Últtyq iydeologiya — búl elding tarihy jadysyn, qúndylyqtaryn, bolashaqqa degen maqsat-múratyn biriktiretin ruhany ózek. Ol memleket pen qoghamdy túraqty ústanymda ústap túratyn ishki tirek. Alayda, Qazaqstan tәuelsizdik alghanyna otyz jyldan assa da, últtyq iydeologiyany tolyq qalyptastyryp, ony qoghamnyng barlyq salasyna tereng sinire aldy dep aita almaymyz. Memleketting damuy men últtyq tútastyghy ýshin asa qajet búl qúral nege әlsiz bolyp otyr? Búl súraq býgingi kýnning manyzdy, әri ózekti problemasy  bolyp túr.

Qazaqstan — polietnosty, kóptildi memleket. Múnday qúrylymda últtyq iydeologiyany qalyptastyru men nyghaytu onay sharua emes. Alayda búl syltau emes. Kerisinshe, últtyq iydeologiyanyng naqty әri jalpygha týsinikti boluy osynday qoghamdarda tipti manyzdy. Qazaqstanda últtyq sana men patriotizm  jii kóterilgenimen, naqty әri birizdi iydeologiyalyq jýie әli de túraqtap ýlgermegen.

Kenestik múranyng yqpaly jәne tarihy jadtyng ýzilui

Qazaqstan úzaq jyldar boyy Kenes Odaghynyng qúramynda boldy. Kenestik jýie qazaq halqynyng últtyq ereksheligin jonggha baghyttalghan sayasat jýrgizdi — tili, dini, mәdeniyeti túnshyqtyryldy. Nәtiyjesinde, últtyq sananyng ornyna kenestik sana ornyqty. Tәuelsizdik alghan song búl vakuumdy toltyru qajettiligi tuyndady, biraq osy prosess kesh bastaldy әri jýieli týrde jýrgizilmedi. Qazirgi  biyliktin  túsynda,  tipti,  últtyq  iydeologiya  mýlde  jýrgizilmeytin  boldy.

Kenestik kezende qalyptasqan "sovet adamy" konsepsiyasy qazaq qoghamynda әli de әserin joymaghan. Ata-baba dәstýri, tarihy túlghalar men últtyq qúndylyqtar turaly bilim jetispeydi. Mysaly, jastardyng kópshiligi Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatov siyaqty Alash qayratkerleri turaly ýstirt qana biledi. Tarihy jadymyzdyng ýzilui últtyq iydeologiyanyng әlsireuine tikeley sebep bolyp otyr.

Últtyq iydeologiyanyng naqty tújyrymdamasynyng joqtyghy

Kóptegen memleketterde últtyq iydeologiya konstitusiyalyq qúndylyqtarmen, tarihy tәjiriybemen jәne mәdeny dәstýrlermen anyqtalady. Qazaqstanda múnday iydeologiyalyq tújyrym tolyqqandy qalyptaspaghan. Bir kezderi «Qazaqstan – 2030», «Mәngilik El», «Ruhany janghyru», siyaqty bastamalar aitylghanymen, olardyng barlyghy naqty iydeologiyalyq jýiege ainalyp ýlgermedi. Búl jobalar әrdayym oqshau, jalghastyghy joq әri praktikalyq dengeyde jýzege aspay qaldy.

Sonday-aq,  iydeologiya bir ghana ýkimet tarapynan emes, qoghammen birlese otyryp jasaluy kerek. Ókinishke qaray, Qazaqstanda halyqtyng keng auqymdy qatysuy men ýnin estu tetikteri joq. Tómennen emes, jogharydan tanylghan úrandar elding jan dýniyesine jetpey, jalang úran kýiinde qalyp jatady.

Bilim jәne aqparattyq sayasattaghy olqylyqtar

Últtyq iydeologiyany qalyptastyruda mektep pen JOO-lar sheshushi ról atqarady. Biraq qazirgi bilim jýiesinde osy  baghyt jetkiliksiz qamtylghan. Tariyh, әdebiyet, mәdeniyet sabaqtarynda últtyq iydeologiyagha basymdyq  jasau  kemshin. Últtyq batyrlar men túlghalar turaly mәlimetter formaldy týrde berilip, olardyng shynayy ómiri men iydeyalary jastargha tereng jetkizilmeydi.

Aqparat kenistigi de últtyq iydeologiyany mýlde joghaltyp  jiberdi. Kóptegen jastar sheteldik mәdeny ónimderdi tútynady. YouTube, TikTok, Instagram arqyly taratylatyn kontentte últtyq mazmún shamaly. Qazaq tilindegi sapaly, zamanaui, tartymdy iydeologiyalyq mazmúndaghy ónimder jetispeydi. Búl jastardyng jahandyq qúndylyqtargha jaqyn, al últtyq baghytqa enjar boluyna sebepker.

Memlekettik til mәselesi jәne qazaqy orta tapshylyghy

Últtyq iydeologiya memleketti qúraushy últtyng tilimen tyghyz baylanysty. Qazaqstanda memlekettik til — qazaq tili bolghanymen, onyng qoghamdaghy shynayy mәrtebesi әli de tómen. Kóptegen resmy qújattar, BAQ, bilim jýiesi oryndary orys tilin belsendi qoldanady. Múnday ahual qazaq tiline degen súranysty, әri últtyq sanany әlsiretip otyr.

Sonday-aq, qalalyq ortada qazaqy ruhany kenistikting bolmauy — ózekti problema. Qala túrghyndary arasynda últqa, dәstýrge, tariyhqa bey-jay qaraytyn toptar kóp. Olardyng arasynda qazaq tilin bilmeytin, ne úyat kórushiler de kezdesedi. Búl — últtyq iydeologiyany tamyryn terenge jaya almauynyng naqty kórinisi.

Últtyq iydeologiya — el bolashaghynyng temirqazyghy. Qazaqstandaghy iydeologiyanyng әlsizdigi – tarihy sebepterden, naqty tújyrymnyng joqtyghynan, bilim jәne aqparat sayasatynyng osaldyghynan, til problemasyning sheshilmeuinen tuyndap otyr. Búl kemshilikterdi jong — uaqyt kýttirmeytin manyzdy mindet. Alayda,  qazirgi  biylik  osy  jaghdaylardy  týsinip, shara  qoldanudyn  ornyna,  memlekettik  tildi  shettetip  әlek.  Eger,  osy  sayasat  jalghasa  berse,  aldaghy  uaqytta  qazaq  halqyn  óz  elinde  diasparagha  ainaldyryp  jiberui  mýmkin.  Solay  bolady  da.

Býgingi kýnderi Qazaqstan jana kezenge qadam basuda. «Jana Qazaqstan» úghymy tek basqaru reformalarymen shektelmey, iydeologiyalyq janghyrumen qatar jýrui qajet. Ol ýshin últtyq iydeologiya jýieli, tarihy negizi bar, zamanauy talaptargha say, әri halyqqa jaqyn boluy tiyis. Búl jolda memleket, ziyaly qauym, BAQ, bilim  jýiesi jәne әrbir azamat birlese әreket etui shart.

Eger biz últtyq iydeologiyany naqty jolgha qoymasaq, bolashaq úrpaq tamyry ýzilip, ruhany kýizeliske úshyrauy mýmkin. Sondyqtan búl  problema — tek iydeologiyanyng ghana emes, elding erteninin, tútastyghynyn, tәuelsizdigining  alghy  sharty   ekenin úmytpauymyz kerek.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz