Qazirgi kýnderi Qazaqstannyng bilim jýiesinde ózekti problemalardyng biri – aralas mektepterding kóptep kezdesui.

Ásirese qazaq tilining memlekettik mәrtebesin kóteru, últtyq bolmysty saqtau, jas úrpaqty ruhaniy-mәdeny túrghydan dúrys qalyptastyru túrghysynda, aralas mektepterding orny men róli tereng taldaudy qajet etedi. Áriyne, búl maqalamyzdy qúrmetti Preziydentten bastap, ministrlikte jýrgenderde oqysa eken deymiz.

Aralas mektep – bir ghimaratta qazaq jәne orys tilinde (keyde basqa da tilderde) qatar bilim úsynatyn orta mektep. Búl mektepterde oqushylar bir mektep aulasynda jýrgenimen, әrtýrli tilde, keyde mýldem ózge bilim mazmúnynda bilim alady. Eki tildik orta tek oqu prosesinde ghana emes, balalardyng tildik, últtyq, mәdeny sanasynyng qalyptasuynda da aitarlyqtay yqpal etedi.

Aralas mektepterding bir qaraghanda ynghayly, barshagha ortaq jaghday jasalghan bilim ordasy sekildi kóringenimen, onyng teris jaqtary óte kóp. Endi osy zardaptargha toqtalyp óteyik:                            

Aralas mektepterde oqityn qazaq balalary jii jaghdayda orys tiline beyimdelip ketedi. Sebebi: orys synyptarynyng materialdyq-tehnikalyq bazasy jaqsyraq boluy mýmkin.

Key pәnder orys tilinde ghana oqytylady.

Múghalimderding deni oryssha sóileydi nemese orys tildi pedagogter basym.

Balalar ózara aralasqanda jii orys tilin qoldanady.

Búl jaghday qazaq balasynyng ana tilinen alystap, tildik jútylugha úshyrauyna sebep bolady. Tilimizdi joghaltu – últtyq bolmystan airylu degen sóz.

Aralas mektepterde últtyq qúndylyqtargha basa nazar audarylmaydy. Mektep ishindegi ortada qazaqy dәstýr, tәrbiye, salt-sana tolyq dәriptelmeydi. Múnday jaghdayda oqushy ózining kim ekenin, últynyng ereksheligin týsine almay qalady. Onyng ornyna ózge últtyng dýniyetanymyna, mәdeniyetine beyimdelip ketedi.

Aralas mektepterde orys synyptarynyng sany kóp, qazaq synyptary shetkeri qalyp qoyady. Múnday mektepte qazaq tiline degen súranys tómendep, memlekettik til mәrtebesi is jýzinde eskerusiz qalady. Oqu ýrdisinde múghalimderding de kóbi qazaq tilin qoldanbauy mýmkin. Búl – Konstitusiyamen bekitilgen memlekettik til sayasatyna qayshy keledi.

Mektepte bir aulada jýrip, eki týrli synypta, eki tilde oqyghan oqushylar arasynda tendik bolmaydy. Búl – qoghamda tildik, últtyq jikteluding bastamasy. Kóptegen zertteuler kórsetkendey, múnday ortadan shyqqan balalar keyin qoghamda da bólinushilikke úshyraydy.

Aralas mektepterde kóbinese orys synyptaryna erekshelik beriledi. Jana tehnologiyalar, oqu jabdyqtary aldymen sol synyptargha keledi. Múghalimderding de tәjiriybeli bóligi sol jaqqa bólinedi. Al qazaq synyptary tasada qalyp, bilim sapasy tómendeui mýmkin. Búl jaghday tildik tensizdik tuyndatyp, qoghamdaghy bilim jýiesinin әdildigine keri әser etedi.

Aralas mektepterding payda boluy men keng taraluyna birneshe faktor әser etti: Kenes Odaghy kezenindegi orystandyru sayasaty saldary; Ata-analardyng keybiri orys tilinde oqytu balanyng keleshegine paydaly dep qate týsinui; Qazaq tilining úzaq jyldar boyy jýieli týrde qoldanylmauy, resmy jәne iskerlik salada ekinshi qatarda túruy; Memlekettik til sayasatynyng әlsizdigi, naqty zannamalyq tetik bolmauy; Oqu oryndarynyng infraqúrylymynyng jetilmeui, qazaq synyptaryna jaghdaydyng jasalmauy.

Búl problemadan shyghudyng joldary bar. Ol ýshin naqty sayasi, әleumettik, mәdeny jәne qúqyqtyq sheshimder qajet. Tómende birneshe úsynystar berilgen: Aralas mektepterdi kezen-kezenimen tolyq qazaq tildi mektepterge ainaldyru qajet. Búl: Memlekettik tildi damytugha jol ashady; Qazaq balalarynyng últtyq bolmysyn saqtaugha sep bolady; Qoghamdaghy tildik birlik pen yntymaqty nyghaytady.

Kóp ata-ana aralas mektepke bala әkeludi "ynghayly" nemese "bolashaghy jarqyn bolady" dep qate payymdaydy. Sol sebepti: BAQ arqyly, әleumettik jelilerde, jinalystar men ashyq sabaqtarda ata-analargha qazaq tilining bolashaghy men manyzyn týsindiru qajet. memlekettik tilde sapaly bilim alugha bolatyndyghyn dәleldeu manyzdy.

Qazaq mektebi – tek til emes, bilim men tәrbie ordasy retinde damuy kerek. Ol ýshin: jana oqu qúraldary men tehnologiyalarmen jabdyqtau; joghary dengeyli mamandardy tartu; olimpiada, ghylymy joba, sport salasyndaghy jetistikterdi nasihattau qajet.

Qazaqstanda memlekettik til – qazaq tili. Búl tek qaghaz jýzinde emes, naqty is jýzinde dәleldenui kerek. Ol ýshin: aralas mektepterdi kezen-kezenmen jabu nemese qayta beyimdeu turaly zang qabyldau; qazaq tildi mektepterge arnayy qoldau baghdarlamalaryn iske qosu; jana mektep salghanda tek qazaq tildi mektep ashu shartyn engizu qajet.

Keybir múghalimder qazaq tilin tolyq mengermegendikten, orys tilinde sabaq ótedi. Búl jaghday qazaq synyptarynda da jii kezdesedi. Sondyqtan:

Múghalimderdi qazaq tiline oqytu, qayta dayarlau kurstary úiymdastyryluy kerek;

Qazaq tilinde erkin sóileytin mamandargha bonus, ýstemaqy berilui kerek;

JOO-da bolashaq múghalimderge memlekettik tilde sapaly bilim beru qajet.

Aralas mektep – býgingi Qazaqstan ýshin tildik, últtyq, mәdeny qauiptyn mekeni. Ol birlikke emes jikteluge, tútastyqtan góri bólinuge alyp keletin faktor. Qazaq tilining memlekettik til retindegi orny artyp, últ bolyp úiysuymyz ýshin aralas mektepterden birtindep aryluymyz kerek.

Búl jol – kýrdeli, biraq últ bolashaghy ýshin manyzdy. Til – últtyng jany. Mektep – sol til men últtyng eng basty tiregi. Demek, bolashaghy myqty últ – ana tilinde bilim alghan úrpaqtyng qolynda.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz