Qoghamnyng ruhany bolmysy órkendep, nyghaya týsu ýshin onyng eki qanaty bolyp tabylatyn ruhany jәne materialdyq, yaghni, islam men tәnirshildikti nyghaytyp, olardy ýilestire bilu kerek. Qogham ómiri búl eki qanattyng quatyna ghana emes, jogharyda aitylghanday, olardyng ýilesimdiligine da baylanysty.

Tәnirshildikti nyghaytu bolmysty tolyghymen qamtityn onyng alghashqy mәnin qabyldaugha baylanysty. Bolmys «bolu» degen sózding maghynasyn bildirip, barlyq boludy, yaghni, bolmysty týgeldey qamtidy. Kóshpendiler bolmystyng shyqqan qaynar kózin Tәnir dep atasa, al Onyng quatyn «Kók Aspan» dep ataghan. Býkil әlem Kók Aspanda payda boldy, jәne sonyng ishinde. Tәnir jaratushy, sonymen birge, Ol Ózining jaratqandarymen bir jәne birtútas. Búl qaghida islam dini boyynsha da osylay. Alladan basqa eshtene joq. Osydan Alla taghala men Tәnir bir degen úghym shyghady. Eger Alla men Tәnir bir bolatyn bolsa, onda islam men tәnirshildikting týpki mәni de bir. Olardyng aiyrmashylyghy tek qana syrtqy kórinisinde ghana. Abay: «Eki týrli nәrse ghoy syr men symbat», - degen. Olardy aiyra bilip, dúrys baghalau kerek. Ishki syry ruhany bolmysyn bildiretin negizgi mәni, al symbaty syrtqy kórinisin bildiretin uaqytsha. Negizgi qasiyeti bolatyn ishki mәnine kónil bólgende ghana islam men tәnirshildikti biriktire alamyz.

Tәnirshildikti osylay qogham birligining kepiline ainaldyrugha bolady. Bolmysty tolyghymen qamtityn tәnirshildikting alghashqy mәni bar. Ol mәn - ómir kórinisterin birinen birin bólmey, tolyghymen qabyldau. Mysaly, Shynghyshan dәuirinde barlyq dinder birdey qabyldanyp, dinaralyq qaqtyghystar bolmaghan. Osylay týrli dinderdi bólmey, olardy biriktiretin quatqa ainaldy. Búl jaghday ýlken imperiyada diny qaqtyghystardy boldyrmay, qogham birligin saqtaugha mýmkindik berdi. Tabighat zandylyqtary tolyghymen oryndalyp, ony búzghandar qatang jazalanyp otyrghan.

Bizding elimizde de bolmys birligin tolyghymen qabyldau qoghamnyng barlyq qaqtyghystaryn boldyrmaugha mýmkindik berer edi. Islam óz dәrejesinde qabyldanady. Osylay islam qúndylyqtaryn, yaghni, Múhammed (s.gh.s.) payghambarymyzdy moyyndap, qasiyetti Qúrandy, islamnyng barlyq taghat-ghibadattaryn týgeldey qabyldaugha mýmkindik bolar edi. Shyn mәninde, Tәnir men Allanyng aiyrmashylyghy joq emes pe? Abay ilimi boyynsha, ekeui de ózderining alghashqy mәnderinde bir Bolmysty bildiredi. Osylay týsinip, olardy dúrys qabyldasaq, elimizdegi eki aghymnyng qayshylyqtary ózinen ózi sheshiler edi.

Islamda ghasyrlar boyy qalyptasqan tәrtip, dәsýrler jiyntyghy bar. Búlar qogham ómiri ghana emes, sonymen birge, әrbir adamnyng ómirin de qalypty jolgha salugha mýmkindik beredi. Tabighattyng búl zandylyqtary tәnirshildikte úmytylyp, ne bolmasa mýlde basqa mәn alyp ketti. Ásirese, últymyzdyng salt-dәstýrin óz maghynasynda qabyldaudyng manyzy ýlken. Últtyq saltymyzdy oiyn-toylardyng qaynar kózine ainaldyryp jibergen býgingi kýnderdegi әdetimiz qalyp, olardy halyqtyng jýrek kózin ashyp, ruhyn kóteru ýshin paydalanugha bolar edi. Sonda әrbir dәstýrding tereng mәnin týsinip, Bolmys kórinisterimen biriguge, qogham ómirin tolyghymen ýilestiruge mýmkindik tuady.

Eki aghymnyng birligi solardy qalpyna keltirip, jónge salua jaghday jasaydy. Sebebi, әlem zandylyqtary býkil dýniyege ortaq, dinderge bólinbey, qoghamgha birdey әser etedi. Osylay, qúldyrap bara jatqan salt-dәsýrimizdi qalpyna keltirip, olardyng ishki syryn týsinip, dúrys qoldanugha mýmkindik tuar edi.

Islam men tәnirshildik qúndylyqtaryn birine-birin qarsy qoymay, kerisinshe, olardy tolyqtyrugha bolady. Aruaqtardyng kórneu әlemmen baylanysyn, qazaqtyn: «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen dana sózining mәnin týsinuge mýmkindik beredi. Aruaqtar kórneu әlem men kórinbeytin joghary әlemderi baylanystyratyn quat. Fәny ómirde búlardyng manyzy bar. Biraq, ruhany joldaghy әlemge úmtylatyn adamdargha olardyng kómegi shamaly. Islamnyng aruaqtarmen baylanysty qoldamaytyn sebebi de osydan. Biraq, fәny ómirde tuystar arasyndaghy birlikti, jan tynyshtyghyn saqtauda aruaqtardyng әseri bar. Bolmyspen tolyq ýilesimdi bolghan tәnirshildik bir kezde búlardyng tereng mәnin jaqsy bilgen, endi solardyng barlyghyn tabighat zandylyqtaryn zertteu arqyly qalpyna keltiru kerek. Búl tabighattyq nәzik qabattaryn zertteytin ezoterikalyq dengey.

Eki aghymdy ýilestiru jolynda ómirding negizgi maqsaty bolyp tabylatyn týp IYege qaytugha mýmkindik beretin Abay kórsetken ýsh sýy ilimine kónil bólgen jón. Búl jolda qorshaghan tabighatty tanu arqyly Jaratushygha degen senimdi ósiruge bolady. Abaydyng ýsh sýngining mәnin tolyq qabyldaghanda adamnyng imany ósedi. Al Abaydyng ózi aitqanday, «Pendege iman ózi ashady jol». Iman býkil  ómirding negizgi tiregi. Osy arada imannyng naqty mәnin týsinu ýshin Abay sózin eske alayyq. Ol ózining otyz segizinshi sózinde bylay deydi:

Áueli din islamnyng jolyndaghy pendeler imannyng haqiqaty ne sóz ekenin bilsin. Iman degenimiz bir ghana inanmaqtyq emes, sen Alla taghalanyng birligine, uә qúrannyng onyng sózi ekendigine, uә payghambarymyz Múhammed Mústafa salallahu ghalayhy uәssәllәm onyng tarapynan elshi ekendigine inandyn... Ol inanmaqtyghyng qúr ghana inanmaqtyqpen qalsa, saghan payda bermeydi. Onyng ýshin sen ózing inanmaqtyghynnan payda ala almadyn, paydalanamyn desen, payda beredi, kәmil iman bolady. Paydany qalaysha aludy bilmek kerek.

Abay imannyng óte manyzdy tereng mәnin osylay qarapayym sózdermen týsindirip beredi. Iman degenimiz -- qúr senim emes, sol senim negizinde әreket jasau. «Áreket» degen sóz arabtyng «hareket» degen sózinen shyghyp, ruhany amaldy bildiredi. Yaghni, tek qana Allanyng rizalyghy ýshin jasalghan әreketti bildiredi. Basqa әreketter imandylyqqa jatpaydy. Tek imandy әreket qana ómirge paydaly, imansyz әreket paydasyz, tek azghyndyqqa úshyratady. Býgingi kýnderdegi adamzattyng azghyndyq jolyna týsuining bir sebebi osy imansyz әreket. Imansyz әreketting saldarynan býkil әlem qaqtyghys alanyna ainaldy. Onyng dәleli retinde bir ghana mysal keltireyik. Juyrda ótken (02.09.2025 j.) Shanhay yntymaqtyq úiymynyng sammiytindegi Qytay, Resey jәne Soltýstik Koreyding basshylarynyng birge jýrgen suretin әlemdik BAQ «Búl ýshtikting Beyjindegi әskery paradta basqosuy – Batysqa qarsy kýsh biriktiruge maqúl ekenin kórsetkeni», – dep baghalaydy. Shyn mәninde Resey juyrda ghana kommunistik qoghamnyng ateistik shenberinen shyqqan, Qytay әli kýnge deyin sol kommunister biylegen el, al Soltýstik Korey olardan da soraqy, naghyz totalitarlyq el ekenin, sonymen birge, búl ýsheui de atomdyq qaruy bar elder ekenin eskersek, búlardyng biriguining maqsaty, jәne onyng saldary  adamzat qoghamyna qanday ýlken qauyp ekeni aitpasa týsinikti bolsa kerek. Bolmystyng ruhany bóligi úmytylyp, materialdyq jaghy kýsh alghanda ghylymiy-tehnikalyq órkeniyet osynday ýlken zardap әkeledi.

Adamzat qoghamyndaghy osynday jaghdaydy eskere otyryp, elimizdegi islam men tәnirshildikting arasyndaghy qaqtyghysty boldyrmay, onyng aldyn ala biluimiz kerek. Olardy ýilestire otyryp, búl ziyandy әreketti paydaly iske ainaldyrugha bolady.

Búl is, әriyne, memlekettik dengeyde oryndaluy kerek. Ol ýshin elimizde tolyq jaghday bar. Memleket ministrliginde din salasyndaghy mәselelerdi zertteu ortalyghy, al әrbir oblysta din isteri basqarmasy bar. Islam  men tәnirshildik alauyzdyghyn boldyrmay, olardyng arasynda ýilesimdilik ornatu solardyng isi bolsa kerek.

Qoryta aitqanda, islamnyng Allagha degen sýiispenshiligin tәnirshildik qabyldap, Týp IYege qaytu qúralyna ainaldyruy kerek. Sol kezde órkeniyetting eki qanaty bolyp tabylatyn ruhany jәne materildyq qúndylyqtar ózara ýilesip, elimizge adamzat kóshining aldynghy qatarynan oryn alugha mýmkindik tuady.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog

Abai.kz