Ákey kóp jylamaytyn, berik bolatyn. Jylay qalghanda óni búzylmay, kózinen jas parlap qana aghatyn. Nelikten jylady eken degen oy kelip, «Nege jylaghansyz?» — dep súradym. «Ótken bir jaghday esime týsip, kónilim bosap, kózime jas keldi» — dedi. «Basqa júrt qazaqty, әsirese, ózimiz — nadan, bilimsiz, ónersiz, mәdeniyetsiz deymiz. Ónersiz nadan qalghanymyz ras. Biraq, jete teksersek, bizding de zor bilimdi adamdarymyz bolghan. Jer jýzine jayylghan, ghylym izdep, ómirin sarp etken babalarymyz ótken, Ábunasyr, Ábusina, Qorqyt, Úlyqbek, taghy - taghylar týrik qauymynan, bizden shyqqan. Tipti keshegi ótken Ánet Babannyng ózi ghalym - filosof adam eken. Sony da tany almay, bagha bere almay keldik qoy. Abaygha ne qylmadyn, ne kórsetpedik — qarghadyq, sóktik, jala japtyn, úrdyq, soqtyq, talas-tartys, ru partiyasyn quumen óttik qoy.

Naqyl sózderding nesi, altyn qazynanyng qorlaryn jasaghan — Asan, Búqar, Marabay, Mapqasqa, Ótegen, Ýmbetey siyaqty dýldil, tókpe aqyn, jyraular, osylardy jete úghyp, týsine aldyq pa? Joq! Osylardy oilap otyryp, Ánet Babannyng ýsh auyz sózi esime týsip, sol kózimnen jas shyghardy. Arghyn Qazybek qazaqta jasynan talapty, sanasy erte oyanghan, ózgeshe tughan adamnyng biri bolghan.

Ánet Babang Búhardan onshaqty jyl oqyp, on eki fәn ghylymyn bitirip kelgen son, ýsh jýz qazaq balasynyng Jeti jarghy biyining biri boldy. Qazybek jas jigit kezinde, Ánet babannan qazaqtyng jol-jobasyn, bilim ýirenemin dep, kóship kelip, bir jyl babannyng qasynda bolyp, aqyl-kenes alady. Qazybek keterinde Ánet babana mynaday súraq qoyady. Qazaqtyng aitylghan zang - jobalarynda — «Qasang daugha» (demek, aitushy — bayshógeli joq daugha) nege bir toqtam aitpaghan?» — deydi. Babannyng «Qasang daugha» aitqan toqtamy: «Qazaq joly qanaghat, bú da joldan adaspas, «Qasandau» emi sharaghat, búghan eshkim talaspas» — deydi.

Jәne Qazybek bylay dep súraq qoyady: «Jer dauy, jesir dauy, úrlyq — ótirik, kýnә, neshe týrli nәrselerge ózderinshe toqtam aitqan. Al sol talas - tartystyn: dau -janjaldyn, úrys - tóbelestin, adamdy ardan kýstirtip, qiyanat, zúlymdyq qyldyratyn, adamdardyng bastaryn bir jerge syidyrmaytyn ne? Olar qaydan shyghady? Soghan juymasaq, jamanshylyq bolmaydy dep nege kórsetpegen?» — deydi.
Ánet-Babang kóp oilanyp otyryp: Arabsha «Hakim», qazaqta «Ákim» degen sóz bar. Búl sóz ýsh әripten qúralady — a, k, m. Sol bir auyz sózdi eki ret aitsaq — akm-akm bolyp, alty әrip bolady. Eki «a», eki «k», eki «m». Osy alty әrip — alty auyz sózding bas әripteri. Mine, osy alty auyz sóz jogharghy aitylghan jaman qylyqtardyng shyghatyn kózderi. Adam balasyn ardan ketirip, qiyanat - zorlyq, mansap - maqtan, talas tughyzatyn da, dýniyeni búzyp tynshytpaytyn da osylar.

Basqy eki — «a», biri — «altyn». Altyn, púl, baylyqqa kórse qyzyqpaytyn, oghan ar-imanyn satpaytyn adam az.
Ekinshi «a» — «әiel»: әielge, qyzyghu, qyrqysu, talasu, әiel turaly tensizdik bәri osydan shyghady.

Eki «k»-ning biri — «kek», biri — «kejir», «kek» qughan adam onbaydy. Bireu jyqsa kegimdi alam dep sen quasyn, sen qusang ol «kek» quady. Osy «kek» quu dýniyeni tynshytpaydy. «Kek qughan, kek saqtaghan onbas» — degen osy.
Ekinshi «k» kejir - qisyq. Kejirlik — adamnyng qasiyetsiz minezining biri. Kejir - qisyq adam; ózi bilmeydi, bireuding taza aqyl kenesin almaydy. Óz degenimdi isteymin dep talasady, jaghalasady, tynym tappaydy, basqagha tynym taptyrmaydy.

Eki «m»-ning biri — «maqtan», biri — «mansap». Maqtanbaytyn, maqtangha mastanbaytyn adam az. Maqtanda tazalyq, әdildik bolmaydy. Maqtanshaq — bayysam, basqadan assam degizip, arsyzdyqqa sheyin aparady.
Al, «mansap» — búl «mansapqorlyq», әkim bolsam, barlyghyna ózim qoja bolsam, bar adamdy bir shybyqpen aidasam degen eng aiuandyq pighylgha aparatyn, dýniyeni búzatyn, keselding biri. Búlar adam balasynyng basyn da qospaydy, adaldyqty, adamgershilikti de istetpeydi.

Súraghynnyng týbi «Ákim» degen sózde boldy ghoy. Áling kelse, «Ákimdi» dúrys ústap, saqtanyp jýrgeysin», — depti.

«Babannyng sol alty әrpinen shygha almaghan ekenbiz ghoy degen oy kózime jas keltirgeni. Arghylardyng ózin qoyghanda keshegi baban, filosof emes pe?» — dedi.

Ahat Shәkәrimúly

Abai.kz