قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان تۇڭعىش قازاق جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ تۋگانىنا 30 تامىزدا 123 جىل تولادى.

شاياحمەتوۆ 1902 جىلى 30 تامىزدا اقمولا وبلىسى ومبى اۋدانىنىڭ بوريسوۆ بولىسىنىڭ № 2 اۋىلىندا مالشىلار وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى (قازىرگى — شەرباكول اۋدانى). بۇل ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنىڭ اتىعاي رۋىنان شىققان.

1910-1913 جج — جۇماباي شاياحمەتوۆ باستاۋىش مەكتەپتە وقىدى. 1917 جىلى ول ەكى جىلدىق قازاق-ورىس مەكتەبىن ءبىتىردى. 1917-1919 جىلدارى بايدىڭ وتباسىندا ەڭبەك ەتتى، 1919 جىلى جەلتوقساندا مۇعالىم جۇمىسىنا ورنالاستى. 1921-1923 جج. — تەكىندىك ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 1923-1926 جج. قىلمىستىق ىزدەستىرۋ ورگاندارىندا جۇمىس ىستەدى. 1926-1928 جج. — «قوسشى» وداعىنىڭ پەتروپاۆل اۋداندىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى. 1932-1933 جىلدارى ناريمانوۆ اتىنداعى ماسكەۋ شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا وقىدى. 1928-1938 جىلدارى ول وگپۋ-نكۆد ورگاندارىندا جۇمىستاردا بولدى. 1936 جىلدان — سولتۇستىك قازاقستان نكۆد وبلىستىق باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1938 جىلى — الماتىلىق نكۆد وبلىستىق باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى. 1938 ج. — ءۇشىنشى، 1939 ج. — ەكىنشى، 1946 ج. باستاپ 1954 ج. دەيىن — قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 1950-1954 جج. — كسرو جوعارعى كەڭەسى ۇلتتار كەڭەسىنىڭ توراعاسى. ستالين جۇماباي شاياحمەتوۆتى «شىعىس قىرانى» دەپ اتادى. 1954 جىلدىڭ اقپانىنان 1955 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن — قازاقستان كومپارتياسى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى. 1955 جىلدىڭ مامىرىندا زەينەتكەرلىككە شىقتى.

1944 جىلى الماتىدا شاياحمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن كەڭەس وداعىندا بالاماسى جوق ايەلدەردىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى اشىلدى. ستالينمەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا جۇماباي شاياحمەتوۆ اۋىلداعى قىزداردىڭ جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى: مەكتەپتەن كەيىن ولار وقۋىن جالعاستىرا المايدى جانە ماماندىق الا المايدى، قازاقستان مەكتەپتەرىندە مۇعالىمدەر تاپشىلىعى كوپ. سونىمەن، مەملەكەت تاراپىنان تولىقتاي قولداۋ كورسەتەتىن ايەلدەر پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى الماتىدا اشىلدى.

سول جىلى شاياحمەتوۆتىڭ ارقاسىندا الماتى كونسەرۆاتورياسى، شەت تىلدەر ينستيتۋتى، شىمكەنت حيميالىق-تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى، 1945 جىلى دەنە شىنىقتىرۋ ينستيتۋتى اشىلدى. سوعىستان كەيىن عالىمدار ءۇيى، كازپوترەبسويۋز، كيروۆ فابريكاسىنىڭ عيماراتى، ساناتوريلەر، اۋرۋحانالار، ۇكىمەت ۇيىندەگى العاشقى سۋبۇرقاقتار، وپەرا تەاترىنىڭ جانىنداعى ساياباقتار، شەۆچەنكو-ماسانچيدەگى ستۋدەنتتىك ستاديون سالىندى. 1951 جىلى مەدەۋ مۇز ايدىنى اشىلىپ، مينيسترلىكتەر، ۇكىمەت ءۇيى، عىلىم اكادەمياسىنىڭ عيماراتتارىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى.

جۇماباي شاياحمەتوۆ قازاقستاندى باسقارىپ تۇرعان كەزدە، قازاق عالىمدارى مەن شىعارماشىلىق تۇلعالارى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ول 1950 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ۇلتشىل دەپ ايىپتالعان قازاق ازاماتتاردى قورعاي المادى. يدەولوگيالىق ماسەلەلەر ماسكەۋدىڭ 1947 جىلى 21 قاڭتارداعى شەشىمى بويىنشا قازاقستان كوكپ-ءنىڭ وك-ءتى «قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى كەزەڭدەگى قازاق اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارى («قوزى-كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان» ت.ب.) حالىققا قارسى دەپ اتالدى.

ولار كەنەسارى قاسىموۆتىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى زەرتتەۋدە «كوكپ تاريحىنداعى قىسقا كۋرس» يدەولوگياسىنان «كەتكەن» ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرى تۋرالى ايتا باستادى. 1951 جىلى «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان ايىپتاۋ اكتىسى بەكماحانوۆتى قۋدالاۋعا سەبەپ بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى شاياحمەتوۆتىڭ بۇل ماقالانى جاريالاۋعا قارسى بولعانىن جانە مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتپاەۆتى قورعاۋعا تىرىسقانىن العا تارتادى. الايدا، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا جاسالعان يدەولوگيالىق ماسەلەلەر تۋرالى بايانداماسىندا جانە «قازاقستان بولشەۆيكتەرى» جۋرنالىندا (№ 10, 1951) جاريالانعان ماقالادا ول عالىمداردى سىنعا الادى.

پارتيا جەتەكشىسى زيالى قاۋىمدى قورعامادى دەپ ناقتى ايتۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ول قانىش ساتپاەۆتى ماسكەۋگە ۋاقىتىندا جىبەرىپ، تۇتقىنداۋدان قۇتىلدىردى، ال 1941 جىلى وعان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيليالى جانىنداعى گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىن باسقارۋدى بۇيىردى. ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تاعدىرىنا جەكە ءوزى قاتىستى، 1942 جىلى دىنمۇحامەد قوناەۆتى الماتىعا جۇمىسقا شاقىردى.

اتاپ ايتۋ كەرەك، جۇماباي شاياحمەتوۆ ءاردايىم ۇلتتىق كادرلار ماسەلەسىنە ۇلكەن ءمان بەردى ءارى ەڭبەك ءسىڭىردى. ول 1947 جىلى «پارتيا ءومىرى» جۋرنالىندا بىلاي دەپ جازدى: «سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ كادرلارى ءوستى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جەلىسى كەڭەيىپ، قازاق جاستارى ەسەبىنەن ستۋدەنتتەر سانى كوبەيدى. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى (بولشەۆيكتەر) ۇلتتىق كادرلاردى تاعايىنداۋ مەن دايىنداۋدا بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە جەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا قالالىق پارتيالار مەن اۋداندىق كوميتەتتەرىنىڭ 729 حاتشىسىنىڭ 395-ءى قازاق نەمەسە 54 پايىزىن قۇرايدى. وبلىستىق كوميتەتتەرىنىڭ 70 حاتشىسىنىڭ 36-سى قازاق نەمەسە 51 پايىزىن قۇرايدى. وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ توراعالارىنىڭ اراسىندا - 87,5 پايىز».

زاۋىتتىق جانە قولونەر مەكتەپتەرىنىڭ 35 مىڭ وقۋشىسىنىڭ ىشىندە قازاق جاستارى بار بولعانى 4,3 مىڭ ادامدى قۇرادى. تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردى بىتىرگەن 1 687 تۇلەكتىڭ 142-ءسى قازاق بولدى. جۇماباي شاياحمەتوۆ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆپەن بىرگە ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، 1944 جىلى قازاق جاستارىن اسكەري قىزمەتتەن وندىرىستىك نىساندارعا جىبەرۋگە قول جەتكىزدى. 1950 جىلداردىڭ اياعى مەن 1960 جىلداردىڭ باسىندا، جۇماباي شاياحمەتوۆ زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن، كەرىسىنشە، جاستاردى قازاقستانداعى شوپاندار بريگاداسىنا جاپپاي شاقىرۋ باستالدى.

1954 جىلى اقپاندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا تىڭ جەرلەردى جاپپاي يگەرۋ كولەمىمەن كەلىسپەگەنى ءۇشىن ول قىزمەتىنەن الىندى. قازاقستان كسرو-نىڭ شىعىسىنداعى ءىرى مال بازاسىنا اينالۋى كەرەك ەدى، بىراق شاياحمەتوۆ تىڭ توپىراقتى بىرتىندەپ يگەرۋ كەرەك، بۇل ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار مەن مۇمكىندىكتەر جاساۋ كەرەك، «ايتپەسە ءبىز ءوز جەرلەرىمىزدى جوعالتۋىمىز مۇمكىن» دەپ ەسەپتەدى.

حرۋششەۆتىڭ سوزىنشە، شاياحمەتوۆ ۇلتشىلدىق سەبەپتەرگە ۇلكەن ءمان بەرگەن: «شاياحمەتوۆ ەگەر استىق القاپتارى ۇلعايتىلسا، وندا قازاقتاردىڭ وزدەرى ولاردى وڭدەي المايتىنىن ءتۇسىندى ... ولار تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە بارعىسى كەلەتىن ەرىكتىلەردەن كومەك سۇراۋى كەرەك ... ول مۇنى مۇلدەم قالامادى، ويتكەنى سول كەزدە قازاقستانداعى بايىرعى حالىقتىڭ ۇلەسى ودان دا تومەندەيتىن ەدى».

ستالين ونى «شىعىس قىرانى» دەپ اتادى. د. ا. قوناەۆ شاياحمەتوۆتىڭ ەرەكشە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى بولعانىن، وتە ۇستامدى ەكەنىن باسا ايتتى. «ول ورتالىق كوميتەتتىڭ بولىمدەرى مەن مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار باسشىلارىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ بارىسىن قاتاڭ قاداعالاپ وتىردى. الدىڭعى ادامداردان ايىرماشىلىعى ول بەلسەندى ءارى ۇقىپتى باسشى، جاقسى ۇيىمداستىرۋشى بولدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستان ەكونوميكاسى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دامي باستادى» - دەپ جازدى قوناەۆ.

زامانداستارى مەن تاريحشىلار ونىڭ ىسكەرلىك قاسيەتتەرگە ارنالعان كادرلاردى ىرىكتەۋ مەن دايىنداۋداعى ءرولىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. ونىڭ بيلىگى كەزىندە قازاقتاردىڭ جۇزدەرگە، تايپالارعا جانە رۋلارعا ءبولىنۋى توقتاعانىن اتاپ وتەدى. ول ءوز زامانىنىڭ قاھارمانى بولدى. ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليدىڭ سوزىمەن ايتساق « ول قازىرگى باعالاۋ تۇرعىسىنان داۋلى تۇلعا ... ءوز ءداۋىرىنىڭ كلاسسيكالىق ءونىمى».

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz