بۇل تاريحي وقيعا بۇدان ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن بولعان. ءدال ايتساق 106 جىل بۇرىن.

سودان بەرى ەل اۋزىندا ۇمىتىلماعان. بىراق وقيعانىڭ ناقتى تاريحىن ەشكىم جازباعان. بۇدان ەكى جىل بۇرىن "اقيقات"ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي جۋرنالىنا تومەندەگى ماقالامدى جاريالاعانىمدا، مەرۋەرتتىڭ سۋرەتىن تاپپاعان ەدىم. سول تاريحي كەيىپكەردىڭ سۋرەتىن ەندى تاپتىم. ساكەن سۇيگەن سۇلۋدىڭ جاس كۇنىندەگى سۋرەتى بولسا دا جوق. قولىمىزداعى سۋرەتكە مەرۋەرت اجە قارتايعان شاعىندا تۇسكەن ەكەن. قۇندى فوتودەرەكتىڭ تابىلعانىنا شۇكىر! تولىق اتى-ءجونى مەرۋەرت اۋەسبەكقىزى. 1992 جىلى جاڭاارقا اۋدانىندا قايتىس بولعان.

ساكەن سۇيگەن سۇلۋدىڭ سۋرەتى تابىلعاندىقتان، بۇرىنعى ماقالامدى تومەندە قايىرا جاريالاپ وتىرمىن.

سىر ساندىعىن اشقاندا...

ساكەن. مەرۋەرت. ءجانادىل بولىس

ساكەنتانۋشى، عالىم، جازۋشى تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ «ساكەن سۇيگەن سۇلۋلار» (كەيىنگى باسىلىمىندا «ساكەن ايالاعان ارۋلار») كىتابىندا ساكەن سەيفۋليننىڭ سەرىلىك حيكايالارى، جەكە ءومىرىنىڭ جاي-كۇيلەرى سۋرەتتەلەدى. جازۋشى جەكە توقتالعان بىرنەشە ارۋدىڭ ىشىندە مەرۋەرت دەگەن سۇلۋدىڭ تەك ەسىمى عانا اتالادى. ءسىرا، تۇرسىنبەك اعامىز مەرۋەرتتىڭ اتىنا قانىق بولعانى بولماسا، تاعدىر-تالايىنان حابارسىز بولعانعا ۇقسايدى. ءبىر جوقتى ءبىر جوق ىزدەپ تابادى دەگەندەي، تاريحى تاسقا تۇسپەگەنى بولماسا، ەل ىشىندە بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان بۇل وقيعانىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋىمىزگە ساكەن تۋرالى ءبىر اعات ايتىلعان اڭگىمە تۇرتكى بولىپ ەدى. الاشتىڭ اسىل ازاماتى، اياۋلى اقىنى، سەرى سۇڭقار ساكەنگە تىكەلەي قاتىستى اڭگىمەنىڭ قاۋەسەت ەمەس، شىن تاريحىن بىلدىرمەككە قالام الدىق.

ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «تار جول تايعاق كەشۋ» رومانىندا بايانداعانىنداي،اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىنان قاشىپ قۇتىلعان سوڭ ارقادان بەتپاقدالا ارقىلى قاراتاۋعا بەت الادى دا، شۋ وزەنىن بويلاي وتىرىپ اۋليەاتا اسقانىن باياندايدى.ارينە، اقىن بۇل كىتابىندا وسى ساپاردا باسىنان وتكەن وقيعانىڭ ءبارىن قامتىماعانى انىق جانە ءوزى دە اسىعىس جازىلعانىن ايتادى. ساكەننىڭ قاشىپ ءجۇرىپ تۇركىستانعا وتەتىن كەزى 1919 جىل. وعان دەيىن 1917 جىلى سوۆدەپتىڭ پرەزيدۋم مۇشەسى جانە ۋەزدىك اعارتۋ كوميسسارى بولعان. 1920 جىلى اقمولا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيدى. سول جىلى قازاق ولكەسى بويىنشا قۇرىلعان رەۆكومنىڭ قۇرامىنا كىرەدى.

سوندىقتان ءبىز بايانداماق بولعان وقيعانىڭ ۋاقىتى ساكەن اقتاردان قاشىپ، وڭتۇستىكتىڭ شەتكى اۋىلدارىندا تىعىلىپ جۇرگەن 1919 جىلى نەمەسە 1920 جىلى بولعان. ساكەننىڭ وسى ساپارىندا مەرۋەرت دەگەن كەلىنشەكتى وقىتامىن، تەڭدىك اپەرەمىن دەپ الىپ قاشقانىن بەلگىلى ولكەتانۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى سۇلەيمەن ءتابىرىۇزۇلى تومەندەگىشە جازادى:

«ساكەن سوزاقتاعى قۇداسى نوعاي يشاننىڭ (شايحى احمەت) ۇيىنە تۇسەدى. جانىبەك وسى يشان بالالارى مەن ءجانادىل بولىسقا كەلىنىن قايتارۋعا كومەكتەسۋىن سۇراپ حات جازادى. ءجانادىل مەن يشان بالالارى ارا بيلىككە ءجۇرىپ مەرۋەرتتى ەلىنە قايتارادى.

ءجانادىل بولىستى سۇرگىنگە ايدالۋىنا سەبەپشى بولعان سوزاقتىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى كاپىر مۇسا (مۇسا اليەۆ) ءۇستىن جارا باسىپ، اۋىرىپ سارىاعاشقا كەلگەندە، وعان ءجانادىل بولىس «جاماندىققا – جاقسىلىق» دەگەندەي كومەك بەرەدى. ءجانادىل 1957 جىلى دۇنيەدەن وتەدى». (ولكەتانۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى سۇلەيمەن ءتابىرىۇزۇلىنىڭ «سوزاق ءوڭىرى» تاريحي دەرەكتەر كىتابى، 2002 جىل، 166-بەت).

ال بۇل تۋرالى كەزىندە ساراعاش اۋداندىق گازەتىندە بۇدان قىرىق جىل بۇرىن، 1982 جىلى 2-قىركۇيەكتە تومەندەگىدەي ماقالا جاريالانىپتى. ماقالاداعى اڭگىمە ايتۋشى اسەكەنۇلى قالداربەك - ءجانادىل بولىستىڭ ۇرپاعى. ماقالانىڭ تاقىرىبى «ساكەنگە «بوز جورعا» سىيلاعان ءجانادىل بولىس» دەپ اتالادى. مازمۇنى بىلايشا: «اساكەنۇلى قالداربەك اقساقال اڭگىمەشىل ەكەن. پاتشالىق، كەيىننەن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا 21 جىل ءادىل بولىس، بي بولعان، قاراپايىم حالىققا جاققان، قازاقتىڭ تالاي يگى جاقسىلارىمەن كەزدەسكەن ءجانادىل اتاسى تۋرالى سىر شەرتتى....

....تۇرمەدەن، اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىنان قۇتىلعان ساكەن سەيفۋللين ارقادان بەتپاقدالا ارقىلى قاراتاۋعا بەت الادى. سوندا ول جولدا ايداي سۇلۋ مەرۋەرتپەن كەزدەسەدى. رۋى تاما تولەنبەك بايدىڭ توقالىن «وقىتامىن، تەڭدىك اپەرەمىن» دەپ ساكەن الىپ قاشادى. باي قاراتاۋداعى ءجانادىل بولىسقا «مالىم كەتسە دە ارىم كەتپەسىن، توقالىمدى قايتارىپ بەر» دەپ سالەم جولداعان. ءجانادىل بولىس ساكەنگە حات جولداپ «بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق ەمەس»، دەپ بەس جىگىتتى جىبەرەدى. ساكەن جاۋاپ حاتىندا: «قاراتاۋدىڭ ءتاۋىر جىگىتى ەركەك پەن ايەلدىڭ اراسىنا تۇسپەس بولار» دەپ كونبەگەن. جىگىتتەر كەرى قايتقان. ءجانادىل بولىس بەس جىگىتتىڭ قاسىنا جانە بەس جىگىت قوسىپ قاس جۇيرىك، ۇشقىر تۇلپار «بوز جورعانى» جەتەكتەرىنە بايلاپ، ساكەنگە قايتا اتتاندىرادى. «ساكەن كەلەشەكتىڭ، حالىقتىڭ ادامى، دەنەسىنە تاياق تيگىزبەڭدەر، كوڭىلىن كوتەرىڭدەر» دەپ قاتتى تاپسىرادى.

جىگىتتەر ساكەندى ورتاعا الىپ، «بوز جورعاعا» مىنگىزىپ كوڭىلىن اۋلاعان. تاۋلى، قىرلى، بۇلاقتى جەرلەردى ارالاتقان. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، كوڭىل حوشىن كوتەرەتىن،دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن ۇمىتتىراتىن «بوز جورعادا» شالقىتقان. ساكەن سەرى اتاقتى «تاۋ ىشىندە» ءانىن سول كەزدە شىعارعان ەكەن. وسىلايشا بەس جىگىت زور قوشەمەتپەن ساكەندى «بوز جورعامەن» تۇركىستانعا شىعارىپ سالعاندا، كەلەسى بەس جىگىت بايدىڭ توقالىن اۋىلىنا الىپ كەتەدى. ءسويتىپ ءجانادىل بولىس اقىل- پاراساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ءبىرتۋارۇلى، ارىسىمىز ساكەندى دەنەسىنە دىق تيگىزبەي، كوڭىلىن كوتەرىپ، «بوز جورعانى» سىيلاپ، ريزالىعىمەن قايتارىپتى».

زيابەكوۆ ق.ن. قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

«سارىاعاش» اۋداندىق گازەتى، 2.9.1982 ج.

وسى دەرەكتەرگە قول جەتكىزگەن سوڭ جازۋشى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اعامىزدىڭ قالامىنا ىلىكپەي قالعان مەرۋەرت سۇلۋدىڭ تاريحىن بىلەتىندەردى ىزدەستىردىك.

وسى تاريحتان ءبىرشاما حاباردار، ولكە تاريحىنا جەتىك كوزىقاراقتى نۇرلان سۇلتانۇلى راحىمجانوۆ دەگەن ازامات بىلاي دەيدى: «مەرۋەرت تامانىڭ جابال اتاسىنان شىققان اتاقتى جانىبەك بولىستىڭ كەلىنى. ونىڭ بالاسى تولەنبەك تە كەڭەس وكىمەتى ورنار تۇستا بولىس بولعان. بۇل اڭگىمەنى جانىبەك بولىستىڭ جيەنى بولعاندىقتان ساندۋعاش حاسەنوۆا جاقسى ءبىلۋى كەرەك. «تاۋ ىشىندە» ءانى قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە، سوزاقتاعى نوعاي يشاننىڭ نەمەرەسى ساتىبالدى ماعزۇمنىڭ ۇيىندە جازىلعان. ال ساكەندى جابال تامالاردان قۇتقارعانداردىڭ ىشىندە وڭدىباي بولىستىڭ بالاسى اسقار بولىس تا بولسا كەرەك. «ءتايىرى، ساكەن جەڭگەسىنە قىرىنداعان شىعار. تولەنبەك ايەل قىلا ما، قىلماي ما، ونىسىن ءوزى بىلەر» دەپ، ساكەندى شىنجىرمەن اتقا سۇيرەگەلى تۇرعان جەرىنەن اراشالاپ، پاۋەسۋكەمەن قىزىلورداعا شىعارىپ سالىپتى، دەيتىن ەدى بىلەتىندەر. سودان كەيىن ساتىبالدىۇلى نىعمەتجان دەگەن كىسى ساكەن تۋرالى نەبىر ەستەلىكتەر ايتۋشى ەدى. ادامباي دەگەن رۋى جابال تاما 1950 جىلى ارقاعا، قىزىلجارعا بارعانىندا مەرۋەرت سۇلۋدىڭ كەلىپ وزىنە سالەم بەرگەندىگىن، ءوزىنىڭ جانىبەكۇلى نۇرماعانبەتكە سالەم بەرە بارعانىن ايتاتىن...».

ال قاراعاندىدا تۇراتىن، الەۋمەتتىك جەلىدە انشىلىگىمەن تانىمال ساندۋعاش حاسەنوۆا بىلاي دەيدى: «مەن مەرۋەرت اپانىڭ كوزىن كورىپ، قولىنا سۋ قۇيعان قىزبىن. ساكەن جايلى اڭگىمە سۇراعانىمىزدا، ول كىسىنىڭ كەرەمەت تۇرلەنگەنىن بالا بولسام دا اڭعاردىم. سوندا بالالارىنىڭ قاباعىنا قاراماي، ءدۇر سىلكىنگەن سۇلۋ ءجۇزى ءالى كوز الدىما كەلەدى. «ساكەن بىلاي دەپ حات جازدى» دەپ ولەڭىن جاتقا وقىعان. سول كەزدە جاسى 90-دى يەكتەگەن كەيۋانانىڭ ءبىر اۋىز سول ولەڭىن ەسىمە تۇسىرە الماي، وزىمە وكپەلەپ وتىرمىن. ساكەن قىز-كەلىنشەكتەردەن قاشىپ قۇتىلا الماعان. بويىندا ايەل اربالىپ قالاتىنداي باسقاشا ءبىر كۇش بولسا كەرەك. سوندىقتان مەرۋەرت ساكەنگە شىن ءوز قالاۋىمەن ەرگەنى انىق. ءومىر بويى بەتىنە باسىلعان تاڭبا بولعانىنا قاراماستان، بۇل شىن ماحاببات ەكەنىن 17 جاسىمدا سەزدىم. ول ۋاقىتتا 10-سىنىپتا وقيمىن، اۋىلداس بولعاندىقتان ولمەستەي كورگەن بولۋىم كەرەك، ەندى ءبارى كەش. سول كورگەنىمدە مەرۋەرت اپا «ساكەن وسىلاي دەدى» دەپ ولەڭ وقىپ ەدى، تاپ سول كەزدە جاتتالا قالعانداي كورىنىپ، قاعازعا تۇسىرمەگەنىمە وكىنەمىن. سۇلۋ دا سۇيەگى اسىل جان ەدى.

مەرۋەرتتى ەلۋ جىگىت اتتىڭ باۋىرىندا ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز الىپ كەلگەنى راس دەرەك.

مەرۋەرت اپا 1992 جىلى جەلتوقسان ايىندا 92 جاسىندا قايتىس بولدى».

بۇل دەرەكتەن بىلگەنىمىزدەي، مەرۋەرت كۇيەۋىنە قايتا قوسىلىپ، ۇرپاق ءوربىتىپ، جاڭارقا اۋدانىنىڭ قىزىلجار اۋىلىندا قارتايىپ قايتىس بولعان. تولىق اتى-ءجونى — مەرۋەرت اۋەسبەكقىزى. رۋى — جەتىرۋ تامانىڭ ىشىندەگى كەدەي. رۋ اتاۋى كەدەي بولعانمەن ءوزى بايدىڭ قىزى بولعان ەكەن.

جالپى، بۇل وقيعانىڭ ءتۇپ-تامىرىنا ۇڭىلسەك، ونىڭ ۇشى قايلا جاتقانىن اڭدايمىز. 1920 جىلى قازاقستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قالىڭ مالعا، امەڭگەرلىككە، كوپ ايەل الۋشىلىققا تىيىم سالۋ جونىندە قابىلداعان دەكرەتى جاريالانادى. «دەكرەتتە قازاق ايەلدەرىنىڭ ەڭسەسىن باسقان، ادامدىق قاسيەتىن قورلاعان، تاعى باسقا دا زياندى ادەت-عۇرىپتاردى جويۋ كوزدەلەدى. مىنە، وسى دەكرەتتىڭ ءمانىن ايەلدەرگە ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋىنە كومەكتەسۋ، ايەلدەردى قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاستىرۋ ءۇشىن ەل ىشىندە كوشپەلى قىزىل وتاۋلار، دەلەگاتتار جينالىستارى ۇيىمداستىرىلادى. وسى كەزدە قىزىل كوميسسارلار تاراپىنان اسىرا سىلتەۋشىلىك ورىن العانى تاريحي شىندىق. تاريحتان بەلگىلى 1922 جىلى شۋ بويىندا، تاما مەن تاراقتى اۋىلدارىندا بولعان وزبىرلىق قارانوعاي-شالا وقيعاسى رەتىندە جىلنامادا تاڭبالانعان. حالىق اراسىندا بايسەيىت-مۇقىش اڭگىمەسى دەپ تە ايتىلادى. سالىق جيناۋ دەگەن ناۋقانمەن ەلگە ىلاڭ سالىپ، اقىرىندا حالىق جازالاپ ولتىرىلگەندەر دە، ولاردى ۇستاپ جازالاپ، اقىرى وزدەرى اتىلعاندار دا ءبارى ساكەنمەن بىرگە قىزمەت اتقارعان ۇزەڭگىلەس جولداستارى. زاماننىڭ ىلاڭى.

تاريحشى، پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆ بىلاي دەيدى: «بۇل كەزەڭ عىلىمي تۇرعىدان ءالى زەرتتەلگەن جوق. ازامات سوعىسىنان كەيىنگى كوميسسارلار كەزەڭى قازاق ەلىنە اۋىر ءتيدى. اسىرەسە قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنە زورلىق كوپ بولدى. كەڭەس وكىمەتى «ايەل تەڭدىگىن» جاريالادى، قالىڭمالدى، نەكەنى جويدى. كوكەشتى ۇزاتىلايىن دەپ وتىرعان جەرىنەن ساكەننىڭ الىپ كەتكەنى دە سول جىلدار» دەسە، تاريحشى ۇستاز ءومىر شىنىبەكۇلى: «وتارشىلدىقتىڭ سانامىز بەن تۇرمىسىمىزعا كەلتىرگەن زاردابى تولىق اشىلماي قوعامدىق سانادا وزگەرىس بولمايدى. دەكولانيزاتسيا جاسالسا، ءبىراز ۋاقىت سوۆناركومدى باسقارعان، «قىزىل سۇڭقار» اتانعان ساكەن اتامىز دا ودان تىس قالا المايدى. نكۆد مەن پروكۋراتۋرانىڭ ءارحيۆتى ءالى تولىق اشىلعان جوق. ول اشىلسا، كوپ نارسە ويىنشىق بولىپ قالادى». بەلگىلى اقىن قورعانبەك امانجول «كوكشەتاۋدىڭ كوكسەڭگىر دەگەن اتىرابىنداعى قويتاس دەگەن جەرىنەن ۇزاتىلعالى جاتقان كوكەش سۇلۋدى ءوز رازىلىعىمەن ءارى سىزگە عانا لايىق دەگەن الكەي جانە قاسكەي وتەكين دەگەن جولداستارىنىڭ كەۋ-كەۋلەۋىمەن ايەلدىككە ورىنبورعا الىپ كەتكەن ساكەن اڭگىمەسىنىڭ شەت جاعاسىن كەزىندە قاسكوي اعادان ەستىپ ەدىك. كوكەشتى ەكى اي تۇرعاننان كەيىن ەلىنە قايتارادى. وقىماعان قىز قالا تارتىبىنە كوندىگە المايدى. قىسقاسى، زاماناۋي تۇرعىدا ساكەنگە تەڭ بولماي شىعادى. كەڭەس زامانىندا ءدال سول وقيعاسىن جازا قويمادىق» دەيدى.

جازۋشى ەركىنبەك تۇرىسوۆ «ساكەننىڭ «تاۋ ىشىندە» ءانىنىڭ تۋ تاريحى» دەگەن ادەبي اڭگىمەسىندە ساكەننىڭ اقتاردان قاشىپ سوزاققا كەلگەن بەيمالىم ساپارىندا سوزاقتا ءمىليتسا ناششاندىگى تاۋكەبايدان پانا تاۋىپ، ەكەۋى ارادا قىل وتپەس دوس بولعانىن، مەرۋەرت سۇلۋمەن بولعان وقيعاسىن بايانداۋشىنىڭ اۋزىمەن جەتكىزەدى. سول بايانداۋشىنىڭ ءبىرى ساكەننىڭ دوسى، ءمىليتسا ناشاندىگى تاۋكەبايدىڭ جالعىز ۇلى بەيسەمباي قاديروۆ. اكە اتىنان قاشىپ، ءبىر اعايىن ەسىمىن العان ونىڭ ايتۋىنشا، تاۋكەباي ساكەننىڭ قۇيىرشىعى دەپ ۇستالىپ، جيىرما جىلعا قيالىنان يتجەككەنگە ايدالعان. ستالين ولگەن سوڭ قايتىپ ورالىپ، جەتىساي جەرىندە دۇنيەدەن ءوتىپتى دەيدى. ارينە، بۇل ادەبي اڭگىمە بولعان سوڭ، جازۋشى قيالىنان تۋعان دۇنيە ەسەپتى. ساكەن مەن مەرۋەرت وقيعاسىنان گورى «تاۋ ىشىندە» ءانىنىڭ تاريحىنا كوبىرەك كوڭىل بولگەن.

قازاقتىڭ الىپ تۇلعاسى ساكەنگە ءبىز بايانداعان بەيمالىم ساپارىنداعى جەكە ومىرىنەن كىر جۇقپاسى دا، التىن باسى تومەندەمەسى دە انىق. قالاي بولعاندا دا، جازۋشىلار تاريحي ءىرى تۇلعاعا بىرجاقتى باعا بەرمەي، بەيتاراپتىق باعىت ۇستانعانى ءجون. ونىڭ ءبارى تاريحي شىندىق، ۇلتقا ساباق بولۋ ءۇشىن كەرەك. ال ساكەننىڭ «تاۋ ىشىندە» ءانى توڭكەرىس جىلدارى تۇركىستان وڭىرىندە، قاراتاۋ بويىندا تۋدى ما، ونى انىق ايتا المايمىز. ول ءاننىڭ تاريحى ارقالاي جازىلىپ ءجۇر. ەشقايسىنا تالاسىمىز جوق.

ال ەندى ساكەندى قۋعىنشىلار ءولتىرىپ جىبەرمەك بولعاندا، اراعا ءتۇسىپ امان الىپ قالعان ءجانادىل بولىسقا توقتالايىق.

ءجانادىل يساۇلى كىم بولعان؟

ءجانادىل يساۇلى 1884 جىلى تەرىسكەيدە تۇركىستان ۋەزىنە قاراستى قاراتاۋ بولىسىنىڭ №9 اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1906 جىلى 21 جاسىندا قاراتاۋ بولىسىنىڭ بولىسى بولىپ سايلانعان.ول كەزدە قازىرگى سوزاق اۋدانى ايماعىندا تۇركىستان ۋەزىنە قاراعان 6 بولىس: قاراتاۋ، سارىوزەك، كوكشەقۇم،ۇلكەن شۋ، قۇرشۋ جانە سوزاق ەل بولعان. ءجانادىل يساۇلى تاستى سەزىندە توبە بي بولعان، 21 جىل قاراتاۋ بولىسىنىڭ بولىسى بولعان. ءوز زامانىنىڭ ەڭ شەشەن، ۇتىمدى، ءادىل ءبيى بولعان. سونىمەن قاتار توگىپ جىبەرەتىن اقىندىق جۇيرىكتىگى تاعى بار ەكەن. ءجانادىل قول استىنداعى ادامدارعا عانا ەمەس، توڭرەكتەرىندەگى بارلىق ادامدارعا جاقسىلىق جاساعان. 1924 جىلى اكەسى يسا بولىسقا كوزى تىرىسىندە 63 جاسقا تولعانىنا بايلانىستى اس بەرگەن.

1928 جىلى قازاقستاندا كونفيسكاتسيالاۋ ناۋقانى باستالعاندا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 1928 جىلعى 27 تامىزداعى قاۋلىسى بويىنشا ءجانادىل يساۇلى سوزاق ءوڭىرىنىڭ ەڭ ءىرى بايلارى قاتارىندا ءبىرىنشى بولىپ كونفيسكاتسياعا ۇشىراعان (يۋكوگا: ف.74,وپ.1,د.190,ل.45).مال-مۇلكىن تاركىلەپ، كەدەيلەرگە تاراتىپ بەرىپ، ءوزىن وتباسىمەن ورالعا جەر اۋدارعان. ول تۋرالى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە (1928 جىل، 16 قازان، №239) توقپاق (سۇلتانبەك قوجانوۆ) «ءجانادىل باي دا كامپەسكەلەندى» دەگەن اقپاراتىندا بىلاي دەپ جازادى: «سوزاق اۋدانى 9-اۋىلداعى يساۇلى ءجانادىل دەگەن باي 21 جىل بولىس بولىپ، داڭقى بۇكىل سوزاق اۋدانىنا ءمالىم بولعان اتاقتى مىرزا ەدى. العان مالدار جاقىن ارادا كەدەيلەرگە ءبولىنىپ بەرىلمەكشى»

1956 جىلعا دەيىن بۇرىنعى بولىس ءجانادىل قاتاڭ باقىلاۋدا بولىپ ءاربىر ءۇش اي سايىن نكۆد-عا بارىپ تىركەلىپ تۇرادى. وعان تۇرعان اۋدانىنان تىس جەرگە شىعۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن. 1958 جىلى شىمكەنت وبلىسىنىڭ كەلەس وڭىرىندە ەشانباۋ دەگەن جەردە (سارىاعاش اۋدانى) قايتىس بولادى.1989 جىلى

اقتالعان.

ءبىز تىلدەسكەن ءجانادىل بولىستىڭ كوزى ءتىرى ۇرپاعى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، شەجىرەشى شايزيندا ءجانادىلۇلى قاريا بىلاي دەيدى:

«بيىل اكەم ءجانادىل بولىستىڭ مال-مۇلكى كامپەسكەلەنىپ، ءوزى تۇتقىندالىپ، تۋعان جەرىنەن جەر اۋدارىلعانىنا 95 جىل تولدى. 1957 جىلى ومىردەن قايتارىنان ءبىر جىل بۇرىن ءبىر رەت قانا تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن باسقانى بولماسا بار ءومىرىن شەتتە قۋعىندا، قاتاڭ باقىلاۋدا وتكىزدى. ءجانادىلدىڭ شاماسى كەلگەن جەردە ءومىر جولىندا جولىققان ادامدارعا جاساعان جاقسىلىعىن ءوزى جۇرگەن جەردەگى قازاقستان، وزبەكستان، تاجىكستان بولسىن بارلىعى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن يگى ىستەرىن سول ەلدىڭ جاقسى تىلەك-نيەتتەرىنىڭ ارقاسى بولار، 13 جاسىمدا اكەدەن جەتىم قالسام دا، وسىنشا جاسقا كەلىپ، حال-قادەرىمشە جۇرتىما قىزمەت ەتىپ كەلەمىن. ەستۋىم بويىنشا، اكەمنىڭ ولەڭ جازعان 27 داپتەرى بولعان ەكەن. ول داپتەرلەر قولىنا تيگەن ادامدار ۇكىمەتتىڭ جازالاۋىنان قورقىپ وتقا جاعىپ جىبەرىپتى، كەيبىرىن كومىپ، سول بويى ۇمىت قالدىرعان. ماعان جولىققان كەلەس اۋدانىندا تۇراتىن كوپەن دەگەن ءبىر اقساقال «سەنىڭ اكەڭنىڭ ولەڭ جازعان ءبىر داپتەرىن كەزىندە قورىققانىمنان وتقا جاعىپ جىبەردىم» دەدى. ءجانادىل بولىستىڭ سونشا ەڭبەگىنەن تابىلعان ءبىر ءۇزىندىسىن («ءجانادىلدىڭ ەلگە جازعان حاتى») كەزىندە سوزاق اۋدانىنىڭ قاراعۇر اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، مەكتەپتە ۇستازدىق ەتكەن رۋى جەتىمدەر، بۇگىندە مارقۇم جۇماقان قاريادان جازىپ العان ەدىم. ولەڭ بىلاي باستالادى :

«...سالەم دە قوڭىر-بوراي-جيەنبەتكە،

ءدام ايداپ ەلدەن شىعىپ كەتتىك شەتكە.

تاماق توق، كيىم ءبۇتىن بولعاننان سوڭ،

ايتامىز قانداي وكپە ۇكىمەتكە.

يا اللا ابىروي بەر قالامىما،

گۇل بىتكەن ەر جىگىتتىڭ قادامىنا.

اداسقان تۇمانداعى بالالارداي

كەز بولدىق توڭكەرىستىڭ زامانىنا.

حالىققا ءجانادىل اتىم ءمالىم ەدى،

ءۇش ءجۇزدىڭ ءجون بىلەتىن ادامىنا.

قۇدايدىڭ كورسەتكەنىن كورىپ ءجۇرمىز،

باسىمنىڭ قۋانامىن امانىنا.

حالقىما قياناتىم بولعان ەمەس،

جىبەرمەس اللا ءىسىمدى جامانىنا.

ەسەن-امان بولىڭدار ەلى-جۇرتىم،

بيلىك ءتيدى ادامنىڭ نادانىنا.

بولمايدى قانشا ايتقانمەن ساعىنباسقا،

كوزدە جاس، ماڭدايىمىز ءتيدى تاسقا.

جيىرما ءبىر جىل اتاندىم ءادىل بولىس،

قۇدايا جاقسىلىققا ءوزىڭ باستا...»

1929 جىل. ورىنبور».

الاش جۇرتىنىڭ اسىل ازاماتى، اياۋلى اقىنى، سەرى سۇڭقار ساكەن سەيفۋللين 1957 جىلى 30 ناۋرىزدا اقتالدى. سول جىلى ءجانادىل بولىس قايتىس بولادى، ساكەننەن كەيىن وتىز جىلدان سوڭ اقتالدى.

جۇرت بىلمەيتىن ساكەن مەن مەرۋەرت ماحابباتى ماشاقاتىنىڭ ءبىز بىلەتىن قىسقاشا تاريحى وسىنداي، ونىڭ تابيعي كۋاگەرى قارت قاراتاۋداعى مىڭجىلقىنىڭ باۋرايى، سۋىندىق اسۋى ءۇنسىز سىر بۇگىپ جاتىر...

تورەعالي تاشەنوۆ،

«اقيقات» ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي جۋرنالى. 2023 جىل.

Abai.kz