«تاڭىرشىلدىكتى ءدىن رەتىندە قابىلداۋعا بولا ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ جانە ونى دۇرىس شەشۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. بۇل سۇراققا «جوق، تاڭىرشىلدىكتى ءدىن رەتىندە قابىلداۋعا بولمايدى» - دەپ تۋرا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. وعان بىرنەشە دالەلدەر كەلتىرەيىك.

بىرىنشىدەن. تاڭىرشىلدىك وتكەن ءداۋىر. وتكەن ءداۋىردى كەيىن قايتارۋعا بولمايدى، ول مۇمكىن ەمەس. تاريح كەيىن قاراي جۇرمەيدى. بۇل تۋرالى اباي «ءومىر، دۇنيە دەگەنىڭ اعىپ جاتقان سۋ ەكەن» دەپ ءدال ايتقان. ءومىر اققان سۋ. ول كەيىن قاراي جۇرمەيدى. سول سياقتى ءومىر، دۇنيە دە كەيىن قاراي جۇرمەيدى. تاريحتا ءتۇرلى وركەنيەتتەر عانا ەمەس، كوپتەگەن دىندەر دە ءوز مىندەتىن اتقارىپ، ءوتىپ كەتتى. تاڭىرشىلدىك سولاردىڭ ءبىرى عانا.

كوشپەندى قازاق حالقى قورشاعان تابيعاتتقا تولىق باعىنىپ، بۇكىل بولمىس كورىنىستەرىن ءتاڭىر دەپ اتاپ، ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇردى. تابيعات كورىنىستەرى ولارعا ءبىلىم الاتىن كىتاپ، ال ونىڭ زاڭدىلىقتارى رۋحاني ءبىلىم، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، ادامدى تۋرا جولعا سالاتىن شاريعات بولدى. تابيعات زاڭدىلىقتارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، ونى ساقتاۋ جولدارى ادەت-عۇرىپ ارقىلى بولىپ، بولمىسپەن بىرىكتىرەتىن عيبادات تۇرىنە اينالدى. ال ول ادەت-عۇرىپتى بۇلجىتپاي ورىنداۋعا ماجبۇرلەيتىن كۇش، ول الەمدىك ادىلەت زاڭدىلىعى، ياعني، قارىمتا زاڭدىلىعى بولدى. قارىمتا زاڭدىلىعى بويىنشا كىم بولسا دا، ول تابيعي زاڭدىلىقتى بۇزسا ءوز ءىسىنىڭ قارىمىن، ياعني، ناتيجەسىن الادى. نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ، كەم دە ەمەس، ارتىق تا ەمەس. حالىق بۇل زاڭدىلىقتى جاقسى ءبىلىپ، بۇجىتپاي ورىندادى.

بىراق، اباي سوزىمەن ايتقاندا، «زامانا، شارۋا، مىنەز كۇندە وزگەردى». ۋاقىت ىقپالىمەن ادامداردىڭ مىنەزى وزگەرىپ، ادىلەتتىلىك بۇزىلىپ، قوعام ءومىرى قۇلدىراي باستادى. بۇكىل بولمىستى قامتىپ، ونى ءتاڭىر دەپ اتاعان العاشقى مونوتەيستىك تاڭىرشىلدىك ۋاقىت ىقپالىمەن ۇساقتالدى. بولمىستىڭ  ءتۇرلى كورىنىستەرىن قۇداي دەپ قابىلداپ، تابىنىپ، تۇتاس بولمىس ءبولىنىپ قابىلداندى. وسىلاي كوپقۇدايشىلىق، ياعني پوليتەيزم پايدا بولدى. ارتىنان ارۋاقتارعا، تابيعات كورىنىستەرىنە تابىنىپ (يازىچەستۆو), تاڭىرشىلدىك ادامزات قوعامىن بولشەكتەپ، ونىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى. سول كەزدە  جوعارعى الەمدەردەن اباي سوزىمەن ايتقاندا «ولارعا كەز-كەزىمەن ءنابي كەلدى». جوعارعى الەمدەردەن كەلگەن پايعامبارلار ارقىلى قاسيەتتى كىتاپتار ارقىلى ۇكىم ءتۇسىپ، ول ۇكىمدى ورىندايتىن عيبادات تۇرلەرى پايدا بولدى. وسىلاي، ءبىر قۇدايعا تابىناتىن مونوتەيستىك دىندەر كەلدى.

بۇلار قوعام ءومىرىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرەتىن پروگرەسسيۆتىك اعىمدار ەدى. ەندى سول اعىمداردى كەيىن قاراي باعىتتاپ، ادامزات كوشىن تاڭىرشىلدىككە قايتادان قايتارىپ، بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ دەگەن اقىلعا سيمايتىن ارەكەت بولۋعا ءتيىستى.

ەكىنشىدەن. ءدىن پايدا بولعان سوڭ، قالىپتاسىپ، حالىقتى بىرىكتىرۋى ءۇشىن ونىڭ پايعامبارى مەن قاسيەتتى جازبالارى بولۋ كەرەك. بۇل بارلىق دىندەرگە ءتان شارت. مىسالعا يسلام ءدىنىن الاتىن بولساق، ونىڭ پايعامبارى مەن قاسيەتتى قۇرانى بار. شاحادات ءسوزى ارقىلى ولار ناقتى بەكىتىلەدى. يسلام ءدىنى  «ءلاا ءيللاھا يللاللاھ، ءمۋحاممادۋر - راسۋل اللاھ»،  قازاقشا اۋدارماسى «اللادان باسقا ءتاڭىر جوق، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى» دەگەن كاليما شاحادات سوزبەن قابىلدانادى. بۇل سوزدەردىڭ وتە ۇلكەن ماعىناسى مەن ماڭىزى بار. «اللادان باسقا ءتاڭىر جوق» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بۇكىل بولمىستى ءبىر اللا جاراتقان، جانە بۇكىل بولمىس ونىڭ كورىنىسى، سوندىقتان،  ودان باسقا ەشتەڭە جوق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. اباي بۇل تۇجىرىمدى «اللا تاعالا «ءبىر». ول «ءبىر» دەگەن ءسوز اللا تاعالا عالامنىڭ ىشىندە، عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە» دەپ تەزيستى تۇردە بەرىپ كەتكەن. ياعني، بۇكىل بولمىس كورىنىسى اللا. وسىلاي يسلامدى قابىلداعان ادام بۇكىل بولمىستىڭ بىرلىگىن قابىلداپ، تۇسىنەدى.

كاليمانىڭ «مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى» دەگەن ەكىنشى بولىگى اللانىڭ ەلشىسى بارىن بىلدىرەدى. پاتشانىڭ جىبەرگەن ەلشىسى ونىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي جەتكىزۋى كەرەك. ياعني، ونىڭ جەتكىزگەن ءسوزى پاتشانىڭ سوزىمەن بىردەي. سول ءتارىزدى، پايعامباردىڭ ءسوزى دە اللانىڭ سوزىنەن ايىرماسى جوق، بىردەي. سوندىقتان، پايعامباردىڭ سوزىنە اللانىڭ ءسوزى رەتىندە تولىق قابىلداپ، شىن كوڭىلمەن سەنىپ، وزگەرىسسىز قولدانۋىمىز كەرەك. قاسيەتتى قۇران وسىلاي تۇسكەن، سوندىقتان، ونىڭ سوزدەرى ەشبىر كۇمانسىز تولىق قابىلدانادى. بۇل يماندى ءوسىرىپ، رۋحاني جولمەن تۋرا جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. يماندى ءوسىرۋ ارقىلى وسىلاي يسلام ءدىنى بۇگىنگى كۇندەرى كۇش الىپ، الەمدىك دىندەردىڭ بىرىنە اينالدى.

ال تاڭىرشىلدىككە كەلەتىن بولساق، العاشقىدا ول دا بۇكىل بولمىستى ءتاڭىر دەپ قابىلداپ، ونىڭ بىرلىگىن مويىندادى. ءاۋ باستا بولمىستىڭ بىرلىگىن تۇسىندىرەتىن جازبانىڭ، جانە ول جازبانى بەرەتىن پايعامباردىڭ قاجەتى جوق ەدى. قورشاعان تابيعاتتىڭ ءوزى ءتاڭىردىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە كوشپەلى ادامدى ءوزىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىندىرىپ، بولمىستىڭ بىرلىگىن مويىنداتىپ وتىردى. تابيعاتتىڭ ىقپالىندا تولىق جۇرگەن ادام ونىڭ زاڭدىلىقتارىن بۇزعان جاعدايدا اشتان ولەدى، نە بولماسا، ءوزى سياقتى اش اڭداردىڭ جەمتىگىنە اينالادى. سوندىقتان، ول بولمىستىڭ بۇل قاتاڭ زاڭدىلىعىن جاقسى ءبىلىپ، ونى بۇزباۋعا تىرىسادى. وسىلاي، تابيعاتتىڭ ءوزى ادامعا تۋرا جولدى كورسەتەتىن پايعامباردىڭ ءوزى، ال ونىڭ زاڭدىلىقتارى ءومىردى ءتۇسىندىرىپ، تاربيەلەيتىن قاسيەتتى كىتاپتىڭ ءرولىن اتقاردى. قورشاعان تابيعات ادام ءومىرىن تولىق باسقارىپ، ونىڭ ءومىرىن بولمىسپەن تولىق ۇيلەسىمدى  ەتتى.

بىراق بۇل جاعداي ۇنەمى بولمادى. قازىرگى زاماندا ادامزات وتىرىقشىلىققا ءوتتى. ادام وزىنە وڭتايلى جاعداي جاساپ، قورشاعان تابيعاتتىڭ ىقپالىنان شىعا باستادى. ەندى قورشاعان ورتا بۇرىنعىداي اسەر ەتىپ، ادام ءومىرىن باسقاراتىن كۇش ەمەس. بولمىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ءومىر سۇرگەن ادام ەندى ودان ءبولىنىپ، جەكەلەنە باستادى. جاراتۋشى ءتاڭىردىڭ ىقپالىنان شىعىپ، ەندى ءوزىنىڭ اقىلىمەن ءومىر ءسۇردى. اقىل زاتتىق الەمگە جاتادى، سوندىقتان ول شەكتەۋلى. وسىلاي ادام وي ءورىسى تومەندەگەندىكتەن قاتەلىكتەر جىبەرىپ، بولمىس بىرلىگىن بۇزا باستادى. اباي سوزىمەن ايتقاندا «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك»، نەمەسە «بويدا قايرات، ويدا كوز بولماعان سوڭ، ايتپا ءسوز» زامانى تۋدى. سەبەبى، نەگىزگى رۋحاني قۋاتپەن بايلانىس ۇزىلگەننەن كەيىن جۇرەك كوزى جابىلىپ رۋح قۇلدىرايدى. قايرات جوعالىپ، ادام ازىپ كەتەدى. سول كەزدە، اباي ءىلىمى ويىنشا، مەيىرىمدى جاراتۋشى ادامداردى دۇرىس جولعا سالىپ، جاعدايدى تۇزەتۋ ءۇشىن پايعامبارلاردى جىبەرىپ، جاڭا دىندەر پايدا بولادى. پايعامبارلار جاراتۋشىنىڭ حاقيقات سوزدەرىن جەتكىزىپ، يماندى وسىرەدى. وسىلاي يماندىلىق قالپىنا كەلىپ، ادام جەتىلۋدىڭ تۋرا جولىنا تۇسەدى.

تاڭىرشىلدىكتىڭ نە پايعامبارى، نە بولماسا قاسيەتتى كىتاپتارى بولماعاندىقتان، ول بۇل ماقساتتى ورىنداي المايدى، ياعني، ول ءدىن بولا المايدى. تاڭىرشىلدىك پايدا بولعان كوشپەندى ءداۋىر ءوتىپ كەتتى. ادامزات ەندى قايتادان كوشپەندى ومىرگە قايتپايدى. سوندىقتان، تاڭىرشىلدىك تە بۇرىنعا قالپىنا كەلىپ، ادام ءومىرىن باسقارا المايدى.

وسى ايتىلعانداردىڭ ءوزى تاڭىرشىلدىكتىڭ ءدىن بولا المايتىنىنا جەتكىلىكتى دالەل ءتارىزدى. تاڭىرشىلدىكتى ءدىن رەتىندە ەمەس، ونى تەك قانا ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدىڭ تەرەڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، دۇرىس ورىنداۋ جولى رەتىندە عانا پايدالانۋىمىز كەرەك. ياعني، تاڭىرشىلدىك دەگەنىمىز، ول بۇكىل بولمىس زاڭدىلىقتارىن تۇسىندىرەتىن دۇنيەتانىم بولىپ تابىلادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz