«Tәnirshildikti din retinde qabyldaugha bola ma?» degen súraqtyng jәne ony dúrys sheshuding manyzy óte zor. Búl súraqqa «Joq, tәnirshildikti din retinde qabyldaugha bolmaydy» - dep tura jauap beruge bolady. Oghan birneshe dәlelder keltireyik.

Birinshiden. Tәnirshildik ótken dәuir. Ótken dәuirdi keyin qaytarugha bolmaydy, ol mýmkin emes. Tarih keyin qaray jýrmeydi. Búl turaly Abay «Ómir, dýnie degening aghyp jatqan su eken» dep dәl aitqan. Ómir aqqan su. Ol keyin qaray jýrmeydi. Sol siyaqty ómir, dýnie de keyin qaray jýrmeydi. Tarihta týrli órkeniyetter ghana emes, kóptegen dinder de óz mindetin atqaryp, ótip ketti. Tәnirshildik solardyng biri ghana.

Kóshpendi qazaq halqy qorshaghan tabighattqa tolyq baghynyp, Býkil Bolmys kórinisterin Tәnir dep atap, ýilesimdi ómir sýrdi. Tabighat kórinisteri olargha bilim alatyn kitap, al onyng zandylyqtary ruhany bilim, býgingi tilmen aitqanda, adamdy tura jolgha salatyn sharighat boldy. Tabighat zandylyqtaryn búljytpay oryndap, ony saqtau joldary әdet-ghúryp arqyly bolyp, Bolmyspen biriktiretin ghibadat týrine ainaldy. Al ol әdet-ghúrypty búljytpay oryndaugha mәjbýrleytin kýsh, ol әlemdik әdilet zandylyghy, yaghni, qarymta zandylyghy boldy. Qarymta zandylyghy boyynsha kim bolsa da, ol tabighy zandylyqty búzsa óz isining qarymyn, yaghni, nәtiyjesin alady. Ne eksen, sony orasyn, kem de emes, artyq ta emes. Halyq búl zandylyqty jaqsy bilip, bújytpay oryndady.

Biraq, Abay sózimen aitqanda, «Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi». Uaqyt yqpalymen adamdardyng minezi ózgerip, әdilettilik búzylyp, qogham ómiri qúldyray bastady. Býkil Bolmysty qamtyp, Ony Tәnir dep ataghan alghashqy monoteistik tәnirshildik uaqyt yqpalymen úsaqtaldy. Bolmystyn  týrli kórinisterin Qúday dep qabyldap, tabynyp, tútas Bolmys bólinip qabyldandy. Osylay kópqúdayshylyq, yaghny poliyteizm payda boldy. Artynan aruaqtargha, tabighat kórinisterine tabynyp (yazychestvo), tәnirshildik adamzat qoghamyn bólshektep, onyng ydyrauyna әkelip soqty. Sol kezde  jogharghy әlemderden Abay sózimen aitqanda «Olargha kez-kezimen nәby keldi». Jogharghy әlemderden kelgen payghambarlar arqyly qasiyetti kitaptar arqyly ýkim týsip, ol ýkimdi oryndaytyn ghibadat týrleri payda boldy. Osylay, bir Qúdaygha tabynatyn monoteistik dinder keldi.

Búlar qogham ómirin bir jýiege keltiretin progressivtik aghymdar edi. Endi sol aghymdardy keyin qaray baghyttap, adamzat kóshin tәnirshildikke qaytadan qaytaryp, búrynghy qalpyna keltiru degen aqylgha simaytyn әreket bolugha tiyisti.

Ekinshiden. Din payda bolghan son, qalyptasyp, halyqty biriktirui ýshin onyng payghambary men qasiyetti jazbalary bolu kerek. Búl barlyq dinderge tәn shart. Mysalgha islam dinin alatyn bolsaq, onyng payghambary men Qasiyetti Qúrany bar. Shahadat sózi arqyly olar naqty bekitiledi. Islam dini  «Lәә illәhә illallah, Muhәmmәdur - Rasuul Allah»,  qazaqsha audarmasy «Alladan basqa Tәnir joq, Múhammed Onyng elshisi» degen kalima Shahadat sózben qabyldanady. Búl sózderding óte ýlken maghynasy men manyzy bar. «Alladan basqa Tәnir joq» degen sózding maghynasy býkil Bolmysty bir Alla jaratqan, jәne býkil Bolmys Onyng kórinisi, sondyqtan,  Odan basqa eshtene joq» degen úghymdy bildiredi. Abay búl tújyrymdy «Alla taghala «bir». Ol «bir» degen sóz Alla taghala ghalamnyng ishinde, ghalam Alla taghalanyng ishinde» dep tezisti týrde berip ketken. Yaghni, býkil Bolmys kórinisi Alla. Osylay islamdy qabyldaghan adam býkil bolmystyng birligin qabyldap, týsinedi.

Kalimanyng «Múhammed Onyng elshisi» degen ekinshi bóligi Allanyng elshisi baryn bildiredi. Patshanyng jibergen elshisi onyng búiryghyn búljytpay jetkizui kerek. Yaghni, onyng jetkizgen sózi patshanyng sózimen birdey. Sol tәrizdi, payghambardyng sózi de Allanyng sózinen aiyrmasy joq, birdey. Sondyqtan, payghambardyng sózine Allanyng sózi retinde tolyq qabyldap, shyn kónilmen senip, ózgerissiz qoldanuymyz kerek. Qasiyetti Qúran osylay týsken, sondyqtan, onyng sózderi eshbir kýmәnsiz tolyq qabyldanady. Búl imandy ósirip, ruhany jolmen tura jýruge mýmkindik beredi. Imandy ósiru arqyly osylay islam dini býgingi kýnderi kýsh alyp, әlemdik dinderding birine ainaldy.

Al tәnirshildikke keletin bolsaq, alghashqyda ol da býkil Bolmysty Tәnir dep qabyldap, Onyng birligin moyyndady. Áu basta Bolmystyng birligin týsindiretin jazbanyn, jәne ol jazbany beretin payghambardyng qajeti joq edi. Qorshaghan tabighattyng ózi Tәnirding bir kórinisi retinde kóshpeli adamdy ózining zandylyghyna baghyndyryp, Bolmystyng birligin moyyndatyp otyrdy. Tabighattyng yqpalynda tolyq jýrgen adam onyng zandylyqtaryn búzghan jaghdayda ashtan óledi, ne bolmasa, ózi siyaqty ash andardyng jemtigine ainalady. Sondyqtan, ol Bolmystyng búl qatang zandylyghyn jaqsy bilip, ony búzbaugha tyrysady. Osylay, tabighattyng ózi adamgha tura joldy kórsetetin payghambardyng ózi, al onyng zandylyqtary ómirdi týsindirip, tәrbiyeleytin qasiyetti kitapting rólin atqardy. Qorshaghan tabighat adam ómirin tolyq basqaryp, onyng ómirin Bolmyspen tolyq ýilesimdi  etti.

Biraq búl jaghday ýnemi bolmady. Qazirgi zamanda adamzat otyryqshylyqqa ótti. Adam ózine ontayly jaghday jasap, qorshaghan tabighattyng yqpalynan shygha bastady. Endi qorshaghan orta búrynghyday әser etip, adam ómirin basqaratyn kýsh emes. Bolmystyng bir bóligi retinde ómir sýrgen adam endi odan bólinip, jekelene bastady. Jaratushy Tәnirding yqpalynan shyghyp, endi ózining aqylymen ómir sýrdi. Aqyl zattyq әlemge jatady, sondyqtan ol shekteuli. Osylay adam oy órisi tómendegendikten qatelikter jiberip, Bolmys birligin búza bastady. Abay sózimen aitqanda «Jýrekte qayrat bolmasa, úiyqtaghan oidy kim týrtpek», nemese «Boyda qayrat, oida kóz bolmaghan son, aitpa sóz» zamany tudy. Sebebi, negizgi ruhany quatpen baylanys ýzilgennen keyin jýrek kózi jabylyp ruh qúldyraydy. Qayrat joghalyp, adam azyp ketedi. Sol kezde, Abay ilimi oiynsha, meyirimdi Jaratushy adamdardy dúrys jolgha salyp, jaghdaydy týzetu ýshin payghambarlardy jiberip, jana dinder payda bolady. Payghambarlar Jaratushynyng haqiqat sózderin jetkizip, imandy ósiredi. Osylay imandylyq qalpyna kelip, adam jetiluding tura jolyna týsedi.

Tәnirshildikting ne payghambary, ne bolmasa qasiyetti kitaptary bolmaghandyqtan, ol búl maqsatty orynday almaydy, yaghni, ol din bola almaydy. Tәnirshildik payda bolghan kóshpendi dәuir ótip ketti. Adamzat endi qaytadan kóshpendi ómirge qaytpaydy. Sondyqtan, tәnirshildik te búryngha qalpyna kelip, adam ómirin basqara almaydy.

Osy aitylghandardyng ózi tәnirshildikting din bola almaytynyna jetkilikti dәlel tәrizdi. Tәnirshildikti din retinde emes, ony tek qana últtyq dәstýrlerimizding tereng mәnin týsinip, dúrys oryndau joly retinde ghana paydalanuymyz kerek. Yaghni, tәnirshildik degenimiz, ol býkil Bolmys zandylyqtaryn týsindiretin dýniyetanym bolyp tabylady.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog

Abai.kz