Búl tarihy oqigha búdan bir ghasyrdan astam uaqyt búryn bolghan. Dәl aitsaq 106 jyl búryn.

Sodan beri el auzynda úmytylmaghan. Biraq oqighanyng naqty tarihyn eshkim jazbaghan. Búdan eki jyl búryn "Aqiqat"últtyq qoghamdyq-sayasy jurnalyna tómendegi maqalamdy jariyalaghanymda, Meruertting suretin tappaghan edim. Sol tarihy keyipkerding suretin endi taptym. Sәken sýigen súludyng jas kýnindegi sureti bolsa da joq. Qolymyzdaghy suretke Meruert әje qartayghan shaghynda týsken eken. Qúndy fotoderekting tabylghanyna shýkir! Tolyq aty-jóni Meruert Áuesbekqyzy. 1992 jyly Janaarqa audanynda qaytys bolghan.

Sәken sýigen súludyng sureti tabylghandyqtan, búrynghy maqalamdy tómende qayyra jariyalap otyrmyn.

SYR SANDYGhYN AShQANDA...

Sәken. Meruert. Janәdil bolys

Sәkentanushy, ghalym, jazushy Túrsynbek Kәkishevting «Sәken sýigen súlular» (keyingi basylymynda «Sәken ayalaghan arular») kitabynda Sәken Seyfulinning serilik hikayalary, jeke ómirining jay-kýileri suretteledi. Jazushy jeke toqtalghan birneshe arudyng ishinde Meruert degen súludyng tek esimi ghana atalady. Sirә, Túrsynbek aghamyz Meruertting atyna qanyq bolghany bolmasa, taghdyr-talayynan habarsyz bolghangha úqsaydy. Bir joqty bir joq izdep tabady degendey, tarihy tasqa týspegeni bolmasa, el ishinde búrynnan aitylyp kele jatqan búl oqighanyng anyq-qanyghyna kóz jetkizuimizge Sәken turaly bir aghat aitylghan әngime týrtki bolyp edi. Alashtyng asyl azamaty, ayauly aqyny, seri súnqar Sәkenge tikeley qatysty әngimening qaueset emes, shyn tarihyn bildirmekke qalam aldyq.

Sәken Seyfullin ózining «Tar jol tayghaq keshu» romanynda bayandaghanynday,Annenkovtyng azap vagonynan qashyp qútylghan song Arqadan Betpaqdala arqyly Qarataugha bet alady da, Shu ózenin boylay otyryp Áulieata asqanyn bayandaydy.Áriyne, aqyn búl kitabynda osy saparda basynan ótken oqighanyng bәrin qamtymaghany anyq jәne ózi de asyghys jazylghanyn aitady. Sәkenning qashyp jýrip Týrkistangha ótetin kezi 1919 jyl. Oghan deyin 1917 jyly Sovdepting prezidum mýshesi jәne uezdik aghartu komissary bolghan. 1920 jyly Aqmola uezdik atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary bolyp isteydi. Sol jyly qazaq ólkesi boyynsha qúrylghan revkomnyng qúramyna kiredi.

Sondyqtan biz bayandamaq bolghan oqighanyng uaqyty Sәken aqtardan qashyp, ontýstikting shetki auyldarynda tyghylyp jýrgen 1919 jyly nemese 1920 jyly bolghan. Sәkenning osy saparynda Meruert degen kelinshekti oqytamyn, tendik әperemin dep alyp qashqanyn belgili ólketanushy, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi Sýleymen Tәbiriúzúly tómendegishe jazady:

«Sәken Sozaqtaghy qúdasy Noghay ishannyng (Shayhy Ahmet) ýiine týsedi. Jәnibek osy Ishan balalary men Janәdil bolysqa kelinin qaytarugha kómektesuin súrap hat jazady. Janәdil men ishan balalary ara biylikke jýrip Meruertti eline qaytarady.

Janәdil bolysty sýrginge aidaluyna sebepshi bolghan Sozaqtyng belsendilerining biri Kәpir Músa (Músa Áliyev) ýstin jara basyp, auyryp Saryaghashqa kelgende, oghan Janәdil bolys «jamandyqqa – jaqsylyq» degendey kómek beredi. Janәdil 1957 jyly dýniyeden ótedi». (Ólketanushy, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi Sýleymen Tәbiriúzúlynyng «Sozaq óniri» tarihy derekter kitaby, 2002 jyl, 166-bet).

Al búl turaly kezinde Saraghash audandyq gazetinde búdan qyryq jyl búryn, 1982 jyly 2-qyrkýiekte tómendegidey maqala jariyalanypty. Maqaladaghy әngime aitushy Asekenúly Qaldarbek - Janәdil bolystyng úrpaghy. Maqalanyng taqyryby «Sәkenge «Boz jorgha» syilaghan Janәdil bolys» dep atalady. Mazmúny bylaysha: «Asakenúly Qaldarbek aqsaqal әngimeshil eken. Patshalyq, keyinnen Kenes ókimeti túsynda 21 jyl әdil bolys, by bolghan, qarapayym halyqqa jaqqan, qazaqtyng talay iygi jaqsylarymen kezdesken Janәdil atasy turaly syr shertti....

....Týrmeden, Annenkovtyng azap vagonynan qútylghan Sәken Seyfullin Arqadan Betpaqdala arqyly Qarataugha bet alady. Sonda ol jolda aiday súlu Meruertpen kezdesedi. Ruy tama Tólenbek baydyng toqalyn «oqytamyn, tendik әperemin» dep Sәken alyp qashady. Bay Qarataudaghy Janәdil bolysqa «malym ketse de arym ketpesin, toqalymdy qaytaryp ber» dep sәlem joldaghan. Janәdil bolys Sәkenge hat joldap «bireuding qansyghy bireuge tansyq emes», dep bes jigitti jiberedi. Sәken jauap hatynda: «Qarataudyng tәuir jigiti erkek pen әielding arasyna týspes bolar» dep kónbegen. Jigitter keri qaytqan. Janәdil bolys bes jigitting qasyna jәne bes jigit qosyp qas jýirik, úshqyr túlpar «Boz jorghany» jetekterine baylap, Sәkenge qayta attandyrady. «Sәken keleshektin, halyqtyng adamy, denesine tayaq tiygizbender, kónilin kóterinder» dep qatty tapsyrady.

Jigitter Sәkendi ortagha alyp, «Boz jorghagha» mingizip kónilin aulaghan. Tauly, qyrly, búlaqty jerlerdi aralatqan. Kózding jauyn alatyn, kónil hoshyn kóteretin,dýniyening bar qyzyghyn úmyttyratyn «Boz jorghada» shalqytqan. Sәken seri ataqty «Tau ishinde» әnin sol kezde shygharghan eken. Osylaysha bes jigit zor qoshemetpen Sәkendi «Boz jorghamen» Týrkistangha shygharyp salghanda, kelesi bes jigit baydyng toqalyn auylyna alyp ketedi. Sóitip Janәdil bolys aqyl- parasatynyng arqasynda qazaqtyng birtuarúly, arysymyz Sәkendi denesine dyq tiygizbey, kónilin kóterip, «Boz jorghany» syilap, rizalyghymen qaytarypty».

Ziyabekov Q.N. QR jurnalister odaghynyng mýshesi.

«Saryaghash» audandyq gazeti, 2.9.1982 j.

Osy derekterge qol jetkizgen song jazushy Túrsynbek Kәkishev aghamyzdyng qalamyna ilikpey qalghan Meruert súludyng tarihyn biletinderdi izdestirdik.

Osy tarihtan birshama habardar, ólke tarihyna jetik kóziqaraqty Núrlan Súltanúly Rahymjanov degen azamat bylay deydi: «Meruert Tamanyng Jabal atasynan shyqqan ataqty Jәnibek bolystyng kelini. Onyng balasy Tólenbek te kenes ókimeti ornar tústa bolys bolghan. Búl әngimeni Jәnibek bolystyng jiyeni bolghandyqtan Sandughash Hasenova jaqsy bilui kerek. «Tau ishinde» әni Qarataudyng eteginde, Sozaqtaghy Noghay ishannyng nemeresi Satybaldy maghzúmnyng ýiinde jazylghan. Al Sәkendi jabal tamalardan qútqarghandardyng ishinde Ondybay bolystyng balasy Asqar bolys ta bolsa kerek. «Tәiiri, Sәken jengesine qyryndaghan shyghar. Tólenbek әiel qyla ma, qylmay ma, onysyn ózi biler» dep, Sәkendi shynjyrmen atqa sýiregeli túrghan jerinen arashalap, pәuesukemen Qyzylordagha shygharyp salypty, deytin edi biletinder. Sodan keyin Satybaldyúly Nyghmetjan degen kisi Sәken turaly nebir estelikter aitushy edi. Adambay degen ruy jabal tama 1950 jyly Arqagha, Qyzyljargha barghanynda Meruert súludyng kelip ózine sәlem bergendigin, ózining Jәnibekúly Núrmaghanbetke sәlem bere barghanyn aitatyn...».

Al Qaraghandyda túratyn, әleumettik jelide әnshiligimen tanymal Sandughash Hasenova bylay deydi: «Men Meruert apanyng kózin kórip, qolyna su qúighan qyzbyn. Sәken jayly әngime súraghanymyzda, ol kisining keremet týrlengenin bala bolsam da anghardym. Sonda balalarynyng qabaghyna qaramay, dýr silkingen súlu jýzi әli kóz aldyma keledi. «Sәken bylay dep hat jazdy» dep ólenin jatqa oqyghan. Sol kezde jasy 90-dy iyektegen keyuananyng bir auyz sol ólenin esime týsire almay, ózime ókpelep otyrmyn. Sәken qyz-kelinshekterden qashyp qútyla almaghan. Boyynda әiel arbalyp qalatynday basqasha bir kýsh bolsa kerek. Sondyqtan Meruert Sәkenge shyn óz qalauymen ergeni anyq. Ómir boyy betine basylghan tanba bolghanyna qaramastan, búl shyn mahabbat ekenin 17 jasymda sezdim. Ol uaqytta 10-synypta oqimyn, auyldas bolghandyqtan ólmestey kórgen boluym kerek, endi bәri kesh. Sol kórgenimde Meruert apa «Sәken osylay dedi» dep óleng oqyp edi, tap sol kezde jattala qalghanday kórinip, qaghazgha týsirmegenime ókinemin. Súlu da sýiegi asyl jan edi.

Meruertti elu jigit attyng bauyrynda óli-tirisi belgisiz alyp kelgeni ras derek.

Meruert apa 1992 jyly jeltoqsan aiynda 92 jasynda qaytys boldy».

Búl derekten bilgenimizdey, Meruert kýieuine qayta qosylyp, úrpaq órbitip, Janarqa audanynyng Qyzyljar auylynda qartayyp qaytys bolghan. Tolyq aty-jóni — Meruert Áuesbekqyzy. Ruy — Jetiru tamanyng ishindegi kedey. Ru atauy kedey bolghanmen ózi baydyng qyzy bolghan eken.

Jalpy, búl oqighanyng týp-tamyryna ýnilsek, onyng úshy qayla jatqanyn andaymyz. 1920 jyly Qazaqstan avtonomiyaly respublikasy Ortalyq Atqaru Komiytetining qalyng malgha, әmengerlikke, kóp әiel alushylyqqa tyiym salu jóninde qabyldaghan dekreti jariyalanady. «Dekrette qazaq әielderining ensesin basqan, adamdyq qasiyetin qorlaghan, taghy basqa da ziyandy әdet-ghúryptardy joi kózdeledi. Mine, osy dekretting mәnin әielderge týsindirip, olardyng ózderining bas bostandyghy ýshin kýresuine kómektesu, әielderdi qogham ómirine belsene aralastyru ýshin el ishinde kóshpeli qyzyl otaular, delegattar jinalystary úiymdastyrylady. Osy kezde qyzyl komissarlar tarapynan asyra silteushilik oryn alghany tarihy shyndyq. Tarihtan belgili 1922 jyly Shu boyynda, tama men taraqty auyldarynda bolghan ozbyrlyq Qaranoghay-Shala oqighasy retinde jylnamada tanbalanghan. Halyq arasynda Bayseyit-Múqysh әngimesi dep te aitylady. Salyq jinau degen nauqanmen elge ylang salyp, aqyrynda halyq jazalap óltirilgender de, olardy ústap jazalap, aqyry ózderi atylghandar da bәri Sәkenmen birge qyzmet atqarghan ýzengiles joldastary. Zamannyng ylany.

Tarihshy, professor Jambyl Artyqbaev bylay deydi: «Búl kezeng ghylymy túrghydan әli zerttelgen joq. Azamat soghysynan keyingi komissarlar kezeni qazaq eline auyr tiydi. Ásirese qazaq qyz-kelinshekterine zorlyq kóp boldy. Kenes ókimeti «Áyel tendigin» jariyalady, qalynmaldy, nekeni joydy. Kókeshti úzatylayyn dep otyrghan jerinen Sәkenning alyp ketkeni de sol jyldar» dese, tarihshy ústaz Ómir Shynybekúly: «Otarshyldyqtyng sanamyz ben túrmysymyzgha keltirgen zardaby tolyq ashylmay qoghamdyq sanada ózgeris bolmaydy. Dekolanizasiya jasalsa, biraz uaqyt Sovnarkomdy basqarghan, «Qyzyl súnqar» atanghan Sәken atamyz da odan tys qala almaydy. NKVD men prokuraturanyng arhivti әli tolyq ashylghan joq. Ol ashylsa, kóp nәrse oiynshyq bolyp qalady». Belgili aqyn Qorghanbek Amanjol «Kókshetaudyng Kóksengir degen atyrabyndaghy Qoytas degen jerinen úzatylghaly jatqan Kókesh súludy óz razylyghymen әri sizge ghana layyq degen Álkey jәne Qaskey Ótekin degen joldastarynyng keu-keuleuimen әieldikke Orynborgha alyp ketken Sәken әngimesining shet jaghasyn kezinde Qaskóy aghadan estip edik. Kókeshti eki ay túrghannan keyin eline qaytarady. Oqymaghan qyz qala tәrtibine kóndige almaydy. Qysqasy, zamanauy túrghyda Sәkenge teng bolmay shyghady. Kenes zamanynda dәl sol oqighasyn jaza qoymadyq» deydi.

Jazushy Erkinbek Túrysov «Sәkenning «Tau ishinde» әnining tuu tarihy» degen әdeby әngimesinde Sәkenning aqtardan qashyp Sozaqqa kelgen beymәlim saparynda Sozaqta milisa nәshәndigi Tәukebaydan pana tauyp, ekeui arada qyl ótpes dos bolghanyn, Meruert súlumen bolghan oqighasyn bayandaushynyng auzymen jetkizedi. Sol bayandaushynyng biri Sәkenning dosy, milisa nәshәndigi Tәukebaydyng jalghyz úly Beysembay Qadirov. Áke atynan qashyp, bir aghayyn esimin alghan onyng aituynsha, Tәukebay Sәkenning qúiyrshyghy dep ústalyp, jiyrma jylgha qiyalynan itjekkenge aidalghan. Stalin ólgen song qaytyp oralyp, Jetisay jerinde dýniyeden ótipti deydi. Áriyne, búl әdeby әngime bolghan son, jazushy qiyalynan tughan dýnie esepti. Sәken men Meruert oqighasynan góri «Tau ishinde» әnining tarihyna kóbirek kónil bólgen.

Qazaqtyng alyp túlghasy Sәkenge biz bayandaghan beymәlim saparyndaghy jeke ómirinen kir júqpasy da, altyn basy tómendemesi de anyq. Qalay bolghanda da, jazushylar tarihy iri túlghagha birjaqty bagha bermey, beytaraptyq baghyt ústanghany jón. Onyng bәri tarihy shyndyq, últqa sabaq bolu ýshin kerek. Al Sәkenning «Tau ishinde» әni tónkeris jyldary Týrkistan ónirinde, Qaratau boyynda tudy ma, ony anyq aita almaymyz. Ol әnning tarihy әrqalay jazylyp jýr. Eshqaysyna talasymyz joq.

Al endi Sәkendi qughynshylar óltirip jibermek bolghanda, aragha týsip aman alyp qalghan Janәdil bolysqa toqtalayyq.

Janәdil Isaúly kim bolghan?

Janәdil Isaúly 1884 jyly Teriskeyde Týrkistan uezine qarasty Qaratau bolysynyng №9 auylynda dýniyege kelgen. 1906 jyly 21 jasynda Qaratau bolysynyng bolysy bolyp saylanghan.Ol kezde qazirgi Sozaq audany aimaghynda Týrkistan uezine qaraghan 6 bolys: Qaratau, Saryózek, Kóksheqúm,Ýlken Shu, Qúrshu jәne Sozaq el bolghan. Janәdil Isaúly Tasty sezinde tóbe by bolghan, 21 jyl Qaratau bolysynyng bolysy bolghan. Óz zamanynyng eng sheshen, útymdy, әdil bii bolghan. Sonymen qatar tógip jiberetin aqyndyq jýiriktigi taghy bar eken. Janәdil qol astyndaghy adamdargha ghana emes, tónrekterindegi barlyq adamdargha jaqsylyq jasaghan. 1924 jyly әkesi Isa bolysqa kózi tirisinde 63 jasqa tolghanyna baylanysty as bergen.

1928 jyly Qazaqstanda konfiskasiyalau nauqany bastalghanda Qazaqstan ýkimetining 1928 jylghy 27 tamyzdaghy qaulysy boyynsha Janәdil Isaúly Sozaq ónirining eng iri baylary qatarynda birinshi bolyp konfiskasiyagha úshyraghan (iKOGA: F.74,op.1,d.190,l.45).Mal-mýlkin tәrkilep, kedeylerge taratyp berip, ózin otbasymen Oralgha jer audarghan. Ol turaly «Enbekshi qazaq» gazetinde (1928 jyl, 16 qazan, №239) Toqpaq (Súltanbek Qojanov) «Janәdil bay da kәmpeskelendi» degen aqparatynda bylay dep jazady: «Sozaq audany 9-auyldaghy Isaúly Janәdil degen bay 21 jyl bolys bolyp, danqy býkil Sozaq audanyna mәlim bolghan ataqty myrza edi. Alghan maldar jaqyn arada kedeylerge bólinip berilmekshi»

1956 jylgha deyin búrynghy bolys Janәdil qatang baqylauda bolyp әrbir ýsh ay sayyn NKVD-gha baryp tirkelip túrady. Oghan túrghan audanynan tys jerge shyghugha rúqsat etilmegen. 1958 jyly Shymkent oblysynyng Keles ónirinde Eshanbau degen jerde (Saryaghash audany) qaytys bolady.1989 jyly

aqtalghan.

Biz tildesken Janәdil bolystyng kózi tiri úrpaghy, medisina ghylymdarynyng doktory, shejireshi Shayzinda Janәdilúly qariya bylay deydi:

«Biyl әkem Janәdil bolystyng mal-mýlki kәmpeskelenip, ózi tútqyndalyp, tughan jerinen jer audarylghanyna 95 jyl toldy. 1957 jyly ómirden qaytarynan bir jyl búryn bir ret qana tughan jerining topyraghyn basqany bolmasa bar ómirin shette qughynda, qatang baqylauda ótkizdi. Janәdilding shamasy kelgen jerde ómir jolynda jolyqqan adamdargha jasaghan jaqsylyghyn ózi jýrgen jerdegi Qazaqstan, Ózbekstan, Tәjikstan bolsyn barlyghy úrpaqtan úrpaqqa jetkizip, osy uaqytqa deyin iygi isterin Sol elding jaqsy tilek-niyetterining arqasy bolar, 13 jasymda әkeden jetim qalsam da, osynsha jasqa kelip, hal-qaderimshe júrtyma qyzmet etip kelemin. Estuim boyynsha, әkemning óleng jazghan 27 dәpteri bolghan eken. Ol dәpterler qolyna tiygen adamdar ýkimetting jazalauynan qorqyp otqa jaghyp jiberipti, keybirin kómip, sol boyy úmyt qaldyrghan. Maghan jolyqqan Keles audanynda túratyn Kópen degen bir aqsaqal «Sening әkenning óleng jazghan bir dәpterin kezinde qoryqqanymnan otqa jaghyp jiberdim» dedi. Janәdil bolystyng sonsha enbeginen tabylghan bir ýzindisin («Janәdilding elge jazghan haty») kezinde Sozaq audanynyng Qaraghúr auylynyng túrghyny, mektepte ústazdyq etken ruy jetimder, býginde marqúm Júmaqan qariyadan jazyp alghan edim. Óleng bylay bastalady :

«...Sәlem de Qonyr-Boray-Jiyenbetke,

Dәm aidap elden shyghyp kettik shetke.

Tamaq toq, kiyim býtin bolghannan son,

Aytamyz qanday ókpe ýkimetke.

Ya Alla abyroy ber qalamyma,

Gýl bitken er jigitting qadamyna.

Adasqan túmandaghy balalarday

Kez boldyq tónkeristing zamanyna.

Halyqqa Janәdil atym mәlim edi,

Ýsh Jýzding jón biletin adamyna.

Qúdaydyng kórsetkenin kórip jýrmiz,

Basymnyng quanamyn amanyna.

Halqyma qiyanatym bolghan emes,

Jibermes Alla isimdi jamanyna.

Esen-aman bolyndar eli-júrtym,

Biylik tiydi adamnyng nadanyna.

Bolmaydy qansha aitqanmen saghynbasqa,

Kózde jas, mandayymyz tiydi tasqa.

Jiyrma bir jyl atandym әdil bolys,

Qúdaya jaqsylyqqa ózing basta...»

1929 jyl. Orynbor».

Alash júrtynyng asyl azamaty, ayauly aqyny, seri súnqar Sәken Seyfullin 1957 jyly 30 nauryzda aqtaldy. Sol jyly Janәdil bolys qaytys bolady, Sәkennen keyin otyz jyldan song aqtaldy.

Júrt bilmeytin Sәken men Meruert mahabbaty mashaqatynyng biz biletin qysqasha tarihy osynday, onyng tabighy kuәgeri qart Qarataudaghy Mynjylqynyng baurayy, Suyndyq asuy ýnsiz syr býgip jatyr...

Tóreghaly Tәshenov,

«Aqiqat» últtyq qoghamdyq-sayasy jurnaly. 2023 jyl.

Abai.kz