«Jasandy intellekt dәuirindegi Qazaqstan: ózekti mәseleler jәne ony týbegeyli sifrlyq ózgerister arqyly sheshu» atty Qazaqstan halqyna Joldauy

Qúrmetti deputattar!

Ótken aptada Parlamentting jana sessiyasy ashyldy.

Qyzmetterinizge tabys tileymin! Aldynghy sessiya jemisti boldy dep kýmәnsiz aitugha bolady. Elge qajetti kóptegen zang qabyldandy.

Halyqtyng kókeyinde jýrgen ózekti mәseleler kóterildi, jan-jaqty talqylandy. Deputattar jazghy demalys kezinde aimaqtargha baryp, azamattarmen kezdesti. Endi júrtshylyq aitqan mәselelerdi saralap, Ýkimetpen birge pysyqtap, osy sessiya barysynda eskeru qajet.

Jalpy, Parlament deputattary elimizde týbegeyli reformalar jasau jolynda manyzdy ról atqaryp keledi. Sizderge zor rizashylyghymdy bildiremin.

Qymbatty otandastar!

Qúrmetti Parlament deputattary jәne Ýkimet mýsheleri!

Qazir dýnie jýzi jana tarihy dәuirge qadam basty.

Búl dәuirding barsha adamzat ýshin onay bolmaytyny anyq. Alpauyt elder men halyqaralyq odaqtar arasyndaghy qarama-qayshylyqtardyng auqymy ósip bara jatyr. Halyqaralyq qatynastaghy shiyelenister men ozbyrlyqtyng saldarynan qaqtyghystar men soghystar beleng aldy. Keybir memleketterding ishki jәne syrtqy sayasatynda әsire últshyldyq kýsheydi.

Álem ekonomikasynda tensizdikter men qayshylyqtar ushygha týsti. Keybir memleketter ekonomikalyq damuda artta qalyp, keybir elder jasandy intellekt salasynda tendessiz tabysqa jetude. Halyqaralyq qúqyqtyng mәn-manyzy kete bastady.

Al Birikken Últtar Úiymy ózining róli men mәrtebesine say qazirgi basty týitkilderdi sheshuge qauqarsyz boluda.

Ekologiyalyq jәne tehnogendik apattardyng kesirinen týrli elderding ekonomikasy orasan shyghyngha batuda.

Batystaghy etnosaralyq-dinaralyq ýilesim men mәdeny әraluandyq tújyrymdamasy daghdarysqa úshyrady. Jahandyq destruktivti kýshter últtyq mәdeniyetter men dәstýrlerding irgesin shayqauda.

Bosqyndardyng sany kóbeyip, kóshi-qon daghdarysy tuyndady. Adam saudasy, qaru-jaraq pen esirtki saudasy da órship túr.

Búryn-sondy bolmaghan mýlde jana syn-qaterler kýlli adamzattyng qauipsizdigine núqsan keltirude. Tipti jasandy intellektini paydalanyp, asa qauipti qaru jasaytyndar payda boldy.

Geosayasy ahualdyng týbirimen ózgere bastaghanyn anghartatyn basqa da faktorlar az emes. Qysqasha aitsaq, әlemde jana geosayasy tәrtip ornygha bastady.

Qazaqstan – әlem qauymdastyghynyng ajyramas bóligi. Memleketimiz Euraziya qúrlyghynyng dәl ortasynda ornalasqan.

Qazirgi zaman búlynghyr, túraqsyz bolsa da, biz bәrimiz jappay sifrlandyru jәne jasandy intellekt dәuirine qadam bastyq.

Mening negizgi maqsatym – osynday týrli qaterge toly kezende elimizding túraqty әleumettik-ekonomikalyq damuyn jәne qauipsizdigin qamtamasyz etu.

Óskeleng úrpaq baqytty, berekeli ómir sýruge tiyis. Sol ýshin bәrimiz bir últ bolyp, tabandy enbek etuimiz kerek. Búl – barshamyzgha ortaq óte manyzdy júmys, asa jauapty azamattyq jәne últtyq mindet.

Júmysymyz qanshalyqty kýrdeli bolsa da, biz mindetti týrde tabysqa jetuimiz kerek. Basqa jol joq. Sebebi, búl – elimizding bolashaghy, halqymyzdyng taghdyry. Sondyqtan barlyq reformany salmaqty kózqaraspen, múqiyat, jan-jaqty oilastyryp, sapaly týrde jýzege asyruymyz kerek.

Barshanyzgha mәlim, songhy jyldary Qazaqstanda auqymdy ózgerister jasaldy.

Elimizding sayasy jýiesi anaghúrlym ozyq әri ashyq bola týsti. Azamattarymyzdyng sana-sezimi, bolmysy ózgerip jatyr. Sonyng arqasynda halqymyzdyng memlekettik instituttargha, zangha jәne әdildik pen tәrtipke degen senimi nyghanda.

Biraq aldymyzda auqymdy júmys bar. Qoghamdy janghyrtu ýshin әli de kóp sharua atqaruymyz kerek.

Qazir el ekonomikasynda reformalar jýrgizilip jatyr. Infraqúrylymgha jәne jana óndiris oryndaryn ashugha qomaqty investisiya salynyp jatyr. Múnyng bәri halyqtyng әl-auqatyn jәne elimizding әleuetin arttyru ýshin jasalyp jatqany aidan anyq.

Jasandy intellektining qarqyndy damuy qazirding ózinde halyqtyn, әsirese, jastardyng minez-qúlqy men bolmys-bitimine әser etip jatyr.

Basqasha boluy mýmkin emes. Sebebi búl ýrdis býkil әlemde qalyptasqan tәrtipti jәne adamdardyng ómir sýru saltyn birjola ózgertude. Biz búghan dayyn bolyp, batyl әreket etuimiz kerek. Áytpese artta qaludyng saldary óte auyr bolady.

Sondyqtan men aldymyzgha óte manyzdy strategiyalyq maqsat qoydym. Qazaqstan ýsh jyl ishinde mindetti týrde jappay sifrlyq el boluy kerek.

Biz jappay sifrlandyru jәne jasandy intellekt tehnologiyasyn barynsha engizu arqyly ekonomikany janghyrtuymyz qajet.

Ol ýshin, eng aldymen, Sifrlyq kodeksti tezirek qabyldaghan jón.

Búl zanda sifrlandyru ýderisining negizgi baghyttary, sonyng ishinde jasandy intellekt, platformalyq ekonomika, ýlken derekqorlardy paydalanu jәne basqa da mәseleler aiqyndalugha tiyis.

Jana tehnologiyalyq qalyptyng ajyramas bóligine ainalu ýshin býkil memlekettik basqaru jýiesin qayta qúryp, onyng azamattar mýddesine say boluyn qamtamasyz etu, sonday-aq ashyqtyghy men tiyimdiligin eselep arttyru kerek.

Sondyqtan qazirgi qúzyrly ministrlikting negizinde Jasandy intellekt jәne sifrlyq damu ministrligin qúru qajet dep sanaymyn. Jana ministrlikti Premier-ministrding orynbasary dengeyindegi maman basqaruy kerek.

Ýkimet ekonomikanyng barlyq salasyn janghyrtu ýshin jappay jasandy intellektini engizu qajet. Qazaqstandy bәsekege qabiletti el retinde damytamyz desek, júmysymyzdy janasha tәsilmen jýrgizuimiz kerek.

Osy orayda, aldymyzda túrghan mynaday manyzdy mindetterge toqtalyp ótkim keledi.

Birinshi. Elimizge qomaqty investisiya tartu kerek. Qazir dýnie jýzinde investisiyagha talas kýsheyip barady. Jana investisiyalyq kezendi bastauymyz qajet. Qazirgi investisiya tartu sayasaty mardymdy dep aita almaymyn. Qarajattyng kóbi shiykizat salalaryna qúiylyp jatyr. Jalpy, búl jaman emes, osynday investisiyalar bizge qajet.

Biraq qazir aldymyzda túrghan mindet – basqa. Búl – óndeu salasyna kóbirek qarajat tartu. Sondyqtan Ýkimet investisiya sayasatyna basqasha kózqaraspen qarauy kerek. Qajet bolsa, joghary tehnologiyalargha salynatyn investisiyalargha jenildik beruge bolady. Sonday-aq memleketting investisiyasy men jeke biznesting iri bastamalaryna birdey nazar audaru qajet.

Iri investorlarmen qatar orta jәne shaghyn investorlarmen tyghyz baylanysta júmys isteu kerek. Qarajattyng qay baghytqa, qanday maqsatpen jәne qansha kólemde qajet ekenin naqty bilu qajet. «Investisiyagha tapsyrys» óndiristing súranysyna say jasaluy kerek.

Elimizdegi investorlarmen qarym-qatynas jýiesi kýrdeli әri bytyranqy. Qaghazbastylyq kóp, týrli organdardyng qúzyretteri qaytalanady. Al qazirgi kýrdeli ahual kezinde investisiya tartu – kezek kýttirmeytin mәsele, bizge jana ústanym kerek. Qalay bolsa da, investisiya tartu boyynsha barlyq ýilestiru júmysy tikeley Premier-ministrge jýkteledi. Jana ministrlik qúrudyng qajeti joq.

Biraq kózge ottay basylatyn nәrse: elimizde birde-bir mekemening atauynda investisiya degen sóz joq. Investisiya tipti, jetim bala siyaqty ýsh-tórt mekemege ortaq mәsele bolyp, óz jolyn tappay jýr. Sondyqtan Premier-Ministr on kýn ishinde naqty úsynys beruge tiyis.

Búdan bólek, Ýkimetke investisiya tartu jýiesin týgel janghyrtu jónindegi naqty is-sharalar josparyn meylinshe qysqa merzim ishinde әzirleudi tapsyramyn.

Meninshe, Bas prokuraturanyng Zansyz aktivterdi qaytaru jónindegi komiytetining atauyn Investorlardyng qúqyghyn qorghau jónindegi komiytet dep ózgertetin kez keldi.

Bas prokuratura zansyz aktiv iyelerimen ónimdi júmys istegenin aita ketu kerek. Sonyng nәtiyjesinde qazynagha 850 milliard tengege juyq qarjy qaytaryldy.

Búl qarajat on mektep, tórt sport ghimaratyn salugha, 235 densaulyq saqtau nysany men 177 su infraqúrylymy nysanynyng qúrylysyna jәne jóndeu júmystaryna bólindi.

Respublikalyq budjetke taghy qosymsha qarajat týspek.

Búdan bólek, investorlargha úsynylatyn salyq jenildikterin múqiyat oilastyryp, bayyppen qoldanghan jón, el ekonomikasy ýshin manyzy, paydasy bar jobalargha basymdyq beriluge tiyis.

Jalpy, investisiyalyq kelisim jasau tәsili óz tiyimdiligin kórsetti. Biz Últtyq qordyng túraqty damu qúraly retindegi rólin qayta qarauymyz kerek. Qordy qosymsha investisiya kózi retinde qoldanu ýshin el ishindegi bolashaghy zor jәne naryqtaghy әleueti joghary bolatyn jobalargha qarjy bóluge bolady. Eng bastysy, qarajatty múqiyat oilastyryp júmsau kerek. Búl iske, qajeti bolsa, sapaly saraptama jasay alatyn halyqaralyq dengeydegi basqarushylar men investorlardy tartugha bolady.

Ekonomikamyzdyng joghary tehnologiyalyq salalaryna bir milliard dollargha deyin investisiya tartu turaly baghdarlama әzirleu qajet. Ony Ýkimet Últtyq bankpen birlesip dayyndaugha tiyis.

Jana investisiyalyq kezendi oidaghyday bastau manyzdy. Ekinshi dәrejeli bankter naqty sektorgha belsendi týrde qarjy saluy kerek. Búl mәsele qoghamda bayaghydan qyzu talqylanyp jatyr. Osy júmysty kóp sozbay qolgha alu qajet.

Qazaqstandaghy bankterding aktivteri men qarajaty damyghan elderge qaraghanda orta eseppen birneshe ese kóp payda әkeledi.

Sebebi bizding bankter ekonomikagha nesie bergennen góri qarjylyq tәuekeli tómen baghyttargha aqsha salghandy jón kóredi. Osy mәseleni deputattar, sarapshylar ýnemi kóterip jýr.

Últtyq bank pen Ýkimet bankterding aqshasyn ekonomikagha barynsha tartudyng tiyimdi tәsilderin tabuy qajet. Endi búl mәseleni sozugha bolmaydy, shúghyl sheshu qajet.

Bankter turaly zang qabyldau osy baghyttaghy manyzdy qadam bolmaq. Búl zanda ekonomikanyng súranysy men tehnologiyalyq ózgerister eskerilui qajet.

Qújatta bәsekeni kýsheytu, naryqqa jana qatysushylardy tartu, qarjy jýiesindegi tehnologiyalardy ilgeriletu jәne sifrlyq aktivter ainalymyn yryqtandyru mәseleleri qamtyluy kerek.

Ýkimet Qarjy naryghyn retteu agenttigimen birlesip, zang jobasyn jan-jaqty pysyqtauy qajet. Deputattardan osy zandy jyl sonyna deyin qabyldaudy súraymyn.

Sifrlyq aktivterding tolyqqandy ekojýiesin tezirek qalyptastyrghan jón. Sifrlyq tengening engizilui búl júmysqa septigin tiygizip jatyr. Qazirgi tanda jobalardy Últtyq qor esebinen qarjylandyru kezinde sifrlyq tengeni qoldanyp jýrmiz. Endi onyng qoldanu ayasyn odan әri keneytu qajet. Sifrlyq tengeni respublikalyq jәne jergilikti budjette, memlekettik holdingterding budjetinde paydalanugha bolady.

Qazirgi zamannyng talabyn eskere otyryp, kriptoaktivterge basa nazar audaru kerek.

Últtyq bankting investisiyalyq korporasiyasy negizinde Sifrlyq aktivterding memlekettik qoryn qúrghan jón. Búl qúrylymda jana sifrlyq qarjy jýiesindegi bolashaghy zor aktivterden qúralghan strategiyalyq kriptorezerv jinaqtalady.

Jappay sifrlandyrudyn, sonyng ishinde bank salasyn sifrlandyru isining paydasy kóp ekeni sózsiz. Biraq onyng qauip-qateri de az emes. Songhy jyldary onlayn-alayaqtyq memleketting jәne azamattardyng qarjylyq qauipsizdigine ýlken núqsan keltirip jatyr. Sondyqtan kiyberqylmyspen kýresu ýshin antifrod ortalyghy qúryldy. Biometriyalyq anyqtau jýiesi engizildi. Bankterdin, mikroqarjy úiymdary men baylanys operatorlarynyng jauapkershiligi kýsheydi. Degenmen búl mәselege ýnemi jiti nazar audaru qajet. Qúzyrly organdardyng júmysyn údayy jetildirip otyrghan jón.

Kiyberqylmystardyng aldyn alugha mýmkindik beretin barynsha intellektualdy jýie qúru kerek. Qajet bolsa, tiyisti zangha jәne qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetine ózgerister engizgen jón.

Qarqyndy ósip kele jatqan kóptegen memlekette damu kóshining basynda jýretin qalalar investisiyalar men tehnologiyalardy ózine tartatyn poluske ainalghan.

Alatau qalasy elimizding jana iskerlik jәne innovasiyalyq ortalyghy bolugha tiyis.

Jalpyúlttyq manyzy bar osy jobany jýzege asyru ýshin arnayy jer bólindi, bastapqy josparlau júmysy ayaqtaldy, infraqúrylymnyng negizgi jelileri qosyldy.

Jaqynda Qytaygha barghan saparymda әlemning jetekshi kompaniyalarymen qúny milliardtaghan qarjy túratyn kelisimder jasaldy. Shenichjeni jahandyq tehnopoliysin salugha qatysqan sonday kompaniyanyng biri endi Alatau City jobasyn jýzege asyrugha tikeley atsalysady.

Kelesi qadam – Alatau City-ding myqty institusionaldyq negizderin qalyptastyru.

Qalany el Ýkimetine tikeley baghynatynday etip, oghan arnayy mәrtebe beru turaly Jarlyqty on kýn ishinde әzirleu kerek.

Sodan keyin jarty jyldan asyrmay, jeke zang qabyldau qajet. Qújatta qalany basqaru rejiymi, onyng qarjylyq modeli jәne basqa da manyzdy mәseleler qamtylugha tiyis.

Arnayy qúqyqtyq mәrtebe – qalagha beriletin artyqshylyq emes, jobanyng qaghaz jýzinde qalyp qoymay, naqty iske asuyna qajetti shara nemese qúral ekenin aita ketken jón.

Alatau City aimaqtaghy tolyq sifrlanghan alghashqy qalagha ainalugha tiyis. Múnda Smart City tehnologiyalaryn qoldanudan bastap tauarlar men qyzmet aqysyn kriptovalutamen tóleuge deyingi janalyqtyng barlyghy engizilui kerek.

Búl qala Qazaqstannyng keleshektegi kelbetin tanytpaq. Onda tehnologiyalyq órleuge jәne ómir sýruge barynsha qolayly jaghday ýilesim tabuy qajet.

Taghy bir mәsele. Ónirlerge investisiya tartu barysynda arnayy ekonomikalyq aimaqtar airyqsha ról atqarady.

Alayda olardyng kóbining júmysy mәz emes. Búl mәsele boyynsha әngimeler talay ret aityldy.

Ýkimet arnayy ekonomikalyq aimaqtardyng tiyimdiligin arttyru ýshin tereng saraptama jasap, týbegeyli sharalar qabyldaugha dayyn boluy kerek. Arnayy ekonomikalyq aimaqtardy basqarugha jeke kompaniyalardy, qajet bolsa, shetel kompaniyalaryn tartugha bolady.

Áleumettik-kәsipkerlik korporasiyalar aimaqtardyng ekonomikalyq ósimin arttyratyn qozghaushy kýsh bolugha tiyis. Biraq kóbi kommunaldyq mýlikterdi basqarumen jәne asa manyzdy emes jobalardy jýzege asyrumen shektelip otyr. Olardyng aimaq ekonomikasyna әseri shamaly.

Ýkimet osynday korporasiyalardy tolyqqandy damu institutyna ainaldyruy kerek.

Investisiya tartu – ortalyq atqarushy organdardyng ghana mindeti emes. Osy manyzdy júmysqa jergilikti biylik te atsalysyp, bәri júmyla júmys isteuge tiyis. Ákimderding aimaqtaghy investisiyalyq ahualgha tikeley jauapkershiligin belgileu kerek.

Strategiyalyq josparlau jәne reformalar agenttigi aimaqtardyng investisiyalyq tartymdylyq indeksin engizuge tiyis. Mýmkin, búl júmysqa tәuelsiz sarapshylardy tartqan jón bolar.

Investisiyagha qolayly ahual qalyptastyrugha tikeley әser etetin eng basty mәsele – makroekonomikalyq túraqtylyq.

Biraq qazirgi basty mәsele: joghary inflyasiya ekonomikalyq kórsetkishter men halyqtyng tabysyn «jútyp qoyyp» jatyr.

Onyng dayyn túrghan sheshimi joq, búl – kóptegen memleket betpe-bet kelip otyrghan týitkil. Mәsele bәrine ortaq bolghanymen, ol bizding jaghdayda airyqsha sezilip otyr.

Osy makroekonomikalyq qúrsaudan shyghuymyz kerek.

Qiyndyqtar kýni keshe ghana payda bolghan joq. Ony sheshu ýshin әlemdegi ozyq tәjiriybelerdi eskerip, júrtqa únay bermeytin sharalar qabyldaugha jәne onyng jauapkershiligin kóterip alugha dayyn bolu qajet.

Ýkimet pen Últtyq bank qazirgi qalyptasqan ahualdyng qiyndyghyn eskere otyryp, aldyna qoyghan memlekettik auqymdaghy mindetti birtútas komanda retinde atqaruy kerek. Qazir әrkim kórpeni ózine qaray tartatyn kez emes.

Ekinshi. Óndeu ónerkәsibining damuyna jana serpin beretin uaqyt keldi.

Búl baghytta songhy bes jylda birqatar jetistik bar dep aitugha bolady. Óndeu ónerkәsibining jalpy qosymsha qúny eki ese ósip, 17 trillion tengege juyqtady. Al onyng jalpy ishki ónimdegi ýlesi 12,4 payyzgha jetti. Byltyrdyng ózinde 163 jana óndiris iske qosyldy. Sonyng nәtiyjesinde 12,5 myng túraqty júmys orny payda boldy. Mysaly, Almaty, Qostanay, Qaraghandy, Atyrau oblystarynda mashina jasau jәne metallurgiya salasyndaghy iri kәsiporyndar ashyldy. Biyl Almatyda әrtýrli avtokólikter shygharatyn Qazaqstandaghy eng ýlken óndiris orny júmysyn bastady. Biraq búl, әriyne, jetkiliksiz.

Ekonomikany әrtaraptandyrudy tyng qarqynmen jalghastyru kerek. Ishki jәne syrtqy naryqta bәsekege qabiletti, tereng óndelgen ónim shygharugha basymdyq beriluge tiyis. Qazir búl júmys jýiesiz jýrgizilip jatyr. Qoldau sharasyn ústanymdary men talaptary әrtýrli instituttar jýzege asyrady. Múnday ahual kәsipkerlerdi әbden shatastyrady. Búl salany retke keltirip, ýilestiru júmysyn tolyghymen qolgha alu kerek.

Tau-ken metallurgiyasy qashanda Qazaqstannyng jana industrialdy qalybynyng senimdi tiregi bolyp keledi. Onyng el ekonomikasyndaghy ýlesi – 8 payyz.

Biraq salanyng damu әleueti zor. Ásirese, tereng óndeletin ónimderdi shygharugha mol mýmkindigi bar.

Jahandyq ýderisterge sәikes, siyrek kezdesetin metaldardyng jәne airyqsha qajet basqa da materialdardyng manyzy arta týsti.

Búl saladaghy әlemdik óndirister men sauda-sattyqtyng jana jelisinde óz ornyn nyqtap aluyna Qazaqstannyng tolyq mýmkindigi bar.

Biz aldaghy ýsh jyl ishinde tau-ken salasynda joghary tehnologiyalyq ónim shygharatyn keminde ýsh kәsiporyndy iske qosugha tiyispiz.

Sonday-aq Ýkimet kómirsutegi shiykizatyn tereng óndeytin birqatar ozyq jobany jýzege asyruy qajet.

Atyrauda iri gaz-himiya keshenining qúrylysy bastaldy. Pavlodarda súiytylghan gazdy tereng óndeuge arnalghan joba qolgha alyndy. Osy kәsiporyndardyng der kezinde iske qosyluyn qamtamasyz etu kerek.

Ilespe gaz ben súiytylghan múnay gazyn qajetke jaratu mәselesin týbegeyli qayta qaraghan jón. Ony tolyqqandy ekonomikalyq resursqa ainaldyru qajet. Investorlar jobalardy jýzege asyrghan kezde gaz shiykizatynan tapshylyq kórip otyr. Sondyqtan búl mәseleni de sheshu joldaryn tabuymyz kerek, investorlardy úzaq uaqyt gazben qamtamasyz etuge naqty kepildik beretin jana tәsilder oilastyrghan jón.

Jobanyng bәrin der kezinde iske asyryp, ekonomikany sifrlyq túrghydan janghyrtu ýshin elektr energiyasy jetkilikti kólemde boluy qajet. Qazir biz quat kózderin jan-jaqty janghyrtyp jatyrmyz. Shetel investorlarynyng qatysuymen auqymdy jobalar jýzege asuda. Mysaly, aldaghy bes jylda quaty 6,3 gigavatt bolatyn «jasyl» energiya nysandaryn iske qosu josparlanghan. Búl qadam elimizdegi jasyl energiyanyng ýlesin edәuir arttyrady.

Biraq Qazaqstannyng týpki maqsaty – quat kózderin ózgertu emes. Búl – eng aldymen elimizding energiya jýiesining naqty mýmkindigi men memleketimizding úzaqmerzimdi mýddelerine negizdelgen túraqty damu joly.

Osy orayda, yadrolyq energetikany damytugha bet búruymyzdyng mәn-manyzy airyqsha.

Bir ay búryn Almaty oblysynda Qazaqstandaghy alghashqy atom elektr stansiyasyna qatysty joba «Rosatommen» birge jýzege asyryla bastady.

Biraq ekonomikany túraqty damytu ýshin búl jetkiliksiz. Ekinshi, tipti ýshinshi atom elektr stansiyasynyng qúrylysyn qazirden bastap josparlay beruimiz kerek.

Jaqynda Qytay Halyq Respublikasynyng Tóraghasy Sy Szinipinmen ótken kezdesude elderimizding atom salasyndaghy strategiyalyq seriktestigi turaly uaghdalastyqqa qol jetkizdik.

Qazaqstan әlemdik kompaniyalardyng bәrimen ózara tiyimdi baylanys jasaugha dayyn. Búl ústanym elimizding energetikalyq derbestigin qamtamasyz etu jónindegi maqsatyna say keledi.

Qazaqstannyng sapaly kómir qory orasan. Sondyqtan onyng tabighatty lastamaytynyna kepildik beretin ozyq tehnologiyalardy qoldana otyryp, kómir energetikasyn damytugha erekshe nazar audaru qajet. Ózimizding tabighy artyqshylyqtarymyzdy el iygiligine dúrys paydalana bilu kerek.

Taghy bir manyzdy mindet – geologiyalyq barlau júmystaryn kýsheytu. Elimizde auqymdy aero-geofizika zertteuleri әbden eskirgen.

Sifrlyq qúraldardy paydalana otyryp, jer qoynauynyng zamanauy kartasyn jasaytyn uaqyt keldi. Múnday qadam ken oryndarynyng әleuetin jana sapalyq túrghydan baghalaugha mýmkindik beredi. Búl júmysqa da halyqaralyq sarapshylardy tartugha bolady. Áriyne, ghylymy negizi bolmasa, barlau júmysyn oidaghyday jýrgizu mýmkin emes.

Kelesi jyldyng ortasyna deyin ozyq halyqaralyq standarttargha say sertifikaty bar zerthana ashu kerek. Ony Últtyq geologiyalyq qyzmetting bazasynda qúrghan jón.

Jer qoynauyna qatysty mәlimetting bәrin, eng aldymen, jasandy intellektini engizu arqyly jýielep, sifrlandyru qajet.

Geologiyalyq barlau jәne jer qoynauyn iygeru salasyndaghy reformalardyng zang jýzindegi jәne is jýzindegi rәsimderin jyl sonyna deyin ayaqtau kerek.

Ýshinshi. Auyl sharuashylyghyn jana dengeyge kóteru qajet. Búl salagha tyng serpin beru ýshin memleket songhy jyldary reforma jýrgizip jatyr. Qomaqty qarajat bólinude, biyl sharualardy qoldaugha bir trillion tenge júmsaldy. Qajetti nesiyeler uaqytynda berildi. Múnday auqymdy qoldau elimizde búryn-sondy bolmaghan.

Biraq agroónerkәsipting orasan zor әleuetin tolyq ashugha búl sharalardyng әzirge jetkiliksiz ekeni anyq. Mәsele – qarajattyng kóleminde emes, eng bastysy, ony tiyimdi paydalanu qajet. Ozyq agroekonomikagha kóshu ýshin Ýkimetting naqty jospary boluy kerek. Qazir auyl sharuashylyghy ónimderin tereng óndeytin birqatar iri joba jýzege asyrylyp jatyr. Oghan otandyq jәne sheteldik investorlar qatysuda. Investisiyanyng jalpy kólemi 2 milliard dollardan asady. Ýsh mynnan astam júmys orny ashylady. Ónimder әlemning kóptegen eline tasymaldanady. Múnday jobalardyng auqymyn keneytu qajet. Ár aimaqta dayyn ónimdi óndiristen dýken sóresine deyin jetkizetin әrbir ónirding ereksheligine qaray birtútas jeli qalyptasuy kerek.

Kóptegen aimaqta óndiristing barlyq satysyn qamtityn ýzdik agrokәsiporyndar bar. Olardy júrtshylyq jaqsy biledi. Búl kәsiporyndar sifrlandyru tәsilderin jappay engizu arqyly óndiristing tiyimdiligin әldeqayda arttyruda.

Ýzdik agrokәsiporyndar auyl sharuashylyghy ónimin shygharudan bastap ony tereng óndeuge deyin tútas óndiristi tolyghymen jolgha qoyyp, zor tabysqa jetip otyr. Sondyqtan osynday agroholdingterding tәjiriybesin taratu ýshin barynsha jaghday jasaghan jón. Búl – qúzyrly ministrlikting jәne qoghamdyq úiymdardyng mindeti. Múnday qadam innovasiyalar men ghylymy janalyqtardy auyl sharuashylyghynda keninen qoldanugha mýmkindik beredi.

Qazirgi tanda eng ózekti mindetting biri, búl – agrohabtar jәne logistika ortalyqtaryn damytu. Atap aitqanda, shetel investorlarymen seriktestikti nyghaytu kerek. Biraq búl jerde bir nәrseni eskeru qajet: otandyq kәsipkerler qazirgi zaman talabyn dúrys týsinbese, yaghny jasandy intellektini qalaysha tiyimdi paydalanugha bolatynyn bilmese, tabysty biznes seriktestigin qúra almaytyny anyq.

Ministrlik mal sharuashylyghy salasyndaghy agrobiznesti qoldau josparyn әzirlep, naqty qarjylandyru sharalaryn bastauy kerek. Basty maqsat – ishki naryqty etpen tolyq qamtamasyz etu. Sonymen qatar osy salanyng eksporttyq әleuetin kýsheytu.

Eldegi azyq-týlik naryghynyng importqa tәueldiligin barynsha azaytu – Ýkimetting strategiyalyq mindeti. Áriyne, ózimizdi ózimiz jýz payyz qamtamasyz etuimiz mýmkin emes, bәlkim, onyng qajeti de joq shyghar. Biraq naryqtaghy qazirgi jaghdaydy aitudyng ózi úyat. Búghan qosa, dәstýrli últtyq ónimderimizdi syrtqy naryqqa belsendi týrde tanytu kerek.

Sondyqtan agrarlyq eksporttyng naqty josparyn әzirleu qajet. Onda logistika, veterinarlyq jәne fitosanitarlyq standarttar men útymdy marketing strategiyasy eskeriluge tiyis.

Búl – Auyl sharuashylyghy ministrligining ghana emes, birqatar memlekettik organnyng ortaq mindeti. Sondyqtan is-әreketterdi Ýkimet basshylyghy dengeyinde ýilestirip otyru kerek.

Ýkimet Euraziya aumaghyndaghy sauda-sattyqtyng әdil jaghdayda jasaluyn naqty dәlelmen talap etuge mindetti. Al deputattar zannamalyq bastamalar arqyly otandyq ónim óndirushilerding qúqyqtaryn qorghaugha tiyis.

Euraziya ekonomika odaghyna mýshe basqa memleketterding kәsiporyndarymen salystyrghanda, bizding kәsipkerlerimizding qajetti mólsherde memlekettik qoldaugha ie bolmay otyrghany anyqtaldy. Sol sebepti olar tiyimsiz jaghdaylargha tap bolyp, ishki naryqtyng ózinde bәsekelesterine ese jiberip jatyr. Búl jerde sýt óndirushiler turaly sóz bolyp otyr.

Jer – strategiyalyq resurs. Onyng bar iygiligi eldi damytyp, halyqtyng túrmysyn jaqsartugha arnaluy kerek.

Men iygerilmey bos jatqan jәne zansyz alynghan auyl sharuashylyghy jerlerin keri qaytaryp, ony qayta bólu turaly tapsyrma berdim. Jer iyesiz qalmaugha tiyis, jerdi tek qana onyng qadirin biletin azamattargha beru kerek.

2022 jyldan beri jalpy aumaghy 13,5 million gektardan astam jer qaytaryldy. Biraq әkimder sonyng 6 million gektaryn ghana jana jer iygerushilerge bólip bergen. IYesin tapqan jer óndiristing oshaghyna, investisiya kózine, qaynaghan enbekting ortasyna ainaluy qajet. Búl – anyq nәrse.

Sondyqtan әkimder qaytarylghan jerding bәrin kelesi jyldyng ortasyna deyin túraqty ainalymgha engizui kerek. Búl shara arqyly jayylym tapshylyghy mәselesi de sheshiluge tiyis.

Jalpy, jer qatynastaryna qatysty zansyzdyq pen qaghazbastylyqty jon qajet. Sol ýshin auyl sharuashylyghy jerlerin beru tәsilderin týbegeyli ózgertu kerek. Osyghan oray, jerdi bóluge qatysty sheshim sifrlyq formatta, elektrondy konkurstar arqyly qabyldanugha tiyis. Ýkimet jyl sonyna deyin zannamagha tiyisti ózgertuler úsynuy qajet.

Búl salada sifrlyq tehnologiyalardy keninen qoldanu airyqsha manyzdy. Qazirding ózinde kosmomonitoring jәne geotaldau jýiesi paydalanylmay jatqan jerlerdi anyqtap, onyng bәrin qaytarugha septigin tiygizip jatyr. Júmysty jalghastyru qajet.

Jasandy intellektini qoldanyp, auyl sharuashylyghy jerlerine sputnikpen monitoring jasaudyng tiyimdiligin arttyru kerek. Sonyng negizinde jerding sapasyna, eginning shyghymyna, dәndi-daqyldardyng jay-kýiine jәne qay jerge qanday daqyl egilgenine tereng taldau jasalugha tiyis.

Búl – orman sharuashylyghyna da qatysty mәsele. Jaqynda Soltýstik Qazaqstan oblysynda 9 myng gektar ormannyng iyesiz jatqany anyqtaldy.

Búdan bólek, jer resurstarynyng birynghay sifrlyq kartasyn әzirleu kerek. Oghan kadastrlyq mәlimetterdi, infraqúrylymgha jәne jer qoynauyn paydalanugha qatysty aqparatty kiriktiru qajet.

Qoldanbaly auyl sharuashylyghy ghylymyn jedel órkendetpeyinshe, agroónerkәsip keshenin úzaq uaqyt boyy qarqyndy damytu mýmkin emes.

Biraq budjetten qomaqty qarjy bólinip jatqanyna qaramastan, agrarlyq ghylymnyng qaytarymy әli de tómen bolyp otyr.

Ghylymy әzirlemelerdi kommersiyalandyru dengeyi 17 payyzdan aspaydy. Al tiyisti oqu oryndaryn bitirgen týlekterding 40 payyzy ghana osy salagha júmys isteuge barady. Agroghylym men «jerdegi tirshiliktin» arasynda alshaqtyq bar.

Men búghan deyin Últtyq agrarlyq ghylymiy-bilim beru ortalyghyn agrotehnologiya haby retinde qayta qúru turaly tapsyrma berdim.

Auyl sharuashylyghy ghylymyn damytudyng naqty jospary qajet. Búl qújat sifrlyq tehnologiyalardy qoldanugha jәne osy salanyng ónimdiligin edәuir arttyrugha arnalghan jospar bolugha tiyis.

Veterinariya men fitopatologiyanyng kenjelep qaluy agroónerkәsip keshenining bәsekege qabiletin aitarlyqtay shektep otyr. Osy mәselege airyqsha nazar audarghan jón.

Tórtinshi. Kólik-logistikany odan әri damytu kerek.

Elimiz Europa men Aziyanyng arasyn jalghap túrghan asa manyzdy kópir bolyp sanalatyny keninen belgili. Byltyr bizding territoriyamyz arqyly jýk tasymaldau kólemi 1 milliard tonnadan asty.

Sonymen birge elimizding tranzittik әleuetin arttyrugha әli de zor mýmkindik bar. «Soltýstik – Ontýstik» kólik dәlizi Parsy shyghanaghy men Ontýstik Aziya elderining naryghyna tikeley jol ashady. Al «Shyghys – Batys» dәlizi men Qytaydyng «Bir beldeu, bir jol» jahandyq bastamasy Qazaqstannyng Euraziyadaghy negizgi qúrlyq joly retindegi rólin kýsheyte týsedi.

Sonday-aq biz ýshin Transkaspiy kólik baghytyn damytudyng manyzy arta bastady. Búl baghyttardyng bәri birtútas jýie siyaqty júmys istep, elimizge edәuir tabys әkelui kerek. Sonday-aq infraqúrylymdy jaqsartugha jana investisiya tartu qajet, sapaly júmys oryndaryn ashugha yqpal etuge tiyis. Osy orayda, sifrlyq tәsilderdi auqymdy týrde qoldanghan abzal. Onsyz eshqanday tiyimdilik bolmaydy.

Ónirlerding kólik baylanysyna qatysty mәselemen myqtap ainalysu kerek. Búl jóninde qazir kóp aitylyp jýr, sonyng ishinde halyqaralyq forumdarda da talqylanuda.

Iri tranzittik aimaq sanalatyn Qazaqstan ýshin búl baghyt airyqsha manyzdy.

Biz tayauda Vietnamgha Qytaydyng Lyaniunigan porty arqyly bidaydyng alghashqy legin jónelttik. Aughanstanda Pәkistan naryghyna shyghugha mýmkindik beretin «Turgundy – Gerat» temir jolyn salu josparda bar.

Alayda jana kólik baghyttaryna jәne jana naryqtargha jol ashatyn mýmkindikter múnymen shektelmeydi. Alda atqarar sharua kóp.

Jalpy, әlemde tranzit ýshin bәseke kýsheyip bara jatyr. Basqa da arzan balama baghyttar men joldar úsynyluda.

Tranzittik tasymaldyng kólemin arttyramyz desek, biz aldyn ala әreket etip, әrdayym bir qadam alda boluymyz kerek.

Taghy da qaytalap aitarym, infraqúrylymdy janghyrtu isin odan әri jalghastyryp, osy saladaghy ozyq el bolu ýshin sifrlandyru men jasandy intellektini keng auqymda paydalanghan jón.

Biyl úzyndyghy 836 shaqyrym bolatyn «Dostyq – Moyynty» temir jolynyng ekinshi jelisi iske qosylady. Jobany óz kýshimizben óte qysqa merzim ishinde jýzege asyrdyq. Búl joldyng mәn-manyzy erekshe, sebebi «Shyghys – Batys» baghytynyng jýk ótkizu mýmkindigin aitarlyqtay arttyrady. Biraq múnymen toqtap qalugha bolmaydy. Ýkimet «Baqty-Ayagóz», «Qyzyljar-Moyynty» jobalaryn uaqtyly jýzege asyrugha tiyis. Sebebi atalghan jobalar elimizdegi temirjol jýiesining tolyq qanqasyn qalyptastyrady.

Sonday-aq negizgi dәlizder ayasynda avtomobili joldaryn damytugha basa mәn bergen jón. Qazir elimizde 13 myng shaqyrym avtokólik joldary salynyp, jóndelip jatyr. Jol salghan kezde tranzittik dәlizderding mәn-manyzyna basa kónil audarghan jón. «Sekseuil-Beyneu» jolynyng qúrylysyn tezdetu kerek. Osy joldyng arqasynda Qazaqstan aumaghy arqyly Qytaydan Europagha jýk tasymaldau merzimining ýshten biri qysqarady.

Sonymen qatar kólik jýiesin basqarudyng jana ýlgisin jasaghan jón. Sebebi memleket investisiyasynyng ekonomikalyq qaytarymy aiqyn boluy tiyis. Konteynermen jýk tasymaldau isine tyng serpin beru kerek.

Álemde qúrlyq arqyly tasymaldanatyn jýkting 16 payyzdan astamy konteynermen jiberiledi. Biraq elimizde onyng ýlesi әli de tómen – nebәri 7 payyzgha juyq.

Ýkimet konteynermen jýk tasymaldau isin jandandyrugha arnalghan arnayy baghdarlama qabyldauy qajet. Onda mulitimodalidi baghyttardy damytatyn pәrmendi sharalar da qarastyrylugha tiyis.

Ishki tasymaldyng kólemin jәne bәsekege qabiletin arttyru ýshin kólik salasyndaghy tarif sayasatynyng tiyimdi әri týsinikti boluy airyqsha manyzdy ról atqarady.

Qazirgi tarif qalyptastyru jýiesinde birizdilik joq, ol naryqqa iykemdelmegen.

Ýkimet jyl sonyna deyin kólikting barlyq týrin eskere otyryp, bәsekege qabiletti tarif sayasatyn әzirleuge tiyis.

Jýk tasymaldaushylar rәsimderding kóp uaqyt alatynyn aityp, jii shaghymdanady. Olar әr qyzmetti týrli sifrlyq jýie arqyly rәsimdeuge mәjbýr. Tipti búrynghyday qaghaz toltyryp, әure-sarsangha týsip jatady. Keybir shekara jәne keden beketinde sapaly internet joq. Búl da júrttyng narazylyghyn tughyzady. Osynday kelensiz jaghdaylardy tez arada týzetuimiz qajet.

Sonymen qatar jasandy intellektini qoldana otyryp, tasymaldy basqarudyng keshendi, kópbeyindi sifrlyq platformasyn engizu kerek. Búl júmysty tezdetip ayaqtau qajet.

Qazan aiynyng sonyna deyin keden jәne logistika qyzmetin kórsetetin Smart Cargo birynghay sifrlyq jýiesin iske qosqan jón. Búl jýie infraqúrylymdy jeke kompaniyalargha avtomatty týrde birdey qoljetimdi etedi.

Shekaradaghy ótkizu beketteri janghyrtylyp jatyr. Biyl 8 beket tolyghymen iske qosylady. Aldaghy 3 jylda taghy 34 beket janarady. Búl – óte auqymdy sharua. Sebebi keybir beketterding sapasy syn kótermeydi, qazirgi zamannyng talabyna say kelmeydi, elimizding bedeline núqsan keltiredi.

Avtokólikpen jýk tasymaldaugha arnalghan shekara manyndaghy qyzmet sapasyn jaqsartudy Ýkimet pen әkimdikterge tapsyramyn. Elimizding býkil aumaghynda kedergisiz tasymaldau jýiesin qalyptastyru – óte manyzdy mindet. Tranzittik jýkterding «jasyl dәliz» qaghidasymen esh tosqauylsyz ótuine barynsha jaghday jasau qajet.

Júrttyng vagondardyng jay-kýiine kónili tolmaydy.

Astanada vagon qúrastyratyn zauyt iske qosyldy. Búl osy saladaghy ózekti mәselelerdi sheshu ýshin jasalghan manyzdy qadam boldy. Ozyq halyqaralyq standartqa say jabdyqtalghan zamanauy jolaushylar vagonyn jasau shetel investorynyng qatysuymen qolgha alynady.

Songhy jyldary aviasiya infraqúrylymyn janghyrtu ýshin kóp júmys isteldi. Byltyr Almaty, Shymkent, Qyzylorda qalalarynda jana terminaldar ashyldy. Jaqynda Zaysanda, Katonqaraghay jәne Kendirlide әuejay qúrylysy ayaqtalady. Arqalyq әuejayy qalpyna keltirilip jatyr.

Búl jobalar aimaqtardyng ekonomikalyq belsendiligin arttyrugha yqpal etedi, jana júmys oryndaryn ashugha mýmkindik beredi, sonday-aq basqa da birqatar salanyng damuyna serpin beredi. Sondyqtan búl júmys óz jalghasyn tabady.

Jalpy, Torghay aimaghynyng әleumettik-ekonomikalyq damuy Ýkimetting airyqsha nazarynda boluy kerek.

Taghy bir manyzdy mәsele – әuemen jýk tasymaldau isine airyqsha nazar audaru qajet. Búl saladaghy ahual jaqsaryp kele jatyr. Degenmen onyng kólemin arttyra týsuge mol mýmkindigimiz bar.

Men búghan deyin әuemen tasymaldanatyn jýk kólemin eki ese úlghaytu jóninde tapsyrma berdim. Búghan birinshi kezekte, shetelding iri investorlaryn tarta otyryp Últtyq jýk tasymaldaushy kompaniya qúru arqyly qol jetkizuge bolady.

Elektrondy sauda-sattyq pen ozyq tehnologiyalyq ónimderding saudasy qyzyp túrghan qazirgi kezde әuemen jýk jetkizu asa joghary súranysqa ie әri tabysy kóp tasymal týri sanalady. Sondyqtan biz әue habtaryn belsendi týrde damytyp, olardyng jahandyq logistika tizbegine kiriguin qamtamasyz etuge tiyispiz.

Sonymen qatar ekspress-jýk tasymaldau salasyn retke keltiru qajet. Búl qadam tútynushylardyng mýddesin qorghau ýshin kerek.

Qazir býkil әlemde pilotsyz jýk tasymaldaytyn arnayy avtokólikter men drondar siyaqty kólik týrleri damyp jatyr. Ýkimet osynday tehnologiyalardyng tez arada qoldanysqa engiziluine barynsha jaghday jasauy qajet. Sonyng ishinde tiyisti qúqyqtyq aktiler qabyldauy kerek.

Jalpy, men búghan deyin birneshe ret aittym: Qazaqstan Euraziyadaghy kólik haby bolugha tiyis. Búl – strategiyalyq manyzy zor mindet.

Búl júmysqa osy salada tabysqa jetken ýzdik mamandar men kәsipkerlerdi tartu kerek. Biraq negizgi jauapkershilik – Ýkimette.

Tapsyrmanyng oryndalu barysyn jyldyng basynda Ýkimetting jyldyq esebinen keyin arnayy jinalysta qaraymyz.

Taghy bir manyzdy mәsele, búl – turizm. Jalpy, búl salada biraz týitkildi mәsele bar. Shynyn aitu kerek, kәsiby kadrlar tapshy. Osy saladaghy bәsekege qabiletimiz әli de shamaly.

Men shilde aiynda turistik jerlerding barlyghyn retke keltiru turaly tapsyrma berdim. Búl júmys mening jeke baqylauymda. Júrt jii baratyn demalys oryndarynan bólek, bolashaghy zor basqa da baghyttardyng әleuetin arttyru manyzdy. Mindetterding ara-jigin ajyratyp alghan jón. Jergilikti atqarushy organdar әrdayym turizm infraqúrylymyn jan-jaqty damytugha basa mәn berip, osy júmysqa jauapty bolady.

Al shetelden turister tartu mәselesi jәne otandyq turizm sayasatyn zang túrghysynan qamtamasyz etu ortalyq organdardyng nazarynda bolady. Osy orayda, Almaty qalasy men Almaty oblysyndaghy tau turizmi men tau shanghysy turizmine arnayy toqtalghym keledi.

Qazirgi tanda búl baghyttaghy eng ózekti mәsele – zamanauy infraqúrylym salu. Eger osy mindetti oidaghyday oryndasaq, elimizding kurorttary jer jýzine tanylyp, Qazaqstannyng betke ústar últtyq brendi bolmaq.

BESINShI. Túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyghy men su infraqúrylymyn janghyrtu – túraqty damudyng negizgi faktory.

Ýkimet pen jergilikti atqarushy biylikting әreketsizdigi saldarynan elimizding túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyghy ondaghan jyl boyy qarausyz qalyp, birte-birte onyng jay-kýii óte mýshkil jaghdaygha týsti.

Qazir búl ahualdy ózgertip, infraqúrylymnyng tozu dengeyin tómendetu ýshin tiyisti sharalar qabyldanyp jatyr. Sonyng ishinde tarifterdi yryqtandyru, energetika jәne túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyghynyng infraqúrylymyn basqarudyng jana modelin qalyptastyru siyaqty sharalar bar.

Múnday ýlgi boyynsha tarifter ósken sayyn halyqqa senimdi әri sapaly qyzmet kórsetiluge tiyis.

Búl iske «Aqyldy qala» qúru tújyrymdamasynyng kómegi tiyeri sózsiz, ony elimizding barlyq ónirine taratu kerek.

Oghan ozyq halyqaralyq tәjiriybelerdi qoldanyp, bilikti basshylardy, sonyng ishinde shetel mamandaryn tartu qajet.

Qazirgi jaghdayda memleket pen biznes seriktestik ornatpasa, túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyghyn janghyrtu mýmkin emes. Búl – aksioma.

Keybir túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyghy nysandaryn әkimdikterding qaramaghynda saqtap qalu qajet pe, joq pa degen mәseleni janasha zerdelegen jón.

Jeke kommunaldyq nysandardy memleket menshigine alu – dauly mәsele. Onyng bәri erte me, kesh pe, qaytadan jekege ótedi.

Sondyqtan memleket búl salany baqylap, retteumen ainalysugha tiyis. Al onyng infraqúrylymyn janghyrtu jәne jana tehnologiyalardy engizu – jeke sektordyng sharuasy.

Biylik qúrylymdary negizinen sifrlyq tәsilderdi qoldana otyryp, infraqúrylym jobalarynyng ashyqtyghyn qamtamasyz etuge mindetti. Sonda Ýkimetke jәne әkimdikterge azamattardyng senimi nyghaya týsedi.

Kommunaldyq sharuashylyqty janghyrtu isi infraqúrylymdar men túrghyn-ýy qoryn energiyany ýnemdeuge kóshiru sharalarymen qatar jýruge tiyis.

Túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyghy salasyn ýnemshil bolugha yntalandyratyn jana ekologiyalyq jәne sanitarlyq-gigiyenalyq erejeler engizu kerek. Tabighy resurstardy, әsirese, sudy ýnemdeu mәdeniyetine kelsek, ol jaghynan ýlken kemshilik bar ekenin moyyndauymyz qajet. Yaghny atqarylatyn júmys shash etekten.

Búl – azamattardyn, әsirese jastardyng arasyndaghy týsindiru sharalarynyn, tipti iydeologiya júmysynyng jeke bir baghyty.

Biz qazirding ózinde sudyng tapshylyghyn sezinip otyrmyz. Al ony tútynu mәdeniyeti tómen. Su mәselesine keyinirek toqtalamyn.

Songhy jyldary qarqyndy damyp kele jatqan túrghyn ýy qúrylysy salasyna airyqsha nazar audarghan jón.

Byltyr 19 million sharshy metr baspana paydalanugha berildi.

Sonymen birge qúrylys sapasyn arttyru ýshin jasandy intellekt tehnologiyalarynyng (Building Information Modeling, BIM) kómegimen ghimarattardy aqparattyq modelideu әdisin keninen qoldanu kerek.

Ýkimet qúrylystyng barlyq kezenderin tolyq esepke aludy, josparlaudy, oghan monitoring jýrgizudi qamtamasyz etetin últtyq sifrlyq platformany iske qosu qajet.

Al jana Qúrylys kodeksi osy salanyng qauipsiz әri ashyq boluyna jәne túraqty damuyna jol ashatyn berik zannamalyq negizge ainalugha tiyis.

Qújatty jyl sonyna deyin qabyldau kerek. Deputattardyng búl júmysqa atsalysuyn súraymyn.

Su mәselesin sheshu – әleumettik túraqtylyqty saqtap, ekonomikany damytudyng kepili. Búl – últtyq qauipsizdikti qamtamasyz etetin basty faktordyng biri.

Biz songhy eki jylda osy salanyng institusionaldyq negizin qalyptastyrdyq.

Atap aitqanda, Su kodeksi qabyldandy, arnayy ministrlik qúryldy.

Búl mekemening aldynda auqymdy mindetter túr. Oghan ýstirtin qaramau kerek. Osy júmyspen jýieli týrde jәne jan-jaqty ainalysu qajet.

Osyghan oray kәsiby kadrlardy dayyndau kerek, su diplomatiyasymen ainalysatyn mamandardy әzirleu qajet.

Qazir qúzyrly organdarda elimizdegi su resurstarynyng qoljetimdi kólemi turaly naqty mәlimet joq.

Keybir kanaldaghy sudyng 50-60 payyzy dalagha ketude.

Sudy esepke alu tehnologiyasy әbden eskirgen. Sudy bólip taratatyn oryndarda qazirgi zamangha say qúrylghylar joq.

Shyn mәninde, su – strategiyalyq manyzy bar resurs, susyz ómir joq. Sondyqtan búl sala últtyq sifrlyq janghyru júmysyndaghy basty baghyttyng biri bolugha tiyis.

Su resurstarynyng birynghay sifrlyq platformasyn jasau kerek.

Platformada jasandy intellekt negizinde jerýsti jәne jerasty sulary turaly mәlimet jinaqtalady.

Joba iske qosylghanda gidrogeologiya monitoringi, yaghny baqylau júmysyna qatysty mәsele tolyq sheshimin tabady.

Osy júmys Últtyq su tengerimin (balans) qalyptastyru isimen qatar jýrgiziluge tiyis. Búl – úzaq merzimge arnalghan su sayasatyn josparlaudyng asa manyzdy tәsili.

Onsyz búl salagha tiyisti baqylau ornatyp, investisiya tartu mýmkin emes.

Su ýnemdeytin tehnologiyany engizu júmysy bayau jýrude, naqty nәtiyje әli joq.

Búl júmysqa belgili sheteldik kompaniyalardy tartqan jón. Sonday-aq Qytayda jasalghan әlemdegi eng ozyq tehnologiyalardy satyp alugha bolady.

Su tapshylyghyna baylanysty qiyndyq boluy mýmkin ekeni aldyn ala eskertilip jatady. Soghan qaramastan diqandar sudy kóp qajet etetin daqyl egudi azaytar emes. Tipti egin suarugha qajetti sudy esh rúqsatsyz, shartsyz búryp alatyn jayttar jii kezdesedi.

Taghy bir kelensiz jaghday, búl – «qara naryqtaghy» sudy zansyz satu ya satyp alu. Qúqyq qorghau mekemeleri búl mәselemen ainalysuy qajet.

Alayda Aralgha qatysty jaqsy mysal bar. Áriyne, tenizding tartyluy Qazaqstan ýshin ýlken qasiret boldy. Biraq odan qorytyndy jasalyp, tenizdi qalpyna keltiru ýshin jýieli júmys jýrgizilip jatyr.

Búl keshendi júmys 20 jyldan astam uaqyt boyy ýzdiksiz jalghasuda. Sonyng arqasynda Soltýstik Araldy saqtap qaldyq. Onyng aidyny 36 payyzgha úlghayyp, su kólemi eki ese ósti. Su qúramyndaghy túzdyng mólsheri eki ese azaydy. Biraq Araldy toltyru júmystary qarqyndy jalghasa beruge tiyis.

Kaspiy tenizining tartylyp bara jatqany júrtty alandatyp otyr. Tiyisti shara qoldanbasaq, búl asa ýlken ekologiyalyq apatqa ainaluy mýmkin. Sol sebepti men jaqynda Qytayda ótken Shanhay yntymaqtastyq úiymynyng keneytilgen otyrysynda osy manyzdy mәselege arnayy toqtaldym, Úiym ayasynda Su mәseleleri jónindegi ortalyq qúru turaly úsynys aittym.

Kaspiy tenizi – bir elding ghana emes, býkil aimaqtyng taghdyryna qatysy bar mәsele. Sondyqtan júmylyp әreket etu qajet.

Ýkimet Kaspiyding su resurstaryn saqtau turaly memleketaralyq baghdarlama әzirleudi qolgha aluy kerek. Ony seriktes memlekettermen kelisu qajet.

Býgin biz su mәselesi boyynsha dúrys jәne oryndy sheshim tabatyn bolsaq, erteng sonyng iygiligin keyingi úrpaq kóretin bolady. Balalarymyz ben nemerelerimizding taghdyry bizding әreketimizge tikeley baylanysty bolmaq.

Qorshaghan ortagha janashyr bolu, oghan ýlken jauapkershilikpen jәne shynayy qamqorlyqpen qarau últtyq iydeologiyanyng ózegi boluy kerek.

Byltyrdan beri «Taza Qazaqstan» jalpyúlttyq jobasy jýzege asyrylyp jatyr, búl barshanyzgha ayan. Osy júmysqa milliondaghan azamatymyz atsalysuda.

Júrt bolyp júmyludyng arqasynda 860 myng gektardan astam aumaq tazalandy, tórt millionnan astam aghash otyrghyzyldy. Osynday belsendi júmysty jalghastyra bersek, ansaghan armanymyzgha jetip, Qazaqstan naghyz jasyl el bolmaq. Al búl keleshek úrpaqqa keremet ýlgi-ónege jәne ósiyet bolyp qalary anyq.

Osy júmysqa atsalysyp jýrgen azamattargha, әsirese, jastargha rizashylyghymdy bildiremin.

Tazalyq mәdeniyetin qoghamda tereng ornyqtyru – óte manyzdy mindet. Osy baghytta Ýkimet ekologiyalyq aghartu isining birynghay ýlgisin engizuge tiyis. Búl júmys mektepten bastap joghary oqu oryndaryna deyin barlyq dengeydegi bilim mekemelerin qamtuy qajet.

ALTYNShY. Kәsipkerler elimizdi sifrlyq damytudyng qozghaushy kýshi bolugha tiyis.

Shaghyn jәne orta biznesting ishki jalpy ónimdegi ýlesi 40 payyzgha, al júmyspen qamtu isindegi ýlesi 50 payyzgha juyqtady. Búl – jaman kórsetkish emes. Biraq osy salany jýieli týrde jetildire týspese, ekonomikany damytu jәne túrmys sapasyn jaqsartugha tyng serpin bere almaymyz.

Eki millionnan astam shaghyn biznes subektisining ishinde ónim óndiretin kәsipkerler sany alty payyzgha da jetpeytini jasyryn emes. Orta bizneste búl kórsetkish jogharyraq bolghanymen, bәribir kónil kónshitpeydi.

Byltyr men «Ekonomikany yryqtandyru jónindegi sharalar turaly» Jarlyqqa qol qoydym. Búl qújat biznesting mýddesin eskere otyryp, barynsha ashyq retteu ýlgisine kóshuge negiz boldy. Biraq Jarlyq tolyq oryndalmay otyr.

Isker azamattardyng әleuetin tolyq ashu mәselesi kýn tәrtibinen týsken emes. Sondyqtan tiyisti qúqyqtyq bazany janghyrtu kerek.

Qazir elimizde 21 kodeks, 300-den astam zang bar. Olargha tym kóp týzetu engizilgen. Keybir normalar bir-birine qayshy kelip jatady. Týptep kelgende, osynyng bәri biznesting damuyna kedergi keltirip otyr.

Zannamany týgel tekserip, zerdelep shyqqan jón.

Jasandy intellekt tehnologiyasy múny jyldam әri tiyimdi jýzege asyrugha mýmkindik beredi.

Strategiyalyq josparlau jәne reformalar agenttigining janynan Intellekt arqyly retteu ortalyghy qúrylady. Búl ortalyq zannamany retke keltirumen, týsinikti әri tiyimdi úsynystar әzirleumen ainalysady.

Zandy kýrdelendire bermeu kerek. Qayta ony kәsipkerlerding qajetine qaray beyimdep, ministrler men әkimderding naqty nәtiyje ýshin jeke jauapkershiligin kýsheytken jón.

Memlekettik organdar biznes ókilderine eskertu jasaudyng ornyna әli kýnge deyin tym qatang әkimshilik sheshimder qabyldaydy degen mәlimet maghan da jetip jatady. Múnday kelensizdikke jol beruge bolmaydy.

Mindetti talaptar tizimi biznesti shekten tys tekseristerden qorghaytyn manyzdy qúraldyng biri bolugha tiyis.

Qoldanystaghy normalardyng Kәsipkerlik kodekske sәikestigin qosymsha tekserip, tizimdi tezirek qoldanysqa engizu qajet.

Biz azamattargha kórsetiletin memlekettik qyzmetterdi sifrlandyru isinde zor jetistikke jettik. Biraq burokratiyalyq rәsimder әli kýnge deyin bizneske kedergi bolyp otyr. Sifrlandyru isining maqsaty әli oryndalghan joq.

Búl ahualdy shúghyl týzeu kerek. Eng aldymen, salyqtyq әkimshilendiruge nazar audaru qajet.

Memlekettik kirister komiyteti sifrlandyru ýderisi boyynsha memlekettik organdar arasynda kósh bastaugha tiyis. Búl mekeme jasandy intellektining jәne basqa da ozyq tehnologiyanyng әleuetin salyq tóleushilerding mýddesine say tiyimdi qoldanuy kerek.

Osy jýieli qadamnyng bәri memleket pen biznesting arasyndaghy qarym-qatynastyng mýldem jana, servistik ýlgisin jasaugha arnalghan.

Jana Salyq kodeksi qazirgi normalar men rәsimderdi ózgertumen shektelmeui kerek. Búl qújat salyq tóleushilerding ashyqtyq pen adaldyqqa negizdelgen jana tanym-týsinigi men bolmysyn qalyptastyrugha tiyis.

Memleket adal júmys isteytin salyq tóleushilerding mýddesin qorghaydy. Olardyng adal enbeginen týsken salyqty elimizdi damytugha júmsaydy.

Salyqtan týsken әr tenge halyqtyng iygiligine júmsalugha tiyis. Búl – azamattargha sapaly memlekettik qyzmet kórsetilip, infraqúrylym salynyp, memlekettik qoldau sharalary úsynyluy qajet degen sóz.

Damu instituttary kәsipkerlerding belsendiligin arttyru isinde airyqsha ról atqarugha tiyis. Biraq olardyng júmysynda biraz kemshilik bar. Damu instituttarynyng qyzmetin ózgertetin kez keldi.

Shyn mәninde, búl qúrylymdar naqty bir salagha baghyttalghan, tereng taldau jasaugha qabiletti jәne investisiya salugha qúqyly tolyqqandy damu instituty retinde júmys isteuge tiyis.

Taghy bir óte manyzdy mәsele. Memleketting ekonomikadaghy ýlesin azaytu kóp jyldan beri ózekti mindet bolyp keledi. Memlekettik úiymdar men kompaniyalar negizsiz kóbeyip, jeke kәsiporyndardyng tolyqqandy damuyna mýmkindik bermey otyr.

Elimizde memleketting ýlesi bar úiymdar sany 25 myngha juyqtaydy. Kópshiligining qyzmeti men qúrylymy syn kótermeydi, qisyngha da kelmeydi. Qazir kommersiyalyq emes mindetterdi oryndau ýshin kommersiyalyq әdis-tәsilder keninen qoldanylyp jýr. Sonyng saldarynan týrli shyghyndar artyp, korporativti organdar kóbeyip ketti. Naqty nәtiyjege nazar audarylmaydy. Strategiyalyq josparlau jәne reformalar agenttigine Ýkimetpen birlesip, memlekettik sektordy reformalau turaly naqty úsynystar әzirleudi tapsyramyn, qajet bolsa, arnayy Jarlyq shygharamyn.

Búdan bólek, Ýkimet Memlekettik mýlik turaly zandy janartugha tiyis. Zanda memleketting ekonomikagha qatysu shegi naqty aiqyndaluy kerek. Sonday-aq basqaru isine qatysty qúqyqtyq talaptar kórsetilui qajet.

JETINShI. Ekonomikany jan-jaqty janghyrtu júmystary adam kapitalyn damytugha qatysty jana mindetter jýkteydi.

Búl jerde bilim beru salasy airyqsha ról atqarady.

«Keleshek mektepteri» últtyq jobasy ayasynda josparlanghan 217 mektepting 150-i qazirding ózinde júmys istep túr. Qalghan mektepterding qúrylysy aldaghy ýsh ay ishinde ayaqtalugha tiyis.

Sifrlyq tehnologiyalar jahandyq enbek naryghyn jyldam ózgertip jatyr. Álemde jasandy intellektimen júmys isteuding qyr-syryn biletin mamandargha degen súranys jyl ótken sayyn artyp keledi.

Júmys ýderisterining edәuir bóligi sifrlyq tehnologiyalardy engizu arqyly avtomattandyrylatyny anyq.

Sol sebepti mening tapsyrmammen 100 myngha juyq studentti tehnologiyalyq jobalargha tartudy kózdeytin Al-Sana baghdarlamasy jýzege asyryla bastady. Alayda jasandy intellektimen júmys isteu qúziretin qalyptastyru әldeqayda erte jastan, yaghny mektep qabyrghasynan qolgha alynugha tiyis.

Osyghan oray birqatar bastamany jýzege asyrghan jón. Eng aldymen, mektep oqushylaryna arnalghan jasandy intellekt negizderi turaly baghdarlama jәne oqu materialdaryn әzirleu qajet.

Ústazdardyng jasandy intellekt tehnologiyasyn mengeru daghdysyn da qalyptastyru kerek bolady.

Qashyqtan oqytu tәsili jәne jasandy intellekt tehnologiyasy negizinde «Qazaq Digital Mektebi» atty shaghyn jinaqty mektep ýlgisin әzirleuimiz qajet. Múnday platforma auyldaghy oqushylardy sapaly oqu tәsilderimen qamtamasyz etuge mýmkindik beredi.

Elordada balalardy damytu ortalyqtaryn jeke qarajat tartu arqyly salu tәjiriybesi bar. Kóptegen kәsipker dәl osy mәsele boyynsha kómek kórsetuge әzir ekenin bildirip jatyr. Ákimder osynday jobalardy jýzege asyrugha kәsipkerlerdi belsendi týrde júmyldyruy kerek.

Elimiz bilim ekonomikasyna kóship jatyr. Sondyqtan ghylym, bilim jәne innovasiya salasyn basqaru tәsilderin ózara baylanystyru óte manyzdy.

Ghylym salasynda әli de memleketting ýlesi basym. Biraq budjet qarjysynyng qaytarymy әli de shamaly bolyp túr. Jana patentter, tehnologiyalar men óndirister siyaqty kózge kórinetin naqty nәtiyje jetkilikti emes. Innovasiyalyq sayasatty Ghylym jәne joghary bilim ministrligining qúzyryna bergen jón.

Ministrlik jәne Ghylym akademiyasy birlesip, ghylymy instituttar men joghary oqu oryndaryn ýilestiru isimen belsendi týrde ainalysuy kerek.

Jasandy intellektini keninen qoldanatyn uniyversiytetterge kóbirek derbestik beruge bolady.

Sonymen qatar Ýkimet daryndy zertteushilerdi qoldau ýshin qosymsha sharalar qabyldaugha tiyis.

Bilikti mamandarymyzdy elge qaytarudyng tiyimdi tәsilderin oilastyryp, qoldanysqa engizu kerek. Kadr tapshylyghyn joi ýshin kóshi-qon sayasatyn da qayta qaraghan jón.

Shetelden elimizdi damytugha ýles qosa alatyn myqty mamandardy últyna qaramay tartu – óte manyzdy mindet. Olardyng Qazaqstanda qaluyna jaghday jasau kerek. Sebebi bizge bilikti mamandar óte qajet. Ásirese tehnikalyq mamandyqtardy mengergen óz isining naghyz sheberleri kerek. Qazirgi tilmen aitsaq, «sapasy joghary adamy resurstar» qajet.

Óitkeni bilikti, sanaly adamdar – últtyq ekonomikanyng arqauy, el bolashaghynyng kepili.

Elimizge kәsiby dayarlyghy joghary, bilikti júmysshylar óte qajet, búl – anyq nәrse. Sondyqtan men 2025 jyldy «Júmysshy mamandyqtary jyly» dep jariyaladym. Qazir elimizde myndaghan júmys orny bos túr. Týrli salada, tipti, jalaqysy edәuir joghary júmys oryndary bar. Búl oryndardy shetelden kelip jatqan adamdar toltyruda.

Jyl sayyn myndaghan injener, qúrylysshy jәne auyl sharuashylyghy mamany oquyn bitirip shyghady.

Olargha bilim beru ýshin memleket qomaqty qarajat bólip jatyr.

Alayda kóbi mamandyghy boyynsha júmys istemeydi. Olar arnayy bilimdi qajet etpeytin, tez tabys әkeletin júmystardy tandaydy.

Áriyne, júmystyng jamany joq, adal enbekting bәri – manyzdy.

Biraq búl ýrdis jeke adamgha da, býkil elge de ýlken payda әkelmeydi. Azamattardyng óndiriske barghany abzal.

Ekonomikanyng naqty salasynda júmys isteuge úmtylghany jón. Osyghan memleket qajetti jaghday jasauy kerek. Júmysshy mamandyqtaryna degen qúrmetti arttyra týsuimiz kerek. Olargha layyqty jalaqy tóleu qajet. Búl – memleketimizding aldynda túrghan negizgi mindetting biri.

Enbek naryghyn, әsirese kóshi-qon mәselesin retteu salasynda esepke aludyng ortalyqtandyrylghan jýiesi joq. Búl jaghday osy saladaghy boljau júmysynyng sapasyna jәne sheshimderding tiyimdiligine kesirin tiygizedi.

Ýkimet el ishindegi jәne sheteldegi kóshi-qon aghymynyng esebin jýrgizetin birynghay sifrlyq jýie engizuge tiyis.

Ishki jәne syrtqy kóshi-qon ýderisining baqylausyz qaluy júrttyng bәri túrghysy keletin iri qalalarymyzdyng infraqúrylymyna orasan salmaq týsirip otyr.

Astana – sonyng aiqyn mysaly.

Songhy ýsh jyldyng ózinde elorda túrghyndarynyng sany 250 mynnan astam adamgha, sonyng ishinde byltyr 100 myng túrghyngha kóbeydi. Biylghy ósim onsyz da joghary sanalatyn osy kórsetkishten asyp týsui mýmkin.

Elordada halyq sany resmy týrde 1,5 million adam bolghanymen, onyng infraqúrylymy is jýzinde kýn sayyn 1,9 million adamgha qyzmet kórsetedi.

Basqasha aitsaq, Astana 400 mynnan astam adamgha, yaghny halyq sany boyynsha ortasha qala sanalatyn taghy bir shahardyng túrghyndaryna para-par júrtqa eshqanday joba-josparsyz qyzmet etip jatyr.

Sondyqtan qalany sumen jәne jylumen qamtamasyz etetin jýielerding ýzdiksiz júmysyna qauip tónip túr.

Astanada 2022 jyldan beri múqtaj jandargha 7 myngha juyq pәter, sonyng ishinde kóp balaly otbasylargha 1380, jetim balalargha 835, erekshe qajettiligi bar adamdargha 665 pәter berildi.

Keybir oblys әkimderi korporativti salyqtan týsken qarajatty kóshe boyyndaghy tas taqtayshalar salu siyaqty tiyimsiz jobalargha shashudan әrige barmaydy. Áriyne, sodan song júrt әleumettik qyzmetteri men jenildikteri bar Astanagha qaray aghylady.

Múnday ahual kýrdeli mәseleler tuyndauyna әkep soqtyrady. Qalada әleumettik túrghydan osal toptaghy jandardyng sany birneshe ese artqan, әleumettik qoldaugha arnalghan shyghyndar da budjet kirisinen jyldamyraq ósip jatyr. Al әleumettik mindettemelerding ýlesi tym artyp barady.

Mektep infraqúrylymy qazirding ózinde shamadan tys júmys istep, shatqayaqtap túr. Jyl sayyn 15 mektepke deyin salu qajettigi tuyndap jatyr.

Emhanalardyng jýktemesi óte kóp, onda oryn tapshy.

Sonyng saldarynan әkimdik qalanyng qarqyndy damuyna jaghday jasaudyng ornyna әleumettik shyghyndargha qyruar qarjy júmsaugha mәjbýr. Onyng qala budjetindegi ýlesi qazirding ózinde 60 payyzgha jetken. Búl ahualdy týzeu ýshin týbegeyli sharalar qabyldau qajet.

Júrttyng ónirlerden el astanasyna ne sebepti toqtausyz kóship jatqanyna múqiyat taldau jýrgizip, әleumettik jәne ekonomikalyq túrghydan tartymdy basqa da ortalyqtar qúrugha arnalghan keshendi sharalar qabyldau kerek.

«Jýrgenge jórgem ilinedi» degen qaghidatty engizip, ónirlerding әleumettik mindettemelerin qarjylandyru mәselesin qayta qaraghan jón.

Sonymen qatar aimaqtardaghy әleumettik túrghydan osal toptaghy azamattargha bólinetin әleumettik tólemderdi birizdendiru kerek.

Memleketting kóz aldyndaghydan basqany kórmey, bәrine kóne beretin әleumettik sayasaty jýzden astam týrli jenildikting payda boluyna әkep soqtyrdy. Osy jenildikterdi әperemin dep «kómek qolyn» sozatyn jylpostar da kóbeydi.

Biz әli kýnge deyin búrynghy KSRO aumaghyndaghy jәne odan tys basqa da aimaqtardaghy qaqtyghystargha qatysqan azamattargha arnayy tólemder jasap, medisinalyq qyzmet kórsetip kelemiz. KSRO-nyng ydyraghanyna 35 jyl bolsa da, ardagerlerimiz barghan sayyn «jasaryp», kóbeyip barady.

Memleket ózining negizgi mindetterin oryndaudan bas tartpaydy. Biraq әleumettik jenildikterdi qoldan kóbeytu – eldi damytugha, yaghny mektep, auruhana, kólik infraqúrylymdaryn jәne basqa da nysandar salugha júmsaluy qajet qyruar qarajatty jelge shashu degen sóz.

Kezinde bizdegi «әleumettik salanyng janashyrlary» tolyq emes otbasy degen jenildikke múqtaj adamdar sanatyn oilap tapqan edi.

Sonyng saldarynan, ajyrasqan otbasylar sany kýrt ósip, biz bir kezde búl kórsetkish boyynsha әlemde «kósh bastaghan» elderding qataryna qosyldyq. Múnday mysaldar az emes. Osylaysha, biz ózimiz jalqaulyq pen masyldyqqa jol berip otyrmyz.

Otbasy mýshelerining barlyghy derlik nysanaly әleumettik kómek pen jәrdemaqy alatyn bolsa, júmys isteuding ne qajeti bar?

Turasyn aitsaq, әleumettik salada ontayly sheshim qabyldaudyng ornyna, Ýkimet keminde 15 jyl boyy әleumettik masyldyq pen әleumettik alayaqtyqqa jol berip keldi.

Eldegi demografiyalyq ýrdisterdi egjey-tegjeyli zerdelep, úzaq jylgha arnalghan sheshimder qabyldau airyqsha manyzdy.

Alayda osy salada mәlimetterdi tiyisti dengeyde esepke alyp, taldau jasau jolgha qoyylmaghan. Búl jaghday enbek naryghynyng súranysyn boljau, infraqúrylymdy damytu júmysyn josparlau jәne basqa da mindetterdi oryndau jolynda qiyndyq tughyzady.

Strategiyalyq josparlau jәne reformalar agenttigining bazasynda auqymdy derekter men jasandy intellekt tehnologiyalary engizilgen Demografiyalyq ýderisterdi taldau jәne boljau ortalyghyn qúru kerek.

Demografiya jәne enbek naryghyndaghy ýrdister zeynetaqy jýiesine qatysty ústanymdardy qayta qaraudy qajet etedi.

Azamattardyn, әsirese, óz-ózin júmyspen qamtyp otyrghan adamdardyng zeynetaqy jinaghy az ekeni bayqalady.

Ýkimet Últtyq bankpen, sonday-aq Strategiyalyq josparlau jәne reformalar agenttigimen birlese otyryp zeynetaqy jýiesining qarjylyq túraqtylyghyn nyghaytu, zeynetaqy tólemderining úzaq uaqyt boyy tengerimdi jәne layyqty dengeyde boluyn qamtamasyz etu sharalaryn oilastyruy kerek.

Azamattardyng qarjylyq sauattylyghyn arttyru mәselesi әli de ózekti.

Osy rette, «AMANAT» partiyasy úsynghan «Qaryzsyz qogham» jobasyn jýzege asyrudy jalghastyru kerek.

Byltyrdyng ózinde osy joba ayasynda 845 myng adam sauatyn jetildirip, zangerlik kenes aldy.

Týpki maqsat – halyqtyng moynyndaghy qaryzyn azaytu ghana emes, azamattardyng tabysy túraqty boluyn qamtamasyz etu.

Memleket densaulyq saqtau jýiesin damytu ýshin jýieli sharalar qabyldap jatyr.

Elimizde medisina nysandary birtindep janghyrtyluda. Auyldaghy felidsherlik-akusherlik punktterden bastap mamandandyrylghan auruhanalargha deyin janartylyp jatyr.

«Auylda densaulyq saqtaudy janghyrtu» últtyq jobasy ayasynda 540 nysan salyndy, osy jyldyng sonyna deyin taghy 115 nysan paydalanugha berilmek. Al qalaly jerlerde densaulyq saqtau salasyna qatysty birqatar iri nysan iske qosyldy. Mysaly, Astanada onkologiya ortalyghy, Almatyda júqpaly aurulardyng ghylymy ortalyghy ashyldy.

Osy rette búghan deyin týrli aimaqta boy kótergen kópbeyindi auruhanalardy burokratiyalyq shyrghalangha salmay, paydalanugha beru qajet. Sonday-aq múnday jana nysandar saludy jalghastyra bergen jón. Búl júmysqa memlekettik-jekemenshik seriktestik mehanizmderi ayasynda jeke investisiyany da tartu kerek. Sonda azamattar Astanagha kóshe bermeydi.

Basqa da baghyttar boyynsha júmystardy jandandyru kerek. Sonyng ishinde farmasevtika ónerkәsibin damytugha basa mәn bergen jón. Ózimizde jasalatyn dәri-dәrmekting týri men sanyn kóbeytu – strategiyalyq mindet. Búghan, әsirese, pandemiya kezinde әbden kózimiz jetti.

Densaulyq saqtau jýiesining qarjylyq túraqtylyghyna jәne medisinalyq qyzmetterge monitoring jýrgizu isining tiyimdiligine qatysty mәseleler bar.

Budjet qarjysy shekteuli kezde Áleumettik medisinalyq saqtandyru qory is jýzinde budjetti retteushi rólin atqaryp otyr. Qor dayyn ónim jetkizetin kәsiporyndargha baqylaudy kýsheytkenning arqasynda shyghyndy kóbeytpey ústap túr.

Ýkimet jasandy intellekt tehnologiyasyn qoldanyp, medisinalyq qyzmetterding sapasyna jәne kólemine monitoring jýrgizetin jana jýie qalyptastyrugha tiyis.

Elimizde dәrigerding mәrtebesin kóterip, әleumettik jaghdayyn jaqsartu ýshin naqty sharalar qabyldanyp jatyr. Búl júmys óz jalghasyn tabady.

Halyqtyng ómiri men densaulyghyna tikeley әser etetin taghy bir týitkil, búl – jol qauipsizdigi.

Men byltyrghy Joldauda búghan arnayy toqtaldym. Áriyne, biraz sharua jasalyp jatyr. Soghan qaramastan kólik apattary azaymay túr. Jyl basynan beri 22 mynnan astam jol-kólik oqighasy tirkelgen. Shyn mәninde, kóp nәrse kólik jýrgizushilerining ózine baylanysty, sebebi jol erejesin búzatyndar az emes.

Jyldamdyqty asyrmau, jol erejesin búzbau – eng basty jәne manyzdy talap.

Árbir adam óz ómirine jәne ainalasyndaghy adamdardyng qauipsizdigine jauapty ekenin sezinuge tiyis. Kólik jýrgizu mәdeniyetin býkil qogham bolyp qalyptastyru qajet.

Sonday-aq elektrosamokattargha nazar audarghan jón. Búl taqyryp qoghamda qyzu talqylanyp jatyr.

Eki jyl búryn jayau jýrginshiler jolymen jýruge shekteu qoyatyn zannamalyq ózgerister engizildi.

Biraq qoghamdyq oryndardaghy ahual ózgere qoyghan joq, әli de azamattargha qauip-qater tónip túr.

Qazir búl salany retteytin zangha týzetuler әzirlendi. Ony kóp sozbay qabyldau kerek. Árbir azamattyn, әrbir balanyng ómiri qymbat. Búl mәselede úsaq-týiek degen bolmaydy. Týptep kelgende, múnyng әrqaysysy – Qauipsiz Qazaqstandy qúru jolyndaghy manyzdy qadamdar.

Kelesi mәsele. Búl – jasandy intellekti dәuirindegi mәdeniyet pen ónerding damuy. Osy salagha búrynghyday airyqsha mәn beremiz, tiyisti infraqúrylymdy salamyz jәne qajet bolsa jóndeuden ótkizip, qalpyna keltiremiz.

Óner adamdary elimizding mәdeniyetin, salt-dәstýrin shetelge pash etip jatyr. Búl – qúrmetke layyq júmys. Sondyqtan mәdeniyet qayratkerlerine qajetti qoldaudy kórsetemiz. Biraq olar jana zamannyng talabyna beyimdelip júmys isteui kerek.

Barshanyzgha mәlim, men búqaralyq sportty damytugha basa mәn beremin. Aymaqtarda sport nysandary boy kóterip jatyr. Ýiirmeler balalargha qoljetimdi bola bastady.

Erekshe qajettiligi bar azamattargha jәne egde adamdargha arnalghan sport klubtary ashylyp jatyr. Sonday-aq kәsiby sport salasynda ong ózgerister bolyp jatyr.

Men búghan deyin shetelden kelgen sportshylargha budjetten qarjy bóludi shekteu turaly tapsyrma berdim. Deputattar búl bastamany qoldap, arnayy zang qabyldady.

Biraq múnymen shektelip qalugha bolmaydy, algha qaray jýruimiz kerek.

Futbol klubtaryn jekeshelendiruge qatysty júmysty tezdetu kerek.

Qazir elimizding tórt futbol klubyna belgili kәsipkerlerimiz ie boldy, yaghni, klubtar jekemenshikke ótip jatyr. Sol ýshin olargha rizashylyghymdy bildiremin.

Degenmen futboldy kommersiyalandyru isin jalghastyra beru kerek. Múnday qadamsyz Qazaqstanda futbol damymaytynyn әlemdik tәjiriybeden kórip otyrmyz.

Qazirgi zamanda kәsiby sportty qomaqty tabys әkeletin biznes-industriya retinde qarastyrghan jón.

***

Men jariyalaghan mindetter  Qazaqstannyng odan әri qarqyndy damuy ýshin airyqsha manyzdy.

Olar elimizdi sifrlyq janghyrtu isimen tyghyz sabaqtasyp jatyr.

Jasandy intellektini jappay engizu jәne jappay sifrlandyru elimizding barlyq saladaghy әleuetin eselep arttyrady. Bizding strategiyalyq baghdarymyzdyng eng basty qyry osy bolugha tiyis.

Áriyne, elimizde superkompiuterding iske qosyluy – zor jetistik. Biraq múny Ýkimet te, býkil qogham da Qazaqstandy, shyn mәninde, sifrlyq memleketke ainaldyratyn jan-jaqty jәne qarqyndy júmystyng bastauy retinde qabyldaugha tiyis.

Osy mindetti tiyimdi oryndau ýshin Ýkimetke sifrlandyru isi men jasandy intellektini damytugha arnalghan «Digital Qazaqstan» atty birtútas tújyrymdamalyq qújat әzirleydi. Onda bastamalar men jobalardyng bәri jalpyúlttyq strategiya ayasynda biriktiriletin bolady.

Týptep kelgende, elimizding týbegeyli sifrlyq janghyruyn halyqtyng túrmys sapasyn jaqsartugha bastaytyn jol dey alamyz.

Memleket әr azamattyng layyqty tabys tauyp, sapaly әleumettik qyzmet alyp, ertengi kýnine senimdi boluy ýshin barynsha jaghday jasay beredi.

Sebebi qolgha alynghan barlyq reforma bir ghana maqsatty kózdeydi. Búl – halyqtyng әl-auqatyn arttyru jәne elding jan-jaqty órleuin qamtamasyz etu. Elimizding halyqaralyq bedelin arttyru jolyndaghy kýsh-jigerimizding týpki mәni de – osy.

Sifrlandyru jәne jasandy intellekt dәuirinde memleketimizding últtyq strategiyalyq mýddesine say keletin tengerimdi әri syndarly syrtqy sayasaty әleumettik-ekonomikalyq túrghydan ornyqty damuymyzgha zor yqpal etedi dep senemin.

Kóptegen memleket Qazaqstanmen dostyq qatynas ornatyp, tiyimdi yntymaqtastyqty nyghaytugha úmtylady. Múnyng ózi, birinshi kezekte, elimizding halyqaralyq arenadaghy abyroy-bedeli joghary ekenin jәne ózgeler bizben sanasatynyn kórsetedi.

Biz manyzdy halyqaralyq problemalardy sheshuge óz ýlesimizdi qosyp kelemiz. Qazaqstanmen qarym-qatynas ornatugha mýddeli alys-jaqyn elderding bәrimen yntymaqtastyghymyzdy baghalaymyz.

Jaqynda men Qytaygha resmy saparmen bardym. Onda mәngi strategiyalyq seriktestik ruhynda damyp kele jatqan ekijaqty qarym-qatynastyng barlyq mәseleleri boyynsha tabysty kelissózder ótti.

Mening Týrkiyagha jәne Qyrghyzstangha saparlarym da sәtti boldy. Osy jyldyng sonyna qaray men Reseyge jәne Ózbekstangha baramyn. Astanada Ázerbayjan, Armeniya, Týrikmenstan basshylaryn qarsy alugha dayyndalyp jatyrmyz. Sonday-aq Aziyanyn, Europanyn, Afrikanyng birqatar memleket basshylarymen kezdesip, kelissóz jýrgizu josparlanghan.

Qazaqstan-Amerika súhbattastyghy da belsendi jalghasyp keledi. Europa odaghymen san salaly baylanystarymyzdy kýsheytip jatyrmyz.

Biyl aituly datalargha toly jyl boldy. Eng bastysy, Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng ayaqtalghanyna 80 jyl toldy.

Mәskeude jәne Beyjinde ótken saltanatty is-sharalar adamzat tarihyndaghy eng súrapyl soghystyng ondaghan million qúrbany әlem halqynyng jadynda mәngi qalatynyn anghartty. Sonday-aq bәrimizdi sol bir qandy qyrghyngha qayta bagha beruden jәne jana dýniyejýzilik soghys bastaugha úmtyludan aulaq bolugha shaqyrdy.

Barlyq el ósip-órkendeu ýshin beybitshilikti saqtap, ortaq mәmilege kele bilui kerek. «Myng shyj-byjdan bir siz-biz artyq».

Sol sebepti Qazaqstan Alyaskada ótken Resey-AQSh sammiytining nәtiyjesine, sonday-aq Vashingtonda Preziydent Tramptyng ara aghayyndyghymen Ázerbayjan men Armeniyanyng beybitshilik turaly deklarasiyagha qol qoyghanyna qoldau bildirdi.

Ekinshi aituly data – Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng basty institusionaldyq qorytyndysy sanalatyn Birikken Últtar Úiymynyng 80 jyldyghy.

Birikken Últtar Úiymyna әli kýnge deyin esh balama joq. Qazaqstan ony kókeykesti halyqaralyq mәselening bәrin әdil sheshu jolyndaghy negizgi kelissóz alany bolyp qala beruge tiyis dep sanaydy.

Degenmen Birikken Últtar Úiymyn, әsirese, onyng eng basty organy – Qauipsizdik Kenesin reformalaytyn kez keldi.

Men jaqynda Niu-York qalasynda Birikken Últtar Úiymy Bas Assambleyasynyng mereytoylyq sessiyasynda sóz sóileymin. Basqosuda halyqaralyq ahualgha, sonyng ishinde Birikken Últtar Úiymyn reformalaugha qatysty Qazaqstannyng kózqarasyn bildirmekpin.

Qadirli otandastar!

«Zang jәne tәrtip» – memleketimizding myzghymas túghyry.

Qoghamda osy qaghidany týbegeyli ornyqtyru ýshin barlyq qúzyrly organdar arasynda ortaq kózqaras pen ortaq ústanym bolugha tiyis. Búl – eng aldymen, eshqanday qúqyq búzushylyqqa jol bermeu qaghidasy, yaghny kez kelgen zansyzdyqqa qarsy túru degen ústanym.

Sondyqtan memlekettik organdardyng osy baghyttaghy júmysyn barynsha qoldau qajet. Sonda ghana elimizde qúqyq búzushylyqqa, ozbyrlyq pen zorlyq-zombylyqqa qarsy sana-sezim qalyptasady, qoghamgha jat kez kelgen әreketke tózbeushilik payda bolady.

Ashyghyn aituymyz kerek, qazirgi tanda adamdarda dóreki sóilep, bir-birine eregesip, jagha jyrtysatyn әdet bar. Osynday kelensiz oqighalardy, әsirese, qoghamdyq oryndarda, jol boyynda jii kóruge bolady.

Ókinishke qaray, solardyng ishinde aiqay-shu shygharatyn, balaghat sózder aityp, qoghamdyq tәrtipti búzatyn әielder de bar.

Búl – mәdeniyetti, órkeniyetti qoghamgha jaraspaytyn qylyq, elimizding halyqaralyq qoghamdastyqtaghy bedeline ziyan keltiretin qúbylys.

Ozyq oily últ bolu ýshin múnday jaghymsyz әdetten týbegeyli aryluymyz kerek. Úly Abay «Birindi qazaq, biring dos, kórmeseng isting bәri bos» dep beker aitpaghan.

Mәdeniyet pen әdep, tәrbie men tәlim әrbir azamattyn, әrbir otbasynyng ózinen bastaluy qajet.

Qazirgi búlynghyr zamanda eng basty mindet – elimizding egemendigin, jerimizding tútastyghyn nyghaytu. Ol ýshin birligimiz bekem boluy kerek. Halqymyz tatu bolsa, ishki ahual túraqty bolsa, biz barlyq qiyndyqty jenemiz. Kez kelgen kedergiden ótemiz.

Sondyqtan júrtymyzdy el tynyshtyghyn baghalay biluge, saqtay biluge shaqyramyn.

Árbir azamat memleketshil, otanshyl boluy kerek.

Býginde patriotizm degen sózding sipaty, mazmúny ózgerip jatyr. Búryn búl úghym negizinen dәstýrli qúndylyqtarmen ólshenetin, til, mәdeniyet, ruhaniyat mәselesi últtyq mýddening ózegi retinde sanalatyn. Áriyne, búl dúrys, әrqaysysy últ bolmysynyng arqauy. Ony bizden eshkim tartyp almaydy, oghan alandaugha esh negiz joq.

Qazirgi kókiregi oyau jas úrpaq otanshyldyq degen sózdi basqasha qabyldaydy. Jastardyng basym kópshiligi әsiredinshildikti, әsireúltshyldyqty qoldamaydy. Olar ýshin patriotizmning basty kórsetkishi – jasampazdyq pen janashyldyq.

Jastar «Eldi sýn degenimiz – halyqqa paydasy tiyetin janalyq ashu, jana is bastau» dep týsinedi.

Olar Qazaqstandy damyghan, kórkeygen memleket retinde kórgisi keledi. Zamanauy tehnologiyalardy mengerip, halqymyzdy ozyq oily últtardyng qataryna qosugha talpynady.

Óskeleng úrpaqtyng boyyndaghy patriotizm – bolashaqqa degen shynayy úmtylys. Búl – qogham sanasynda bolyp jatqan ózgeristing aiqyn kórinisi. Men múny tolyghymen qoldaymyn. Jastardyng kýsh-jigerine, olardyng daryny men bilimine senemin.

Biz keshe kim bolghanymyzdy úmytpaymyz. Tól tarihymyzgha qúrmetpen qaraymyz. Al keleshekte kim bolatynymyz tek qana óz qolymyzda ekenin jaqsy týsinemiz.

Sondyqtan ghylym-bilimge úmtylghan, elin-jerin kórkeytudi oilaghan jastargha әrdayym jan-jaqty qoldau kórsete beremiz. Biz qolgha alghan auqymdy júmystyng bәri jastardyng jarqyn bolashaghy ýshin jasalyp jatyr. Óskeleng úrpaq erteng sonyng iygiligin kóredi, ony eselep, layyqty jalghastyrady.

Qazir jer jýzinde bolyp jatqan týbegeyli ózgeristerge jastar tez beyimdeledi. Sonyng ishinde jasandy intellektining jana dәuirdegi orny erekshe.

Hakim Abay «Adamnyng adamshylyghy aqyl, ghylym, jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qúrby, jaqsy ústazdan bolady» dep aitqan.

Búl naqyl sózge Memleket basshysy retinde qosarym: Órkeniyetti әri ozyq elding zany – әdil, biyligi – bilikti, al azamattary sanaly jәne belsendi bolary haq.

Memleket dengeyinde qabyldanghan әrbir sheshimning mәn-manyzy, eng aldymen, halyqtyng túrmysyn jaqsartu, ekonomikany túraqtandyryp, әleumettik әdildik ornatu ýshin jasalghan naqty istermen ólshenuge tiyis. Sonda biz jana túrpatty, myqty el bolamyz.

Qazaqstan jan-jaqty, týbegeyli reformalardyng arqasynda damudyng danghyl jolyna týsip keledi. Alda qarqyndy júmys kýtip túr. Biz baghdarymyzdan ainymay, tek algha qadam basuymyz kerek.

Qúrmetti otandastar!

Býgin men elimizding jasandy intellekt negizinde әleumettik-ekonomikalyq damuyna aitarlyqtay ong yqpalyn tiygizetin jana sayasy reforma turaly oiymdy ortagha salghym keledi.

Búl jerde parlamenttik reforma turaly aitqaly túrmyn.

Joghary ókildi biylik tarmaghyna qatysty reformany búghan deyingi barlyq ózgeristin, sonyng ishinde Preziydent biyligine qatysty ózgeristerding zandy jalghasy deuge bolady. Biz Ádiletti Qazaqstandy qúrugha kiristik. «Halyq ýnine qúlaq asatyn memleket» qaghidatyna sәikes biylik pen halyqtyng arasynda ashyq әri býkpesiz dialog ornatyp jatyrmyz.

2022 jyly mausym aiynda elimizde jalpyúlttyq referendum ótti. Onda azamattarymyzdyng basym kópshiligi «Kýshti Preziydent – Yqpaldy Parlament – Esep beretin Ýkimet» tújyrymdamasy negizinde memleketimizdi jan-jaqty janghyrtu strategiyasyna qoldau bildirdi. Songhy jyldary Qazaqstanda, tipti, shetelderde bolyp jatqan oqighalardyng ózi biz tandaghan baghdardyng dúrys ekenin kórsetip berdi. Degenmen bir jerde toqtap qalugha bolmaydy.

Biz elimizding jәne keyingi úrpaqtyng bolashaghyn terennen oilauymyz kerek. Mening jyldyng basynda «Ana tili» gazetine auqymdy súhbat bergenimdi bilesizder. Onda «Reforma – údayy jýretin ýderis, qoghamda naqty súranys bolsa, jana reformalar әzirlenedi» dep aittym.

Elimizde parlamenttik reforma mәselesi keminde jiyrma jyldan astam uaqyt boyy aitylyp keledi. Osy mәsele ashyq ta, jabyq ta talqylanyp jýrgeni eshkimge qúpiya emes. Búl taqyryp әli kýnge deyin ózekti bolyp otyr. Sondyqtan memlekettik jýie damyp, azamattarymyzdyng sayasy mәdeniyeti ósip kele jatqanyn eskere otyryp, búl mәseleni halyqtyng talqysyna salu airyqsha manyzdy dep sanaymyn.

Senat 1995 jyly elimizde kýrdeli әri túraqsyz sayasy jaghday bolyp túrghan sәtte Parlamentting joghary palatasy retinde qúryldy. Ol kezde memlekettigimizding negizi endi ghana qalyptasa bastaghan asa qiyn joldyng basynda túrghan edik. Senatqa memleket qúru isindegi túraqtylyqty qamtamasyz etu tarihy mindeti jýkteldi. Ótken 30 jylda Senat ózining osy asa manyzdy tarihy missiyasyn abyroymen, tiyimdi atqaryp shyqty. Joghary palata zang shygharu ýderisinin, basqa da negizgi reformalardyng airyqsha manyzdy tetigi әri kepili bolyp keledi.

Barshanyzgha mәlim, men Senatqa on jyl basshylyq ettim. Búl júmysty qashanda zor mәrtebe әri ýlken jauapkershilik dep sanadym. Sondyqtan maghan osy minberden parlamenttik reforma turaly aitu onay emes. Soghan qaramastan men dәl býgin elimizde kóp úzamay bir palataly Parlament qúru turaly bastama kótergim keledi. Birden aitayyn, búl – óte manyzdy mәsele. Ony asyghys jýzege asyrugha bolmaydy. Búl reforma azamattyq sektorda, sarapshylar ortasynda, sonday-aq, әriyne, qazirgi Parlamentte jan-jaqty talqylanuy qajet.

Reformanyng mәn-manyzy airyqsha ekenin eskersek, ony talqylaugha bir jyl uaqyt kerek dep oilaymyn. Sodan keyin, yaghni, 2027 jyly jalpyúlttyq referendum ótkizuge bolar edi. Sodan song Konstitusiyagha tiyisti ózgeris engize alamyz.

Men memleketting taghdyryn aiqyndaytyn barlyq mәsele halyqtyng kelisimimen ghana sheshiledi dep búghan deyin birneshe ret aittym. Eger bir palataly Parlament qúru qajet degen ortaq sheshimge kelsek, onday Parlamentti tek qana partiyalyq tizim boyynsha saylaghan jón dep sanaymyn. Búl – әlemde keninen taraghan parlamenttik rәsim. Osylaysha, Mәjilisting qazirgi qúramy barlyq zandyq rәsimder ayaqtalghansha óz isimen ainalysa beredi. Senat jalpyúlttyq referendumnyng qorytyndysy shyghyp, jana Parlament saylauy ótkenge deyin alansyz júmys isteydi. Al sayasy partiyalardyng bәsekeli tartysqa dayyndaluyna uaqyty bolady. Deputattarymyz naghyz memleketshil azamat retinde búl mәselege zor jauapkershilikpen әri týsinistikpen qaraydy dep oilaymyn.

Týptep kelgende, sayasy reformalardyng bәri elimizding birtútas institusionaldy jýiesining ajyramas bóligine ainalady.

Áriyne, zandy súraq tuyndauy mýmkin: Preziydent Parlamenttik reforma jasau qajettigi turaly nege sonshalyqty erte jariyalap jatyr, әitpese, sayasy tehnologiyanyng qaghidasyna sәikes múnday sharalar tosynnan, kýtpegen jerden jasalady emes pe?

Biraq men osyghan deyin de aittym, taghy da qaytalap aitamyn: men elimizding jәne halqymyzdyng taghdyryna qatysty qanday da bir mәselege kelgende tek qana ashyq sayasat jýrgizu kerek dep sanaymyn, múnday auqymdy reformany qoghamnan qúpiya ústaugha bolmaydy dep esepteymin.

Osynday taghdyrly mәseleler boyynsha halyqpen ashyq súhbat jýrgizu qajet dep senemin. Sonda ghana bәrimiz bir el bolyp, Ádiletti jәne Quatty Qazaqstandy qúru jolynda taghy bir manyzdy qadam jasaymyz.

Barshanyzgha amandyq, tabys tileymin.

Qazaqstanymyz mәngi jasay bersin!

Abai.kz