Ádebiyet memelketting negizgi isi...

Sao Piy

Sinihay revolusiyasyna (1911) deyin eshkim halyqtyq tildi klassikalyq tilding ornyna tolyqqandy engizudi maqsat etken joq. 1905-1916 jyldar: halyqtyq til qozghalysyn tezdetken tarihy oqighalar.

1.1905 jyly – Qytayda memlekettik emtihan jýiesi (科举) joyyldy, búl klassikalyq tilding memlekettik qyzmetpen baylanysyn ýzdi.

2.1911 jyly – Sinihay revolusiyasy feodaldyq monarhiyany qúlatyp, feodaldyq iydeologiyagha soqqy berdi.

3.1916 jyly – Yuani Shikay imperator bolugha talpynghanymen, onyng jospary kýiredi.

4.1916 jyly – "Jana jastar" jurnaly ghylym men demokratiyany nasihattap, "Konfusiy mektebin joy" úranyn kóterdi, búl iydeyalyq jәne mәdeny revolusiyagha jol ashty.

Osy faktorlar halyqtyq til qozghalysyna halyqtyq qoldau men iydeologiyalyq negiz qalady.

Halyqtyq til qozghalysynyng tabystary jәne onyng tarihy manyzy.

Halyqtyq til qozghalysy orasan zor jetistikterge jetip, Qytay qoghamyna tereng yqpal etti.

1. Mәdeny jәne iydeyalyq ózgerister. Feodaldyq mәdeny jýieni shayqaltty.

Demokratiya men ghylym siyaqty zamanauy iydeyalardy keninen taratty.

Qytayda marksizmning taraluyna qolayly jaghday jasady.

Ziyalylar men jastardyng sanasyn oyatty, qytay mәdeniyetining dәstýrli formadan moderndik formagha auysuyna yqpal etti.

2. Ádebiyet salasyndaghy ózgerister. Halyqtyq til әdebiyetting negizgi tiline ainaldy.

Ádebiyetting tili, formasy, mazmúny týbegeyli janardy.

Jana әdeby janrlar men shygharmashylyq әdister payda boldy.

Qytay әdebiyeti klassikalyqtan qazirgi zamanghy әdebiyetke auysty.

3. Qoghamdyq ózgerister. Halyqtyq til qozghalysy mәdeniyet pen bilimge qoljetimdilikti arttyrdy.

Tildik kedergiler joyylyp, bilim halyqtyng keng qabatyna taray bastady.

Halyqtyng últtyq sana-sezimi men patriottyq ruhy kýsheydi.

Búl qozghalys qytaydaghy әleumettik ózgeristerge iydeyalyq negiz qalady.

Halyqtyq til qozghalysynyng shekteuleri men mәseleleri.

Degenmen, búl qozghalystyng keybir kemshilikteri boldy:

1. Dәstýrli mәdeniyetti tolyqtay joqqa shygharu.

Halyqtyq til qozghalysy kezinde dәstýrli mәdeniyetke shamadan tys syn aityldy.

Keyinnen qytay últtyq mәdeniyetine degen qyzyghushylyq bәsendep, últtyq múrany zertteu bayaulady.

2. Batystyq mәdeniyetti mehanikalyq týrde qabyldau.

Batystyq iydeyalar men mәdeny elementter oilanbay kóshirildi.

Kóptegen sheteldik sózder tikeley qytay tiline endi. Keybir jaghdaylarda japondyq qytaylandyrylghan sózder qytay tilindegi týpnúsqa sózderdi almastyrdy.

Qorytyndy: Jalpy alghanda, halyqtyq til qozghalysy qytay mәdeniyeti men әdebiyetining jana dәuirin ashty. Búl qozghalys Qytay qoghamynyng dәstýrlilikten qazirgi zamangha kóshuine yqpal etti.

Halyqtyq til Qytaydaghy negizgi jazba jәne әdeby tilge ainaldy.

Búl qozghalys Qytaydyng jana dәuirdegi mәdeny jәne sayasy ózgeristerine negiz boldy.

Halyqtyq til qozghalysy Qytaydyng zamanauy tarihyna tereng yqpal etti jәne óshpes iz qaldyrdy.

Cheni Dusu men Hu Shynyng әdeby revolusiya teoriyasy

Hu Shy

Hu Shy (17 jeltoqsan 1891 – 24 aqpan 1962), búrynghy esimi Symyn, shyn esimi Hun Siyn, keyin esimin Shy dep ózgertken, әdeby laqap aty – Shy Chji. Ol Anihoy provinsiyasynyng Szisyani uezinen shyqqan, biraq qazirgi Shanhay qalasynyng Pudun audanynda dýniyege kelgen. Ol Qytaydyng zamanauy oishyly, jazushysy jәne filosofy boldy.

1910 jyly (Suanitun dәuirining ekinshi jyly) AQSh-qa baryp, Kornell uniyversiytetinde auyl sharuashylyghyn oqydy. Keyin Kolumbiya uniyversiytetining filosofiya fakulitetine auysyp, filosof Djon Diuiyden tәlim aldy. 1917 jyly (Mingonyng altynshy jyly) Qytaygha oralyp, Pekin uniyversiytetinde professor bolyp júmys istedi. 1918 jyly “Jana jastar” jurnalynyng redaksiyasyna keldi. 1919 jyly “Qytay filosofiyasy tarihynyng negizderi” atty enbegin jariyalady. 1920 jyly “Batyldar jinaghy” atty aq ólender jinaghyn shyghardy. 1922 jyly “Últtyq ghylym toqsandyq jurnalynyn” redaktory boldy jәne “Enbek aptalyghy” jurnalyn úiymdastyrdy. 1928 jyly “Qytay әdebiyeti tarihy” atty enbegin jariyalady.

1932 jyly Últtyq qarjy komiytetining mýshesi bolyp taghayyndalyp, “Tәuelsiz sholu” jurnalyn shyghardy. 1933 jyly Auyl sharuashylyghyn janghyrtu komiytetining mýshesi boldy. 1938 jyly Últtyq konsulitativtik kenesting mýshesi bolyp saylandy. 1938–1942 jyldary Qytaydyng AQSh-taghy elshisi qyzmetin atqardy. 1945 jyly 25 sәuirde San-Fransisko konferensiyasyna qatysty.

1946–1948 jyldary Pekin uniyversiytetining rektory boldy. 1949 jyly Amerikagha ketti. 1952 jyly YuNESKO-nyng әlemdik gumanitarlyq ghylymdar jәne mәdeniyet tarihy redaksiyalyq komiytetining mýshesi bolyp taghayyndaldy. Sol jyly Tayvanigha baryp dәris oqydy. 1957 jyly Qytay ghylym akademiyasynyng preziydenti boldy. 1962 jyly 24 aqpanda Taybeyde qaytys boldy.

Hu Shy – kóptegen salalarda janashyldyq engizgen ghalym. Onyng shygharmashylyghy auqymdy әri filosofiya, tarih jәne әdeby zertteulerdi qamtydy.

Hu Shynyng “Ádebiyetti jetildiru turaly oilary” teoriyasynyng negizdemesi

“Ádebiyetti jetildiru turaly qarapayym oilary” enbeginde Hu Shy әdebiyetting damuyn tereng zerttey otyryp, “Ár dәuirding óz әdebiyeti boluy kerek” degen kózqarasty ashyq týrde úsyndy. Onyng pikirinshe, әdebiyet ózgermeytin nәrse emes, kerisinshe, ol belgili bir dәuirding qoghamymen, ekonomikasymen jәne mәdeniyetimen tyghyz baylanysty. Mysaly, Qytay әdebiyetining damuynda:

Sin dәuirine deyingi proza. Hani dәuirining poeziyasy. Tang әuletining ólenderi men Sung әuletining әnderi. Yuani dәuirining dramalary men Miyn-Sing dәuirining romandary. Osy әr kezende әdebiyetting ózindik ereksheligi bar ekenin atap ótedi. Búl әdebiyetting damu zandylyghyn kórsetedi. Hu Shynyng pikirinshe, Qytay qazirgi zamangha kelgende, qoghamda ýlken ózgerister oryn aldy, al dәstýrli әdebiyet búl jana zamannyng talaptaryna say bola almady. Sondyqtan jana zamangha say jana әdebiyet qalyptastyru qajet boldy. Búl iydeya әdeby revolusiyagha myqty teoriyalyq negiz qalady. Ol dәstýrli әdeby kózqarastardyng shekteulerin búzyp, jana әdebiyetting damuyna jol ashty.

Hu Shynyng jana әdebiyet reformasyndaghy negizgi kózqarastary.

Halyqtyq әdebiyetting (bәihua) rólin bekitu.

Hu Shy “Klassikalyq qytay tili (ueniyani) men qarapayym sóileu tilin (bәihua) biriktiru” kerek dep eseptedi jәne “Bәihua qytay әdebiyetining negizgi tili boluy tiyis” degen batyl tújyrym jasady.

Qytaydyng kóne dәuirinde ueniyani resmy til retinde basym boldy, ol negizinen ghalymdar men elita ýshin qoldanyldy. Al qarapayym halyq kýndelikti bәihua tilinde sóilegenimen, búl tilde әdeby shygharmalar jazylmady. Hu Shy osy mәseleni tereng týsinip, “Bәihua” әdebiyetining artyqshylyqtaryn atap kórsetti: Ol týsinikti jәne ómirge jaqyn. Halyqtyng shynayy sezimderi men kýndelikti tәjiriybesin tikeley bildire alady. Búl tilde jazylghan әdebiyet keng auditoriyagha jetedi. Bәihua әdebiyetining damuy keng halyq massasynyng әdebiyetke aralasuyna mýmkindik berdi, búl Qytaydaghy jana әdebiyetting qalyptasuyna ýlken әser etti.

Ádeby shygharmashylyqtaghy “Segiz qaghida”ny ortagha qoydy:

1.Mazmúndy bolu – әdebiyette naqty iydeyalar men emosiyalar boluy kerek, bos sózge oryn joq.

2.Eski әdebiyet stiylin qaytalamau – әdebiyet әr dәuirding ózine tәn bolu kerek.

3.Grammatikagha mәn beru – dúrys jәne týsinikti til qoldanu manyzdy.

4.Kónilsiz bos sózden aulaq bolu – shynayy sezimge negizdelgen әdebiyet qana qúndy.

5.Kónergen sózderden arylu – qazirgi zaman tili qoldanyluy tiyis.

6.Kóne әdebiyettegi siltemelerdi (dәieksózderdi) paydalanbau – halyq týsine alatyn tildi qoldanu kerek.

7.Ólenderde eski erejelerdi qoldanbau – formadan góri mazmún manyzdy.

8.Kýndelikti tildegi sózderdi erkin qoldanu – halyqtyng sózderi men sóilem qúrylymdary әdebiyette paydalanyluy tiyis.

Cheni Dusu

Cheni Dusu (9 qazan 1879 – 27 mamyr 1942) – Qytaydaghy Jana mәdeniyet qozghalysynyng jetekshisi, Qytay Kommunistik partiyasynyng negizin qalaushy jәne alghashqy basshysy.

1920 jyly Shanhayda Qytay Kommunistik partiyasyn úiymdastyru júmystaryn bastady.

1921 jyly partiyanyng birinshi sezinde ortalyq hatshysy bolyp saylandy.

1925 jyly “5 mamyr qozghalysyn” basqardy.

1927 jyly “8-7 konferensiyasynda” partiya hatshysy qyzmetinen alyndy.

1929 jyly QKP-dan shygharylyp, Troskiyshil baghytty ústandy.

Cheni Dusu әdeby revolusiyanyng eng radikaldy jaqtaushysy boldy.

“Ýsh negizgi qaghida”:

1.Aristokrattyq әdebiyetti joyyp, halyq әdebiyetin damytu.

2.Kóne әdebiyetti joyyp, shynayy realizm әdebiyetin qalyptastyru.

3.Ezoterikalyq әdebiyetti joyyp, әleumettik әdebiyetti damytu.

Ol “Eski әdebiyet qytay qoghamyn damudan tejeydi” dep eseptedi.

Cheni Dusu men Hu Shynyng búl reformalary Qytaydyng jana zaman әdebiyetining negizin qalady.

3.1.2 "Jana Jastar" jurnalynyng aghartushylyq róli jәne Bәihua qozghalysynyng taraluy men manyzy.

"Jana Jastar" jurnalynyng aghartushylyq róli

1915 jyly qyrkýiekte Cheni Dusu Shanhayda "Jastar jurnaly" (keyin "Jana Jastar" dep ózgertildi) basylymyn shyghardy. Ol “demokratiya” jәne “ghylym” úranymen feodaldyq etikagha, eski moraligha jәne dәstýrli mәdeniyetke qarsy shabuyl jasady. "Jastargha ýndeu" maqalasynda Cheni Dusu jastardy erkindikke, progreske jәne ghylymgha úmtylugha shaqyryp, olardy nadandyqtan arylugha ýndedi. Ol jastardy ózin-ózi basqaru, ilgerileu, jahandyq kózqaras, pragmatizm jәne ghylymy oilau prinsipterin ústanugha shaqyrdy. Búl jana iydeyalar jastar qauymyna ghana emes, býkil qoghamgha serpin berip, Qytaydaghy aghartushylyq qozghalystyng bastaluyna týrtki boldy.

Jana oilar men jana mәdeniyetting taraluy.

"Jana Jastar" jurnaly batystyng filosofiyasyn, sayasy jәne mәdeny oilaryn keninen tanystyrdy. Ol evolusiyalyq teoriyany, pragmatizmdi jәne basqa da zamanauy iydeyalardy nasihattady, qytaylyq ziyalylargha tyng kózqaras úsyndy. Sonymen qatar, jurnal jana mәdeniyetti belsendi týrde nasihattap, feodaldyq mәdeniyetti qatang syngha aldy. Ol “Ýsh negizgi qaghida” jәne “Bes túraqty qaghida” siyaqty dәstýrli konfusiylik qúndylyqtargha qarsy shyghyp, halyqty eski mәdeniyetting kemshilikterin qayta qarastyrugha shaqyrdy. Búl qoghamdaghy oy erkindigi men sananyng janaruyna yqpal etip, qytay ziyalylarynyng dәstýrli qúndylyqtargha kýmәnmen qarauyna sebep boldy.

Ádeby revolusiyanyng negizgi alany

"Jana Jastar"әdeby revolusiyanyng teoriyasyn úsyndy jәne onyng negizgi iydeyalaryn belsendi týrde talqylady. 1917 jyly qantarda Hu Shy "Ádebiyetti jetildiru turaly oilary" atty atalmysh maqalasyn jariyalady.

1917 jyly aqpanda Cheni Dusu "Ádeby revolusiyasy turaly" maqalasyn jariyalap, “Ýsh negizgi qaghidasyn” osy kezde úsyndy.

Hu Shy men Cheni Dusudyng úsynystary qoghamda, әdeby ortada tez qabyldandy eski feodaldyq әdebiyetke qarsy shyghyp, jana realistik әdebiyetti qúru maqsatyn anyqtady, osylaysha Qytaydaghy jana әdebiyet damuynyng baghytyn aiqyndady.

Jana әdebiyet shygharmashylyghyn ilgeriletu

"Jana Jastar" jana әdebiyet avtorlaryna shygharmalaryn jariyalau ýshin manyzdy platforma úsyndy, búl jana әdebiyetting órkendeuine jol ashty. 1918 jyly qantarda Hu Shy, Lu Bannun jәne Sheni Inimo bәihua tilinde jana poeziyalyq shygharmalaryn jariyalady. Keyinirek Lu Shýn, Ly Dachjao jәne Cheni Dusu da bәihua tilinde jana әdeby shygharmalar jaza bastady. 1918 jyly mamyrda Lu Shýn ózining alghashqy  "Jyndynyng kýndeligi" atty shygharmasyn bәihua tilinde   jariyalady. Búl tuyndy feodaldyq dәstýrlerdi ótkir syngha aldy. Keyinirek onyng "Kung Ijiy", "Dәri" siyaqty tuyndylary jaryq kórdi.

Búl shygharmalar jana oilar men әdeby formalardy halyqqa úsynu arqyly әdeby kózqarastardyng janaruyna jәne әdeby stiliding týbegeyli ózgeruine yqpal etti.

«Dәri» (ýzindi)

Kýzding ekinshi jarty týni, ay batyp ketken, kýn әli shyqpaghan, tek bir tilim qap-qara kógildir aspan ghana qalghan; týnde jýretin jәndikterden basqa, barlyghy úiqyda. Hua Laoshuan kenetten ornynan túryp, sirinke shyrpysyn ýikep, may shamdy jaqty. Shayhananyng eki bólmesi kógildir-aq jaryqqa toldy.

— «Kishkentay Shuannyng әkesi, qazir barasyng ba?» — dedi bir qart әielding dauysy. Ishki bólmeden bir jótel estildi.

— «M-m.» Laoshuan tyndap otyryp, basyn iyzedi de, kiyimin týimelep, qolyn sozyp:

— «Bershi maghan», — dedi.

Hua Dama jastyqtyng astyn úzaq aqtaryp, dorbadaghy temir aqshasyn alyp, Laoshuangha berdi. Ol alyp, dirildegen qolymen qaltasyna salyp, syrtynan eki ret basty; sosyn qolyna shamyn alyp, shamshyraqty óshirdi de, ishki bólmege kirip ketti.

Bólmede әldebir sybyr men qozghalys estilip, artynsha jótel qayta bastaldy. Laoshuan onyng jóteli basylghanyn kýtip, aqyryn ghana:

— «Kishkentay Shuan… sen túrma. … Anang bәrin ózi retteydi», — dedi.

Úly jauap qatpaghan son, Laoshuan onyng qayta úiqygha ketkenin bilip, ýiden shyqty da, kóshege bettedi. Kóshe qara týnek, tek bir aqshyl súr jol anyq kórinip túr. Sham jaryghy eki ayaghyn kezek-kezek jaryqtandyryp, ol nyq qadammen jýrip keledi. Birneshe it kezdesti, onyng birde-biri ýrgen joq. Ýiding syrtyndaghy aua әldeqayda suyq; biraq Laoshuan ózin sergek sezindi, tipti qaytadan jasarghanday, ghajayyp kýshke ie bolyp, adamdargha ómir syilay alatynday kórindi. Qadamdary keneyip, jol barghan sayyn anyq kórine týsti, aspan da birtindep jaryqtandy.

Ol oigha berilip kele jatyp, kenet shoshyp ketti —tamgha baryp túiqtalyp qaldy. Laoshuan artqa sheginip, jabyq túrghan bir dýkenning aldyna kelip,  shatyr astyna kirip, esikke sýienip túra qaldy. Biraz uaqyttan son, denesi tonazyghanday boldy.

— «Hm, qaqpas.»

— «Tipti quanyp jýr ghoy…»

Laoshuan taghy da selt etip, kózin ashyp qarasa, birneshe adam qasynan ótip bara jatyr. Bireui artyna búrylyp qarady, týri anyq emes, biraq talaydan tamaq jemegen ash adam tamaq kórgendey, kózinde әldebir tartylys kýshi búny soryp alghysy kelgendey, ghajayyp núr jylt etti. Laoshuan shamyna kóz tastady, әldeqashan óship qalghan eken. Qaltasyn basyp kórdi — qatty, aqsha ornynda eken. Aynalagha kóz jýgirtti, ýsh-tórtten toptasqan, sýldereygen, beymәlim adamdar jyn-peridey jýr. Qaytadan qarasa, búrynghyday eshtene bayqalmaydy.

Kóp úzamay, birneshe soldat kórindi; kiyimderining aldynda-artynda ýlken aq shenber, alystan da anyq kórinedi, qasyna jaqyndaghanda tipti qyzyl jiyegi bar ekeni bilindi. Kenet ayaq dybysy kýsheyip, bir sәtte bir top adam jinalyp qaldy. Anau jýrgen ýsh-tórt adam da  solargha qosylyp, tolqynday algha úmtyldy. T-tәrizdi kóshening búryshyna kelgende, kenet toqtap, jartylay shenber qúryp túrdy.

Laoshuan da qarap edi, tek adamdardyng arqasyn kórdi; moyyndary úzaryp, kózge kórinbeydi, qúddy bireu olardy joghary tartyp túrghanday, bәri  úzyn moyyn ýirekke úqsap ketti. Bir sәt ýnsizdik ornap, әldebir dybys shyqqanday boldy da, júrt qozghalyp, gýr ete týsip, keri shegindi. Tipti Laoshuan túrghan jerge deyin yghysyp, ony qaghyp jibere jazdady.

— «Áy! Shal, bir qoldan tauar bir qoldan aqsha!» — dep aiqaylady ýsti-basy qap-qara bireu. Kózi pyshaqtay ótkir, Laoshuandy az shegindirip jiberdi. Bir qolyn sozyp túr, ekinshi qolynda qyp-qyzyl nan, qyzyly qan tamshylap túr.

Laoshuan asyghys aqshasyn alyp, bermek boldy, biraq onyng qolyndaghyny alugha batyly barmady. Qap-qara kisi shydamsyzdanyp:

— «Neden qorqasyn? Almaysyng ba!» — dedi.

Laoshuan әli de bógelip túrdy. Anau qaghaz qapty sheship, nandy onyng qolyna ústatty da,  shaldyng qolyndaghy aqshany júlyp alyp, qysqan kýii búrylyp  jýrip ketti. Auzynan:

— «Myna kәri shal…» — degen dybys shyqty.

— «Búny kimge em qylmaq?» — degen bireuding dausy qúlaghyna jetkendey boldy, biraq Laoshuan jauap qatpady. Onyng bar oiy qolyndaghy týiinshekte edi — on úrpaqtan jalghyz qalghan nәrestesin qúshaqtaghanday. Basqa eshtene onyng oiynda joq. Endi ol osy qany tamshydlaghan nandy óz ýiine tez jetkizip, jana ómir syilap, odan kóp baqyt almaq.

Kýn de shyghyp ýlgerdi; aldynda tura óz ýiine baratyn úzyn danghyl kórindi, art jaghynda T-kóshening basyndaghy eski taqtayshada kýngirt «Gu shuan Tinkou» degen bozarghan tórt altyn әrip kórinip túrdy.

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz