Júma, 8 Tamyz 2025
Ádebiyet 500 0 pikir 7 Tamyz, 2025 saghat 14:51

Órden kelgen tórteu

Suret: sayt múraghatynan alyndy

Ángime

Almatynyng manynda eki gekter jerdi jalgha alghan tórteu erte kóktemnen qyryq qabat ekti, bar ýmitin soghan artty, onyng betine qaraghan sayyn aqshanyng qúlaghyn kórdi. Niyetterine qaray jayqalyp shyqty, eki ret úsaq alaqonyz basty, qytaydan dәri aldyryp onyng kózin qúrtty, sugharu ýshin qysyq kóz kәris jigitine 100 týp qyryq qabat bereuge kelisti.

Azannan ashty shyqqan kýn býgin bótenshe ysydy, atyz basyna ýsh aghashtyng basyn qosyp tikken jappanyng ishi siyr týske jetpey órtendi, etegin týrip ylpasyn jeldetti, tandyr jalyny ispetti aptap ystyq kapustalaryn quyryp barady, tórt jigit ýnsiz dalagha kirip-shyghady. Qatty ystyqta sugharsa bolmaydy.

-Qalyng janbyrdyng ózi jaqsy eken-au myna ystyqtan, biz jaurasaqta, qyryq qabatymyz rahattanghan, – dedi Tilesh múrnynan sóiley yrjiyp.

-Eshtene ete-qoymas, sughara bersek, bir jaghy su keship ózimizde salqyndap qalamyz, - Temirbek jan-jaghyna qarap әmir ete sóiledi.

-Onda týski shәiimizdi ertelep iship, sugharsaq sughara bereyik, qaryn toq bolsa ystyq ishke týspeydi.

Oraza aiy bastalyp ystyq kýnder jalghasty. Ishterindegi taquasy Tilesh oraza ústady, sәresi kezinde bәri túryp sәre tamaghyn birge iship tanghy elen-alanda qyryq qabatty sugharugha kirisedi. Keshki salqynda Tileshten basqasy qyryq qabattaryn shynayy bir meyirmen sugharyp, kýni boyy ystyqta iyirilip ólgen jylansha jatady, úiqylary da kelmeydi, sóileuge shamalary joq, tek ýnsiz ótken kýnderi men kapustany satyp aqshasyn bólip alghannan songhy josparlaryn jasaydy, ishteri tolghan qyryq oi, qazirge bary da nary osy jaman jappa, betine qaraghany qyryq qabat.

Alpamys múghalim ýkimetten ailyq alyp, taymas baq, ketpes qazannan as iship otyrghan edi. «Qazaq eli» degen arman ony osynda alyp keldi. Qyzy men úly esine týskende kónili alatayday búzyldy, ketkisi keldi. Birden jetip barsa әieli men dostarynan úyat.

Elding aldy kóshe bastaghannan Jenis ata-babamyzdyng bas sýiegi jatqan ata mekenge barsaq dep tuystary men әielimen aqyldasty. Biraq tusy da, әieli de bas shayqady, bala-shaghamdy baghyp osynda qala berem, barsang ózing bar dep Jeniske tizgin-shylbyryn biraq berdi.

Temirbek pen Tilesh te el aughan jaqqa qyzyr auady dep әke-sheshelerin tyndamay, boydaq jigitter qazaq eline barugha bel baylaghan. Tughan jerleri Órtekesti artqa tastap Sarybúrshyn kezeninen asqanda tórt jigit bir-birining betine qarap ýnsiz tildesti, Qúljagha kelip bir bólmege jayghasty. Týngi tagham bazarynda pivalatyp, qalaghan taghamdaryn jep tughan jermen qoshtasty, arjaqtaryn aralaghan ashy sumen barlyq kletkalary qyzmet etken olar alabúryl kónilmen «Ólsek bir tóbede, tiri bolsaq bir shúnqyrda bolamyz» dep serttesti, Qazaq jerine qúrmet retinde shekaradan ótken song temeki men araqty tolyq tastaugha uәdelesti. Qazaqstangha kelgen song Temirbek pen Jenis temekini qaytyp tauyp aldy, Alpamys búrynnan temeki shekpeydi, Tilesh sol qoyghannan temekige esh jolamady. Tórteui de sózinde túryp pivagha auyz tiygizbedi.

Qonyraulaghan kýz de keldi, qyryq qabatty jinady, ýlken jol boyynda satty, keyingi kezde tórt jaghy birdey bojban qara, qysyq kóz, púshyq múryn, qyz ba kelinshek pe bir qaraghan adam alghashqyda jip tagha almaytyn әiel zaty búlardyng kapuastasyn tolayym satyp alyp jýrdi, aqshasyn da qolma-qol berdi, tórt jigitting myqtap senimine kirdi, sol kýni ol ýlken kamazben kelip qalghan kapustalaryn týlgelimen jinatyp kólikke tiyetti, «aqshasyn erteng әkelip beremin, jigitter!» dep jymidy. «Bopty, alynyz» dep elden búryn sóiledi Alpamys, Jenisten basqasy qostay ketti, búlardy kók týtinge kómgen ónkiygen jýk kóligi yshqyna qozghalyp kórinbey ketti. Sol ketkennen mol ketken ol tóbe kórsetpedi.

***

Baltalary tasqa tiyip, taulary shaghylghan tórteu endi Baraholkany qaytadan jaghalady.

Áu basta ata júrtta atbasyn osy bazargha tiregen bolatyn. Sosyn da búl bazar búlargha ystyq. Nar tәuekel dep Qorghas shakara ótkeline kelgen tórteui densaulyq jaghdayy turaly qaghazyn qytay saqshysyna kórsetip odan ótti. Kedendik tekseriste kóp ailanghan joq, dýngirshekting aldyna kelip kózin ashyp-júmyp az túrdy, desede sol sәtte tughan jerden alystap bara jatqandaryn taghy sezdi, qytay qyzynyng tars etkizip qújatyna basqan tamghasynyng dausy estilip, qolyna pasporty tiydi, kedendik tekseriske keldi, onda bar zattaryn kameragha salyp komputerde tekserdi, deklarasiya paraqshasyn toltyryp odan da óte shyqty. Avtobustary dayyn túr eken. Jýk tiyegen úighyr әielder artynyp-tartynyp ótip bolghansha týs boldy. On minuttay jýrip Qazaqstan shekarasyna jetti. Kólikten týsisine sausaqtyryn shatyrlatqan at jaqty ashang jýzdi jigit «obed» dep sanq etip, esikti tars japty. Obedi nesi?! Tilesh búl sózdi birinshi ret estip túr, qazaqsha sóz be әlde basqa til me? Úighyr әielder mynalar týski tamaq uaqyty deydi, endi eki saghat osynda kýtemiz dep zattarynyng ýstine otyra ketti. Aralaryndaghy birneshe qytayda ýnsiz otyr, bәri ýnderin ishterine tartyp tapjylmay eki saghat kýtti, esik ashyldy, densaulyq qaghazdyryn kórip bir birlep kirgize bastady. Bastaryna ózderinen erneui ýlken qazan bas shәpki kiygen saqshy tolyp jýr, әinek dýngirshekting aldyna keldi, ishte sap-sary orys jigit otyr, búlardyng betine bir, qújattaryna bir qarap kók týsti mórin bylsh etkize basyp, qolyna berip jatyp ótuge ishara jasady.

Soghysqa búiryq berse dәl qazir dayyn túrghan soldattar da jýr, ayaqtarynda  úzyn qonysh bәtinke, jotalarynda torsyq, belinde granat, myqyndarynda janqúraly jarqyldaydy. Alpamys qorqayyn dedi, bәrining týsi suyq, baghanaghy qytaylar búlargha qaraghanda týsi jyly edi, mynalar ón boyynan suyq yzghar shashady. Kedende zattaryn jýndey týtip tekserdi, óte-móte úighyr әielderdi zarlatty, qytaylardy bólek kabiniyetke kirgizip ketti, Alpamystardy da biraz әurege salyp kók, jasyl, qyzyl qaghazdan birin múnda salsandarshy, «ymdy týsinbegen, dymdy týsinbeydi» dep bir qara jigit  esikten tiyndaryn alyp syrtqa shyghardy.

Apay tós qazaq dalasy. Kólikteri zulap keledi. Kýzgi sary dalada saghym oinaydy, әn әueni qúlaqqa bayau estiledi, qalghyp-mýlgip qaranghy týnde Almatygha kirdi, zәulim saraydy, yghy-jyghy alyp shahardy kóz aldyna elesttken Tilesh Almatygha úqsamaydy dep kýmibirledi, qalyng aghash, tórt-bes qabatty ýiler, anda-sanda ghana biyik ýiler tam-túmdap kózge týsedi. Baghdar shamdargha kóp toqtaghan kólik bir kezde «keldik, týsinder» dep, bәrin tóge saldy. Bir jas jigit pen tórteuinen basqa eshkim qalmady, ilezde zym-ghayym joghaldy. Alpamys shekaradan ótken song qaranghy týnde qayda bararyn oilap janynda otyrghan aryq qara jigitti suyrtpaqtap sózge tartqan, ol aghasy Almatygha kelgeli birneshe jyl bolghanyn, ózi student ekenin aitqan, sol úshin de ol jigitke su alyp berip, sony ainolsaqtaghan bolatyn. Endi sonyng paydasyn kóretin kez keldi. Mening agham kele jatyr qazir, meni alyp ketedi dedi, sizder qaytesizder. Biz qayda bararymyzdy bilmeymiz, bizge bir kómegindi jasa degendey ishki tilin bayqatty. Aghasy keldi, ana jigit aghasyna birdene shýnkildedi, aghasy da ashyq jarqyn jan eken, jaqsy bәring qysylyp otyryndar eptep ýige jetermiz, bir adam artyq boldy, basqa amal joq bireuindi tastap ketuge taghy bolmaydy degen ol kóligining esigin shiqyldata zorgha japty. Bir saghattan artyq jýrip bir kishkene jazdyq ýiding aulasyna alyp kirdi, bizding ýy osy degen ol qúdayy qonaqataryn ýige bastady.

Eki bólmeli jazdyq ýiding alghashqy bólmesi as bólmesi ekinshisi jatyn bólme eken, bes qonaghyn sol týpki bólmege jibergen ýy iyesi kelinshegi ekeui as bólmede týnep shyqty. Torghay shyrylymen túrghan búlar ýy iyesi men birge asyghys shay ishti. «Men júmysqa baruym kerek, sizder qayda barasyzdar?» «Biz qayda barudy da bilmey túrmyz, bizge ózimiz jaqtan kelgender kóp jýretin jer bolsa, bazar bolsa tipten jaqsy bolar edi?» «a...onday jer bar, Baraholka, iyә, Baraholka – sizder izdegen jer sol», kelinshegine qarap: «sen júmysqa shygharda búl kisilerdi Baraholkagha baratyn avtobusqa salyp jiber, kemi bir saghat jýresizder, Baraholka dep elder týsip-shyghyp qimyl kóbeyedi sol kezde týssenizder bolady».

Baraholkagha keldi. Endi iyek sýieytin eshkim joq, jan-jaqtaryna qarap túrghan búlargha, joldyng qarsy betindegi Qúlja laghmanhanasy degen tóte jazu kózderine ottay basyldy, asygha soghan jetti. Kәdimgi Qúljada otyrghanday quandy, laghmangha jiya miyan(dabapka) etip jedi, qaryndary әbden ashypty, aldynghy kýni keshten beri qayda baryp, qayda túraryn bilmegen búlardyng kónilderi kýpti, tamaqqa da tәbeti bolmady, obyrlana toyyp aldy. Endi qayda barmyz dep otyrghanda ózderi siyaqty eki jigit salang etip kirip keldi, adam sóileskenshe, jylqy kisineskenshe degendey olar tamaghyn iship bolghan song birge qonalqy jaygha bardy. Orta jastaghy Úighyr әiel qojayyn eken, búlar ne jep pysyq bolady eken, Ýrimjige viza alugha barghanda osy úighyr әielder aldyn orap búlardan búryn qazaq konsuliyna kirip edi, shekarada kýni boyy osylardy kýtip bir avtbus adam joldan keshikti, endi mine Almatyda jatyn oryn beretin taghy osylar.

Tórteuine bir bólme tiydi, kesh batqansha bazar aralap ainalany sholdy, «rahattanyp bir úiyqtayyn dep edi» týnimen birdene búlardy úiqtatpady, dónbekship tang atyrdy. Qújattaryn ózderin jataqhanagha ornalastyrghan jigitting tanysyna berip tirkeuge ótkizgen, qoldaryna pasporttary tiygenshe bazar jaghalap kýn ótkizdi, saqshy kórse syr bermey syrbaz tartyp jandarynan ótuge kenes bergen ózinen búryn kelgenderding aqylyn esterine alady. Júmysqa qytay bazarynyng artyndaghy qalyng skladtargha bardy, qytaydan kelgen avtobustardyng jýk kóligi ekenin endi bildi, sol tovardy týsirdi. Juan turbanyng ishine jinishke turba tyghyp, onyng ishine armatura salyp qanday bir bostyq bar sony toltyryp alyp kelgen zattardy kýn-týn demey týsiredi, aqsha taba bastady. Tilesh yshtan qaltasyndaghy aqshasyn sanady, eki jýz tórt myng tenge bolypty. Tughan jerin oilady. Qytay aqshasyna ainaldyrdy, әjeptauir tiyn. Sol kýni keshki asty ishken song el oryngha otyra onyng ishi búrap auyrdy, jay auyrghan joq, súmdyq auyra bastady. Janyndaghy jigitter qojayyn úighyr әielge jýgirdi. Ol jedel jәrdemge qonyru shaldy. Qiqulatyp Tileshti aldy da ketti, Temirbek birge auyrhangha keldi. Alpamys pen Jeniste barugha niyet etip edi, aq halat kiygender ruqsat etpedi. Abyr-sabyr tekseristen song dereu ota jasamasa bolmaydy, «tamaqty dúrys uaghynda ishpey asqazany tesilgen, denege jayylyp barady, sen qol qoy degen kók kóz, alasa boyly doqtyrdyng ýnin estigen Temirbek esh oilanbastan birden qol qoydy.

Ákesi de, sheshesi de Allanyng rahmetine qauyshqaly talay jyl bolghan Tilesh, «endi men de óletin boldym-au...ýsh әkpemdi, jalghyz aghamdy da kóra almay ketetin bolydym-ghoy» dep jany jylady, biraq kózinen esh jas shyqpady. «Ia, Alla osydan aman qalsam namaz oqyp, Ózinning tura jolynda jýruge sert etemin» dep әkesi ýiretken Fatiha men Yqylas sýresin ishinen oqy berdi. Doqtyr tyr jalanysh sheshindirip zauzanyng ýstine laqtyrdy, narkoz endi boyyna tarap es-túsyn joghalta bastady. Biyik taudyng basynda otyrghan basynda aq jaulyghy bar sheshesin kórdi, sheshesi jansyz tas siyaqty Tilesh  barugha qansha qadam bassada ayaghy jýrmeydi, әkesi sheshesin atqa mingestirip alyp ketti, ekeui tau basynda shyghystan batysqa qaray ketip barady, әne kóz úshynda qarandap baryp joq boldy, Tileshke esh qaramady. Qansha uaqyt jatqany belgisiz kózin ashty, komada jatyr, arghy dýnie me dep aqyryn jan-jaghyna qarady, aldynda aq halat kiygen medbiyke túr, osy dýnie siyaqty, tirimin be dep kózin ashyp-júmdy, erinderi jybyrlap túr, kirpigi qozghalyp túr, basqa denesin tanyp tastapty...

Ernine medbiyke jylymyq su jaqty. Qatty shóldedi, kebersigen eringe sudy jiyi-jii jaqty, qabyrghagha qarady, shynymen tiri eken, baghanadan әli senbey túrghan Tilesh jylap jiberdi, «men tiri ekenmin-ghoy!». Kózinen ystyq jas yrshyp shyqty. Rahmet sizderge, rahmet. Baghanaghy alasa boyly doqtyr ózi kelip qol ayaghyn sheshti, jarty litr tassaydy janyna qoyyp: «Auzynyzgha tiygizip tartyp otyrasyz, biraq jútpaysyz, asqazanynyz qazir kótere almaydy, ishkterinizge jel jýrgende ghana bir qaqpaq ishuge bolady». «Netken jaqsy jan» dep kýmbirledi Tilesh.

Shól qysyp qatalaghan Tileshting býkil denesi kýn ystyqta qoparsyghan topyraqtay mazasy qashty, óz tәnine ózi simay erini keuip, býkil denesi bir ysyp, bir suydy. Tassaydy erinine tiygize qayta tartty, jútyp jibergisi keldi, oghan batyly barmady, dembil-dembil erinine tiygizedi, tassaydyng dәmining baldan tәtti, jer betining eng dәmdi shәrbәti ekenin sezindi.

Tassaydy talmap eki tәulik jatqanda baryp qúr etip ishegine jel jýrdi, quanyp ketti. Knopkany basyp edi tolyqsha kelgen sýikimdi sary medbiyke qyz jetip keldi, ne boldy agha, ishegime jel jýrdi, ýnsiz tassaydyng qaqpaghyna su qúiyp auzyna tosty, Tilesh kәnigi әdetimen ernine aqyryn tiygizdi de jútyp jiberdi, ýsh kýnnen beri alghash ret asqazangha su jýrdi, túp-túnyq sudyng qúlday ishi-qaryndy aralap ketip bara jatqanyn anyq sezip jatty. Úiqysy ashylghan shal kisidey esin jidy, sausaghynyng qúrysyp qalghan bastary óz ornyna kele bastady, týsten bastap emhananyng tamaghyn da qasyqtap ishe bastady, qytayda iship kórmegen kashany osynda ishti, dәmdi, bәri dәmdi, aq shýberektey bolghan eki betining úshyna ala noqat alqyzyl qan payda boldy. Álsizdik boyyn biylep aldy, bir jeti bolghanda «ýiinizge shyghyp quattanynyz, ashy-túshy jemey et, sorpa, taghy basqa dәrumeni mol taghamdardy azdan-azdan taqyl-taqyl jeniz» dep ózine ota jasaghan doqtyr qolyna eki paraq qaghaz berip: «býgin týste shyghasyz» dedi, Tileshting bar oiy aqshasy qansha boldy eken, sony aitpady-ghoy, súraugha batyly barmay, shygharda bar aqshamdy bereyin jetpese janymdaghy jigitterden súrayyn degen oigha kelip ýnsiz qaldy, Týski tamaqty ishken song «ózinizge әbden kelgenshe auyr tamaq ishpeniz, jatarda mýlde toyyp tamaq jemeniz. Shyqsanyz bolady» degende Tilesh ne derin bilmey osylay shygha beremin be dep kýmbirledi. «Ne boldy, shyqqynyz kelmey túr ma?», «jo...jo..joq!» «A, onda ne aitpaqsyz?». «....aqshasy qansha boldy?», «bizde aqsha almaydy bәri tegin, osylay shygha beresiz» dep jymidy óz isine ózi riza bolghan doqtyr....Tilesh bas salyp doqtyrdyng qolyn sýiip aldy...rahmet sizge...kózine ystyq jas aldy, doqtyr ne bolghanyn bilmey qaldy. Artynan bireu kelip aqsha súraytynday esikten shygha tezdetip ketuge asyqty, kýtip túrghan dosy Temirbek qoltyqtap taksiyge mingizip Baraholkagha jetti, Alpamys pen Jenis te bar eken, Tileshting tozghan shýberektey bozarghan týrine qarap melshiyip az-kem túryp aqyryn tómen dauyspen amandasty, bayaghyday darylday sóilese dostarynyng kótere almaytynyn ishteri sezdi. Ol da estiler-estilmes dauyspen «men әkpelerimning tәleyine tiri qaldym» dep sybyrlady.

Qoltyghynan demegen Temirbek ony eptep óz tósegine jatqyzdy. Bir úiyqtap oyanghan Tilesh meni býgin keshte jýretin avtbusqa salyp bireuing qytaygha jetkizsender, múnda men kýtine almaymyn-ghoy dep ótindi, analar da bas iyzedi, keshte Temirbek ekeui tósekti avtbuspen qytaygha jýrip ketti. Shekesi tyrysyp, basy solqyldap auyryp kele jatqan Tileshti elegen jan bolmady, jýk tiyegen úighyr әielder qaqaqtap kýlse, darylday sóilegen qytaylar kólikting ishin basyna kótere azanda qorghas ótkeline keldi. Eki elding shekarasynan kezeksiz ótken Tilesh pen Temirbek Qúljagha kelip qonaq ýige jayghasty, Tileshting tuystaryna qonyrau shalyp jaghdaydy aitty, óz qúlaqtaryna ózderi senbegen Tileshting ýsh әkpesi Qúljagha jetti bauyryn kórip tanymay qaldy. Oi, býitken Qazaqstannyng bar bolsyn dep saldy ózine tete әkpesi, «

Oy, әkpesi-au, sol el bolmasa býginde Tilesh joq edi, bir tiyn da almay ota jasap, jaqsylap emdep ininizdi aman alyp qaldy solar...» «IYә» degendey Tileshte bas iyzep kózine jas aldy. Auyldaryna kelgen song bir jetiden song jibin aldyrugha doqtyrgha bardy, jibin alugha tughan jerining doqtyry 8 myng ýsh jýz tenge aqsha aldy. Qazaqstanym meni ajaldan alyp qaldy, asty-ýstime týsip qarady, kók tiyn almady, Tilesh ózining tәuelsiz otany bar ekenin, ózining qazaq bolyp tughanyna birinshi ret quandy, Allagha shýkirshilik etti....alty aida Tileshting búrynghy kýshi boyyna qayta keldi.

 

***

Dostary kóktem shygha Baraholkany qoyyp, qala shetinen egistikti jalgha alyp kapusta aidaugha niyet etip jatqanyn aitty. Ákpelerining «barma» degenine kónbesten tasty jaryp jauqazyn shyqqan bir tanda Tilesh óz otany qazaq jerine zor mahabbatpen qaytyp oraldy...

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz

 

0 pikir