Seysenbi, 5 Tamyz 2025
Qayratker 233 0 pikir 5 Tamyz, 2025 saghat 15:12

Júmabay Shayahmetov qanday túlgha?!

Suret: avtordyng jeke arhivynen alyndy

Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy qyzmetin atqarghan túnghysh qazaq Júmabay Shayahmetovting tuganyna 30 tamyzda 123 jyl tolady.

Shayahmetov 1902 jyly 30 tamyzda Aqmola oblysy Omby audanynyng Borisov bolysynyng № 2 auylynda malshylar otbasynda dýniyege keldi (qazirgi — Sherbakól audany). Búl Orta jýzding Arghyn taypasynyng Atyghay ruynan shyqqan.

1910-1913 jj — Júmabay Shayahmetov bastauysh mektepte oqydy. 1917 jyly ol eki jyldyq qazaq-orys mektebin bitirdi. 1917-1919 jyldary baydyng otbasynda enbek etti, 1919 jyly jeltoqsanda múghalim júmysyna ornalasty. 1921-1923 jj. — Tekindik uezdik atqaru komiytetining hatshysy qyzmetin atqardy. 1923-1926 jj. qylmystyq izdestiru organdarynda júmys istedi. 1926-1928 jj. — «Qosshy» odaghynyng Petropavl audandyq komiytetining jauapty hatshysy. 1932-1933 jyldary Narimanov atyndaghy Mәskeu shyghystanu institutynda oqydy. 1928-1938 jyldary ol OGPU-NKVD organdarynda júmystarda boldy. 1936 jyldan — Soltýstik Qazaqstan NKVD oblystyq basqarmasy bastyghynyng orynbasary, 1938 jyly — Almatylyq NKVD oblystyq basqarmasy bastyghynyng orynbasary. 1938 j. — ýshinshi, 1939 j. — ekinshi, 1946 j. bastap 1954 j. deyin — Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy qyzmetin atqardy. 1950-1954 jj. — KSRO Jogharghy Kenesi Últtar Kenesining tóraghasy. Stalin Júmabay Shayahmetovti «Shyghys qyrany» dep atady. 1954 jyldyng aqpanynan 1955 jyldyng mamyryna deyin — Qazaqstan Kompartiyasy Ontýstik Qazaqstan oblystyq komiytetining birinshi hatshysy. 1955 jyldyng mamyrynda zeynetkerlikke shyqty.

1944 jyly Almatyda Shayahmetovtyng bastamasymen Kenes Odaghynda balamasy joq әielderding pedagogikalyq instituty ashyldy. Stalinmen әngimelesu barysynda Júmabay Shayahmetov auyldaghy qyzdardyng jaghdayyna alandaushylyq bildirdi: mektepten keyin olar oquyn jalghastyra almaydy jәne mamandyq ala almaydy, Qazaqstan mektepterinde múghalimder tapshylyghy kóp. Sonymen, memleket tarapynan tolyqtay qoldau kórsetetin әielder pedagogikalyq instituty Almatyda ashyldy.

Sol jyly Shayahmetovtyng arqasynda Almaty konservatoriyasy, Shet tilder instituty, Shymkent himiyalyq-tehnologiyalyq instituty, 1945 jyly Dene shynyqtyru instituty ashyldy. Soghystan keyin Ghalymdar ýii, Kazpotrebsoiz, Kirov fabrikasynyng ghimaraty, sanatoriyler, auruhanalar, Ýkimet ýiindegi alghashqy subúrqaqtar, Opera teatrynyng janyndaghy sayabaqtar, Shevchenko-Masanchiydegi studenttik stadion salyndy. 1951 jyly Medeu múz aidyny ashylyp, ministrlikter, Ýkimet ýii, Ghylym akademiyasynyng ghimarattarynyng qúrylysy bastaldy.

Júmabay Shayahmetov Qazaqstandy basqaryp túrghan kezde, qazaq ghalymdary men shygharmashylyq túlghalary jappay qughyn-sýrginge úshyrady. Ol 1950 jyldardyng birinshi jartysynda últshyl dep aiyptalghan qazaq azamattardy qorghay almady. IYdeologiyalyq mәseleler Mәskeuding 1947 jyly 21 qantardaghy sheshimi boyynsha Qazaqstan KOKP-ning OK-ti «Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng júmysyndaghy óreskel sayasy qatelikter turaly» qauly qabyldady. Revolusiyagha deyingi kezendegi qazaq auyz әdebiyeti shygharmalary («Qozy-Kórpesh - Bayan súlu», «Qyz Jibek», «Ayman-Sholpan» t.b.) halyqqa qarsy dep ataldy.

Olar Kenesary Qasymovtyng jetekshiligindegi últ-azattyq qozghalysty zertteude «KOKP tarihyndaghy qysqa kurs» iydeologiyasynan «ketken» Ermúhan Bekmahanovtyng óreskel qatelikteri turaly aita bastady. 1951 jyly «Pravda» gazetinde jariyalanghan aiyptau aktisi Bekmahanovty qudalaugha sebep boldy. Zertteushilerding kóbi Shayahmetovting búl maqalany jariyalaugha qarsy bolghanyn jәne Múhtar Áuezov pen Qanysh Sәtpaevty qorghaugha tyrysqanyn algha tartady. Alayda, Qazaqstan Kompartiyasynyng plenarlyq otyrysynda jasalghan iydeologiyalyq mәseleler turaly bayandamasynda jәne «Qazaqstan bolishevikteri» jurnalynda (№ 10, 1951) jariyalanghan maqalada ol ghalymdardy syngha alady.

Partiya jetekshisi ziyaly qauymdy qorghamady dep naqty aitu mýmkin emes, óitkeni ol Qanysh Sәtpaevty Mәskeuge uaqytynda jiberip, tútqyndaudan qútyldyrdy, al 1941 jyly oghan KSRO Ghylym akademiyasynyng filialy janyndaghy Geologiyalyq ghylymdar institutyn basqarudy búiyrdy. Ol Múhtar Áuezovting taghdyryna jeke ózi qatysty, 1942 jyly Dinmúhamed Qonaevty Almatygha júmysqa shaqyrdy.

Atap aitu kerek, Júmabay Shayahmetov әrdayym últtyq kadrlar mәselesine ýlken mәn berdi әri enbek sinirdi. Ol 1947 jyly «Partiya ómiri» jurnalynda bylay dep jazdy: «Songhy jyldary últtyq ziyaly qauymnyng kadrlary ósti, joghary oqu oryndarynyng jelisi keneyip, qazaq jastary esebinen studentter sany kóbeydi. Qazaqstan Kompartiyasynyng Ortalyq Komiyteti (bolishevikter) últtyq kadrlardy taghayyndau men dayyndauda belgili bir jetistikterge jetti. Qazirgi uaqytta qalalyq partiyalar men audandyq komiytetterining 729 hatshysynyng 395-i qazaq nemese 54 payyzyn qúraydy. Oblystyq komiytetterining 70 hatshysynyng 36-sy qazaq nemese 51 payyzyn qúraydy. Oblystyq qazaq atqaru komiytetterining tóraghalarynyng arasynda - 87,5 payyz».

Zauyttyq jәne qolóner mektepterining 35 myng oqushysynyng ishinde qazaq jastary bar bolghany 4,3 myng adamdy qúrady. Tehnikalyq uniyversiytetterdi bitirgen 1 687 týlekting 142-si qazaq boldy. Júmabay Shayahmetov, Ministrler Kenesining Tóraghasy Núrtas Ondasynovpen birge Stalinning qabyldauynda bolyp, 1944 jyly qazaq jastaryn әskery qyzmetten óndiristik nysandargha jiberuge qol jetkizdi. 1950 jyldardyng ayaghy men 1960 jyldardyng basynda, Júmabay Shayahmetov zeynetkerlikke shyqqannan keyin, kerisinshe, jastardy Qazaqstandaghy shopandar brigadasyna jappay shaqyru bastaldy.

1954 jyly aqpanda Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining plenumynda tyng jerlerdi jappay iygeru kólemimen kelispegeni ýshin ol qyzmetinen alyndy. Qazaqstan KSRO-nyng shyghysyndaghy iri mal bazasyna ainaluy kerek edi, biraq Shayahmetov tyng topyraqty birtindep iygeru kerek, búl ýshin qajetti jaghdaylar men mýmkindikter jasau kerek, «әitpese biz óz jerlerimizdi joghaltuymyz mýmkin» dep eseptedi.

Hrushevting sózinshe, Shayahmetov últshyldyq sebepterge ýlken mәn bergen: «Shayahmetov eger astyq alqaptary úlghaytylsa, onda qazaqtardyng ózderi olardy óndey almaytynyn týsindi ... olar tyng jerlerdi iygeruge barghysy keletin eriktilerden kómek súrauy kerek ... Ol múny mýldem qalamady, óitkeni sol kezde Qazaqstandaghy bayyrghy halyqtyng ýlesi odan da tómendeytin edi».

Stalin ony «Shyghys qyrany» dep atady. D. A. Qonaev Shayahmetovting erekshe úiymdastyrushylyq qabileti bolghanyn, óte ústamdy ekenin basa aitty. «Ol Ortalyq Komiytetting bólimderi men ministrlikter men vedomstvolar basshylarynyng tapsyrmalaryn oryndau barysyn qatang qadaghalap otyrdy. Aldynghy adamdardan aiyrmashylyghy ol belsendi әri úqypty basshy, jaqsy úiymdastyrushy boldy. Onyng basshylyghymen Qazaqstan ekonomikasy soghystan keyingi jyldary damy bastady» - dep jazdy Qonaev.

Zamandastary men tarihshylar onyng iskerlik qasiyetterge arnalghan kadrlardy irikteu men dayyndaudaghy rólin erekshe atap ótedi. Onyng biyligi kezinde qazaqtardyng jýzderge, taypalargha jәne rulargha bólinui toqtaghanyn atap ótedi. Ol óz zamanynyng qaharmany boldy. Sayasattanushy Ázimbay Ghalidyng sózimen aitsaq « ol qazirgi baghalau túrghysynan dauly túlgha ... óz dәuirining klassikalyq ónimi».

Kerimsal Júbatqanov, tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz

0 pikir