قىتايدا ءوتىپ جاتقان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (شىۇ) ءسامميتى قازىرگى جاھاندىق ساياسي داعدارىس جاعدايىندا ايرىقشا مانگە يە وقيعالاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. بۇل جيىنعا قىتاي، رەسەي، ءۇندىستان، پاكىستان، يران سياقتى دەرجاۆالاردىڭ باسشىلارى قاتىسىپ، ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن ساۋدا-ەكونوميكالىق ارىپتەستىك ماسەلەلەرىن تالقىلاۋدا. ءسامميتتىڭ سالماعى ونىڭ تەك جاھاندىق ساياساتقا عانا ەمەس، وڭىرلىك قاۋىپسىزدىككە دە ىقپال ەتۋىمەن ولشەنەدى.

شىۇ-نىڭ تاريحى 1996 جىلدان باستالادى. العاشقىدا قازاقستان، قىتاي، قىرعىزستان، رەسەي جانە تاجىكستان اراسىندا اسكەري سەنىمدى نىعايتۋ، شەكارا ماڭىنداعى قارۋلى كۇشتەردى قىسقارتۋ ماقساتىندا كەلىسىم جاسالىپ، بۇل قۇرىلىم «شانحاي بەستىگى» دەپ اتالعان ەدى. 2001 جىلى وزبەكستان قوسىلعان سوڭ ۇيىم رەسمي تۇردە شىۇ اتاۋىن الدى. بۇگىندە وعان قازاقستان، قىتاي، رەسەي، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، ءۇندىستان، پاكىستان، يران جانە بەلارۋس مۇشە. بۇدان بولەك، اۋعانستان مەن موڭعوليا باقىلاۋشى مەملەكەت مارتەبەسىنە يە، ال 14 ەل ديالوگ سەرىكتەسى رەتىندە تىركەلگەن.

ۇيىمنىڭ ىقپالى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. بۇگىندە شىۇ الەم حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جانە جاھاندىق ءجىو-ءنىڭ تورتتەن ءبىرىن قامتيدى. قىتاي ءسامميتتى جاھاندىق وڭتۇستىكتەگى كوشباسشىلىق پوزيتسياسىن بەكىتۋ ءۇشىن پايدالانسا، رەسەي بۇل الاڭدى باتىستىڭ سانكتسيالىق قىسىمىنا قارسى سەرىكتەستىك قۇرۋ تەتىگى رەتىندە قاراستىرادى. ال ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن شىۇ – ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن ەكونوميكالىق دامۋ تەپە-تەڭدىگىن ساقتايتىن ماڭىزدى قۇرال.

قازاقستان دا ۇيىمداعى ءرولىن ايقىن كورسەتىپ كەلەدى. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان قىتايمەن جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىككە باسىمدىق بەرىپ، ساۋدا-ساتتىق كولەمىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدە. 2024 جىلى ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 44 ميلليارد دوللارعا جەتكەن. ۆيزاسىز رەجيمنىڭ ەنگىزىلۋى، قىتاي تەحنولوگيالارىنىڭ كەلۋى جانە شاعىن بيزنەسكە اشىلعان جاڭا مۇمكىندىكتەر ەلىمىز ءۇشىن شىۇ-نىڭ ناقتى پايداسىن كورسەتىپ وتىر. سونىمەن قاتار قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات اياسىندا ۇيىمدى ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى ترانزيتتىك دالىزدەر ارقىلى بايلانىستىراتىن نەگىزگى دانەكەر ءرولىن اتقارۋدا.

شىۇ-نىڭ باستى باعىتتارى – ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن لاڭكەستىككە قارسى كۇرەس، ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ، ەنەرگەتيكا مەن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋ. وسى تۇرعىدا ۇيىمعا تۇركيا، ءازىربايجان، ساۋد ارابياسى سياقتى ەلدەردىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتىپ وتىر. بۇل – شىۇ-نىڭ شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى تەپە-تەڭدىككە ۇمتىلعان مەملەكەتتەر ءۇشىن دە تارتىمدى پلاتفورماعا اينالعانىن كورسەتەدى.

دەگەنمەن ۇيىم ىشىندە شەشىلمەگەن قايشىلىقتار دا بار. ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنداعى ۇزاق جىلعى تەكەتىرەس، قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىنداعى شەكارا ماسەلەلەرى، سونداي-اق ءار ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ توعىسپاي جاتۋى ۇيىمنىڭ ورتاق شەشىم قابىلداۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ماسەلەن، جاقىندا وتكەن قورعانىس مينيسترلەرى كەزدەسۋىندە ءۇندىستان يرانعا قاتىستى ورتاق مالىمدەمەگە قول قويۋدان باس تارتقان بولاتىن. بۇل شىۇ-نىڭ تولىققاندى ءبىرتۇتاس ۇيىم رەتىندە قالىپتاسۋى ءالى دە قيىن ەكەنىن اڭعارتادى.

سوعان قاراماستان، شىۇ قازىرگى گەوساياسي احۋالدا بالاما كۇش ورتالىعىن قالىپتاستىرۋدا. قىتاي مەن رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگى، ءۇندىستاننىڭ جاڭا قادامدارى، يراننىڭ شىعىسقا بەت بۇرۋى جانە ورتالىق ازيانىڭ ترانزيتتىك الەۋەتى ۇيىمنىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن نەگىزگى فاكتورلار بولىپ وتىر. قازاقستان ءۇشىن بۇل – كوپۆەكتورلى ساياساتتى جالعاستىرىپ، ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋدىڭ ماڭىزدى پلاتفورماسى.

قورىتىندىلاي ايتقاندا، شىۇ – ەۋرازياداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا ارحيتەكتۋراسىن قالىپتاستىرىپ جاتقان ۇيىم. ونىڭ الەۋەتى زور، الايدا ىشكى قايشىلىقتار تولىق شەشىلمەيىنشە، ۇيىم بىرىڭعاي ساياسي بلوكقا اينالا قويمايدى. دەگەنمەن، قازىرگى گەوساياسي تۋربۋلەنتتىلىك جاعدايىندا شىۇ-نىڭ ءرولى ارتىپ، قازاقستان سەكىلدى ەلدەرگە جاڭا مۇمكىندىكتەر ۇسىنا بەرەتىنى انىق.

Abai.kz