Mereytoy qarsanynda úly aqyn turaly az jazylyp jatqan joq. Árkim óz óresine qaray, Abay shygharmalarynyng bayybyna baryp, terennen qarpyp aitqandar da, betinen qalqyp aitqandar da barshylyq. Tipti Abaydyng sózin jetkizgennen góri úly aqynnyng sharapatymen ózin ótkizuge tyrysatyndar da joq emes. Eng ghajaby, Abay «soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde» jýrip-aq, bir ózi býkil qazaqty alaqangha salghanday ashyp kórsetken edi. Al biz, bar qazaq jabylyp, osy kýnge deyin bir Abaydy týsindire almay kelemiz.

Jalpy, Abaydy tap basyp tanu qay kezende de onaygha soqpaghan. Mәselen, Abaygha zamany bir taban jaqyn, osy ghasyr basyndaghy eng sauatty adam Ahmet Baytúrsynovtay-aq bolar. Sol Ahang ózining «Qazaqtyng bas aqyny» atty maqalasynda bylay dep jazady: «1903-jyly qolyma Abay sózderi jazylghan dәpter týsti. Oqyp qarasam, basqa aqyndardyng sózindey emes. Olardyng sózinen basqalyghy sonsha, әuelgi kezde jatyrqap, kópke deyin tosansyp otyrasyn. Sózi az, maghynasy kóp. Teren. Búryn estimegen adam shapshang oqyp shyqsa, azyna týsinip, kóbining maghynasyna jete almay qalady, – dep keledi de: – Biraq ol auyrlyq Abaydyng aita almaghanynan bolghan kemshilik emes, oqushylardyng týsinerlik dәrejege jete almaghanynan... Ayyp – jazushyda emes, oqushyda» dep tújyrymdaydy. Úly ghúlama osy maqalasynda Abay shygharmalarynyng kýretamyryn qalay dóp basqan desenizshi!

Alash azamattarynan keyin Abaydy týbegeyli zerttegen, aqyn túlghasyn kórkem sózben somdap, dýiim dýniyege tanytqan kisi – úly Múhan, Múhtar Áuezov ekeni belgili. Osynau kiyeli de qiyn taqyrypty sol kezde basqa bireu emes, Áuezovting qolgha aluy – qazaqtyng baghy dese bolady. Búl ózi – aghysy qatty qos ózenning bir arnada toghysyp, qosyla jónkilgenindey, asa ghajayyp qúbylys. Alayda, úly aqyn ómirinen tórt tomdyq epopeya jazghan, qanshama zertteu maqalalaryn arnaghan sol Múhannyng ózi Abaydyng san-salaly qyrlaryn týgel aityp tauysa almay ketti. Óresinin, biligining jetpegeninen emes, aitqyzbady. Úly jazushynyng tiline tiyek salyp, qalamyna qarauyl qoydy.

IYә, Abay – telegey-teniz. Ol eshkimning de qúshaghyna simaydy. Abaydy tanu – qazaq halqyn tanumen birdey. Óitkeni qazaq qauymyn dәl Abayday tanyp, Abayday týsindirgen eshkim joq. Qazaqtyng boyyndaghy min-merez, sher-shemen, kem-ketikti de Abayday qazbalap, jerine jetkize ashyp kórsetken ekinshi adamdy taghy tappaysyz. Tipti, bayybyna barmaghan kisi «úly aqyn óz halqyn súmdyq jek kórgen be, qalay» dep oilap qalatynday... Ony solay ýstirt týsingen mysyq tileuli bireuler keyingi kezde Abaydyng traktattarynan orys gazetterinde ýzindi audaryp basyp, «mine, ótken ghasyrdaghy qazaqtardyng siqy osynday» dep tabalamaq bolghany da jaydan-jay emes.

Ondaylar jalang sózge jarmasqanymen, Abayday úly patriottyng jan syryn, jýrek lýpilin qaydan týsinsin?! Anyghyna kelgende, óz últyn dәl Abayday sýigen adam joq shyghar! Onyng aitar syny, taghar mini de, keyde óz aghayyndaryna kónili tolmay kýnirenui de sol úly mahabbattan tughan. Abay – qazaq últynyng ruhany әkesi. Óz halqynyng balalyghy men shalalyghyn basqa úryp aitu, kózge shúqyp kórsetu Abayday úlylargha ghana jarasady.

Merekelik shaghyn maqalada biz Abay turaly әldebir janalyq ashayyq degen oidan aulaqpyz. Tek búryn-sondy jazylghan enbekterde boy kórsetip qalatyn keybir týiitkilderge ghana toqtalghymyz keledi. «Senbe júrtqa túrsa da qansha maqtap» dep aqynnyng ózi aitqanday, Abay әlemi qashanda kópirme maqtaudy, syrty jyltyraghan әsire qyzyl sózderdi qajetsinbeydi. Keyde úly aqyngha teneu tappay qalghanda, «Abay – payghambar» deytinimiz bar. Búl sózdi búrynghy ótken úly biylerge de oryndy-orynsyz qoldanyp jýrmiz. Sodan tiyluymyz kerek. Ásili, payghambardyng maghynasy – Alla taghalanyng jerge jibergen elshisi degendi bildiredi ghoy. Eng songhy payghambar – Múhammed. Islam dinine bәlendey jetik bolmasaq ta, bәrimiz de – sol Múhammedting ýmbetimiz. Endeshe, sauatty adamdarsha әr nәrseni óz atymen ataghanymyz jón. Abaydyng ózi de «men – payghambarmyn» dep aitpaghan. Allanyng ózine de, sózine de, onyng jerdegi elshisine de riyasyz sengen... Bizdinshe, Abay – payghambar emes, úly ústaz, danyshpan aqyn, kemenger hakim. Qazaqta óleng sózdi taqqa otyrghyzyp ketken poeziya patshasy. Biz aqyn boyynan joqty izdemey-aq, baryn tanyp bilsek te azdyq etpeydi.

Danyshpandyqtyng bir belgisi: adamzatqa ne qajet, ne qajetsiz, ne nәrse mәngilik, ne nәrse nauqandyq ekenin dәl ajyrata biluinde bolsa kerek. Kenes dәuirindegi keybir zertteushiler: «bәrin bilip, bәrin sezgen Abay, amal ne, taptyq kýresti týsinbedi. Proletarlyq tónkeristing tabaldyryghyna kelip toqtap qaldy» dep qatty qynjylushy edi. Aqyngha taghar aiyptyng ýlkeni de sol bolatyn... IYә, kemenger Abay «taptyq kýres» degenge bәlendey mәn bergen emes. «Bayda meyir, kedeyde peyil de joq, andystyrghan ekeuin qúdayym-ay!» dep, qoghamnyng mәngi bitpes qayshylyghyn eki jol ólenmen aitty da qoydy. Úly gumanist adamzatqa qajet asyldy baylyqtan, ne kedeylikten emes, adamnyng óz boyynan: aqyl, qayrat, jýrekting ýilesiminen izdedi. Aqynnyng әsire qyzylgha qyzyqpay, shyndyq pen ótiriktin, aqiqat pen aighaydyng shekarasynda kilt toqtaghany qanday kóregendik?! Ayghaydan birdene ónetin bolsa, bizding aqyndar jarysqa týskendey tap tartysyn tәuir-aq jyrlady ghoy. Biraq sodan ne shyqty?

IYә, biz úzaq jyldar boyy Abay múrasyna tek taptyq túrghydan qaradyq ta, ol ashqan janalyqtar men ol barghan terendikterge kóp boylaghanymyz joq. Aqynnyng dinge degen kózqarasy, kemeldikke jetken «tolyq adam» turaly qaghidalary sol kýii qozghausyz jatty. Sonday tyng jatqan dýniyelerding biri – Abay orys otarshyldaryn qalay qabyldady, aqyn shygharmalarynda basqynshylargha qarsy saryn angharyla ma degen saualgha tireledi. Aqynnyng «dýniyening kilti, óner-bilim – orysta» degen belgili sózin kóldeneng tartyp, «Abay tym orysshyl bolghan joq pa?» deytinder de tabyldy. Keyingi kezde osy taqyrypta maqala jazghan avtorlar Abaydy «aqtaytyn» dәlelder izdep, qara terge týsip jýr.

IYә, әkesi Qúnanbay qajy óz kezinde syn taqqanynday, Abaydyng «orysshyl» bolghany ras. Jalghyz Abay ghana emes, onyng aldy-artynda jasaghan Shoqan, Ybyray syndy úly aghartushylar da osy joldy ústandy. Biraq sol úly ghúlamalardyng qay-qaysysy da dýniyede bir-birine kereghar eki Resey baryn jaqsy bildi. Teginde, danyshpandar qatelespeydi. Eger Abay: «Óner-bilim – orysta» dese, sol zamanda ol da aiday aqiqat bolatyn. Áriyne, úly aqyn dýnie jýzin týgel aralap kórgen joq. Alayda ol kezde qazaq dalasymen irgeles jatqan elder ishinde óner-bilim, órkeniyet jaghynan dәl Reseymen tereze tenestiretin júrt joq edi. Abay zamanynda orystar ózining altyn ghasyryn bastan ótkizip jatty. Abay ýlgi tútqan, ónerinen óris tauyp, sarqylmas azyq alghan ol kezdegi orys pen qyzyl imperiya túsyndaghy biz kórip jýrgen orystyng ýsh qaynasa sorpasy qosylmaydy. Ne kerek, Qazan tónkerisin jasaghandar, basqa bodan halyqtardy bylay qoyyp, orys halqynyng da betindegi qaymaghyn sypyryp tauysqan ghoy. Orys әuleti az jylda ózining ziyaly dvoryandarynan, isker kópesterinen, ónerpaz sheberleri men jer qadirin biletin auqatty sharualarynan júrday bolyp, birynghay mújyqtar eline – teksiz tobyrgha ainalyp shygha keldi. Songhy jetpis jylda orys atyn jamylghan kirme júrt ókilderi Reseyding yadrolyq qaruyn  jasap, ghylymyn damytyp, muzykasyn, kinosyn kórkeytip, qylayaghy shahmatyna deyin oinap bermegende, búl elding jaghdayy mýlde mýshkil bolar edi. Eger Abay bir sәt tirilip, ortamyzgha oralar bolsa, «qalyng eli – qazaghyn» ghana emes, býgingi orysty da tanymay qalar edi.

Al Abay orys otarshyldyghyn sezindi me, olar ornat-
qan tәrtipke qarsy kýresti me dep súraq qoydyng ózi әbestik. Ómir boyy «mynmen jalghyz alysqan», jaraly jýregi «mahabbat pen ghadauattyng maydanyna ainalghan» Abay sonda kimmen shayqasyp jýr dep oilaysyz? Óz basynan yrqy ketken, sharasyz, kiriptar halqymen be? Joq. Úly aqyn otarshyldar ornatqan tәrtippen, solar egip ósirgen aram shóptermen alysyp ótti.

Ras, Abay «mynau – sening jauyn» dep basqynshylardy basqa úryp kórsetken joq. Óz halqyn baltagha – qaruly kóteriliske de shaqyrmady. Qaruly qaqtyghys shygha qalsa, ol kezde onyng nemen tynaryn Abay jaqsy bildi. Kenesary han bastaghan últ-azattyq qozghalysy qangha boyalyp, qasiretpen ayaqtalghanda, Abay ne bәri eki jasta. Úly oishyl keyin eseye kele ol oqighany zerttemeui, tiyisti qorytyndy shygharmauy mýmkin emes. Bәlkim, Abaydyng bayandy da, beybit kýres jolyn tandauyna sol oqigha sebep bolghan shyghar.

Jogharyda aitqanymyzday, Abay óz halqyn minep-synaghanda, óte-móte óshige shýilikkeni: jana zamannyng biy-bolystary, partiyashyl, jikshil rubasylary men el ishine iritki salghan atqaminerler, qu-pysyqtar ekeni júrtqa belgili. Osylar kimder? Qaydan payda bolghan adamdar? Qazaq halqy tumysynan solay ma? Joq, әlde zamanyna qaray bertinde bitken minez be? Áriyne, búlardyng bәri de – qazaqqa bodandyq dәuirde keyin júqqan indet. Abylay, Qabanbay zamanynda búlardyng birde-biri bolmaghan. Janaghy jaghympaz, jemqor bolys ta, partiyashyl, jikshil, qu-pysyq ta – bodandyq, qúldyq dәuirding zaghip perzentteri... Abay nayzanyng úshyn eng aldymen osylargha qaratty.

Abylay han dýniyeden ótken son, Qazaq ordasy birte-birte ydyrap, soltýstik aimaqtar Reseydin, ontýstik ólkeler Búhar men Qoqannyng telimine týskeni mәlim. 1822-jyly qazaq handyghy taratylyp, okrugtar men aimaqtar patsha ýkimetine tikeley baghynatyn boldy. Bastan biylik, qoldan tizgin tayghan son, keshegi asau-arda kóshpendiler bayyrghy minezinen janylyp, qolgha túrar qoy torygha ainaldy. Dala túrghyndaryna tәn batyrlyq, mәrttik, seri-
likting ornyn endi jaltaqtyq, jasyqtyq, eki jýzdilik basty. Opasyzdar men satqyndar sanatqa qosylyp, el qamyn jegen Edigeler qughyngha úshyrady. Zamany solay bolghan son, el ishi azghyndap, bayaghy batyrdan – barymtashy, barymtashydan – úry, úrydan – qary, qarydan – bәri tudy... Mine, úly Abay eseye kele osynday ortagha tap boldy. «Bas-basyna by bolghan» berekesiz júrtpen qay biyikke shygharsyn? Qay basqynshymen tiresersin?!

Búrynghy babalar zamanynda bәri basqasha bolghanyn «otyz toghyzynshy sózde» Abaydyng ózi de eske alady: «Ras, búrynghy bizding ata-babalarymyzdyng bilimi, kýtimi, sypayylyghy, tazalyghy tómen bolghan. Biraq búl zamandaghylardyng artyq eki minezi bar eken... Ol eki minez qaysy desen, әueli ol zamanda el basy, top basy degen kisiler boldy... Ekinshisi – namysqor keledi eken. Ata atalyp, aruaq shaqyrylghan jerde, aghayyn ókpe-aryzdyqqa qaramaydy eken, janyn salysady eken».

Búl arada Abay qazaqtyng tәuelsiz, óz biyligi ózinde túrghan kezde namysyn eshkimge jibermeytin, berekeli, irgeli el bolghanyn aityp otyr. Amal ne, ótken ghasyrdyng ekinshi jartysyna kelgende, sodan júrnaq ta qalmady. Qúldyq pen kiriptarlyq adamdar minezin qalay ózgertti deysiz ghoy? Oqyp kóriniz:

Mәz bolady bolysyn,

Arqagha úlyq qaqqangha.

Sheltireyip orysyn

Shendi shekpen japqangha...

Ol zamanda qazaqtyng qoly jetken eng ýlken mansap – bolys desek, el tizginin ústap jýrgen sol bolystardyng siqy әlgindey. Al endi myna joldargha nazar audarynyz:

Bir arshopke shapany sonday shap-shaq,

Mýshesinen buynyp, basady alshaq,

Qasyn algha jymyryp keltirem dep,

Aq tymaqtyng qúlaghy saltaq-saltaq.

Jazdy kýni aq bórki býktelmeydi-aq,

Qolynda bir sabau bar o daghy appaq.

Keregege sabauyn shanshyp qoyyp,

Bórkin ilip qaraydy jaltaq-jaltaq...

Búl kim deysiz ghoy? Búl – auylda týtin andyp, bos sandalbaymen kýn ótkizetin, belgili kәsibi, ne túrlauly enbegi joq, «sympys sholaq, qu borbaylardyn» syrt kelbeti.

Sybyrdan basqa syry joq,

Sharuagha qyry joq,

Ótirik-ósek maqtangha

Aghyp túrghan beyne su.

At-shapannan kem kórmes,

Bireu atyn qoysa «qu»

Nemese:

Baryp kelse, Ertisting suyn tatyp,

Berip kelse bir aryz bútyp-shatyp.

Eldi alyp, Edildi alyp esiredi,

Isip-keuip qabaryp kele jatyp...

Búl kim? Búl – azdaghan hat sauaty bar, biraq bireuding ýstinen aryz aidap, pәle jappasa ishken asy boyyna taramaytyn, el ishin ala tayday býldirip jýrgen qu-pysyqtyng naghyz ózi.

Mine, Abay ómir boyy osylarmen alysyp ótti. Yzaly jýrek, doly qol bar uytyn osylargha tókti. Solardy óltire synau arqyly, otarshyldargha qarsy oq atty. Teginde, bodandyq pen kiriptarlyqtyng halyqqa tiygizetin eng ýlken zardaby – bas erkinnen aiyrghany, ne bar baylyghyndy búlap-talaghany emes, juyr manda tazarmaytynday etip, qúldyqtyng neshe aluan dertin egip ketkeni. Qazir tәuelsiz el bolghan kezimizde biylikti de, baylyqty de qaytaryp alarmyz-au. Biraq otarshyldar boygha әbden sinirip ketken satqyndyq pen mәngýrttik týp etekten onay aiyryla qoyar ma eken?! Demek, Abay bastaghan kýres әli toqtaghan joq. Úly aqyn ózining oily da, múndy jyrlarymen bizdi әli de bolsa azattyqqa, kemeldikke shaqyryp túrghanday.

Anyghyna kelsek, Abay turaly әngime endi bastaldy. Biz búl sapar óz oiymyzdy osymen tiyanaqtaymyz. Sóz sonynda aitarmyz: qazaq mәdeniyeti tarihynda Abay – tendesi joq dara túlgha. Zamany bir eken dep, nemese basqa bir aimaqta tudy eken dep, onyng qataryna kim kóringendi tirkep jazugha bolmaydy... Abay – tarihymyzda mýsheltoyyn býkil dýnie jýzi týgel atap ótip otyrghan jalghyz qazaq. Qazir sóz qadiri ketip, qazaqqa búdan keyin aqyn-jazushy qajet pe, joq pa dep jýrgende, búl da bir abyroy boldy. Amal ne, búl joly qazaq eli atynan shet elderge toptanyp baryp, Abaydy nasihattau – sheneunikter sheruinen artylghan joq. Tek, sol myrzalar Abaydyng eng aldymen aqyn ekenin, jer sharyn auzyna qaratqan – baylyq ta, mansap ta emes, kórkem sózding qúdireti ekenin este ústasa bolghany!

Qabdesh Júmadilov

1995 jyl.

Abai.kz