Býginde postkenestik kenistikte jana birlik iydeyasy — Úly Túran dep atalatyn týrki halyqtarynyng dostastyghy keng óris aluda. Búl tújyrymdama ortaq tildik, mәdeny jәne tarihy múrasy bar elderdi biriktiredi: Týrkiya, Qazaqstan, Ózbekstan, Ázirbayjan, Qyrghyzstan, Týrkimenstan jәne t.b.

Jahandyq syn-qaterler dәuirinde týrki әlemi ýshin ózining tereng ortaq tarihyn tanu jәne este saqtau manyzdy. Óitkeni memlekettigimizding tamyry myndaghan jyldargha ketedi. Osy tamyrlardyng eng manyzdy nyshandarynyng biri – Túran. Ol Altyn Orda men Qazaq handyghynan búryn ómir sýrgen anyzgha ainalghan memleket retinde belgili.

Qazaq handyghynan Altyn Ordagha deyin

Úzaq uaqyt boyy qazaq memlekettiligining resmy bastauy XV ghasyrdaghy Qazaq handyghynyng qúryluy bolyp sanaldy. Alayda qazirgi zertteuler men tarihy derekkózderdi qayta qarastyru búl handyqty týrki halyqtarynyng memlekettiligining úzaq tizbegindegi bir ghana buyn ekenin kórsetip otyr.

Qazaq handyghy Shynghys әuleti biylegen, halqy týrki tildes taypalardan qúralghan ortaghasyrlyq quatty memleket – Altyn Ordanyng negizinde qalyptasty. Altyn Orda Euraziya dalasynyng sayasy ghana emes, mәdeny ortalyghy boldy. Ol ózinen búrynghy birlestikterden dәstýr men ómir saltyn múra etti.

Túran: týrki halyqtarynyng ejelgi memleketi

Býginde tarihshylar men ziyaly qauymnyng nazary Firdousiyding «Shahname» atty úly poemasynda surettelgen odan da kóne dәuirge – Túrangha auyp otyr. Búl shygharmada Túran Irannyng mәngilik qarsylasy retinde sipattalady. Ol tek geografiyalyq úghym emes, óz biyleushileri, jauyngerleri, qalalary men túrmysy bar órkeniyetti memleket retinde beynelengen.

Firdousy Túrannyng batyrlaryn – Rýstemdi, onyng әkesi Zaldy suretteydi, olardyng erlikteri men adamgershilik qasiyetterin, jerin qorghaudaghy tabandylyghyn jyrlaydy. Qalalaryn ataydy, halqynyng әdet-ghúrpy men túrmys-tirshiligi turaly bayandaydy. Múnyng bәri Túrandy anyz emes, shamamen 3000 jyl búryn ómir sýrgen naqty memlekettik qúrylym retinde qarastyrugha mýmkindik beredi.

Dala órkeniyeti – bizding múramyz

Túran tek mәdeny simvol ghana emes. Ol bizding dәuirimizge deyin-aq Ortalyq Aziya aumaghynda sayasy úiymnyn, damyghan mәdeniyettin, saudanyng jәne әskery biylikting kýrdeli nysandary bolghanynyng dәleli. Múny Qazaqstan, Ózbekstan jәne Týrkimenstan aumaqtarynan tabylghan arheologiyalyq oljalar: qorghandar, qonystar men artefaktiler rastaydy.

Demek, qazaqtar men basqa da týrki halyqtary Altyn Orda men kóshpeli taypalardyng úrpaqtary ghana emes, myndaghan jyldargha sozylghan Úly dala órkeniyetining zandy múragerleri.

Qazirgi týrki birligi jaghdayynda Úly Túran iydeyasy tek mәdeny ghana emes, sonymen qatar geosayasy mәnge ie bola bastauda. Sondyqtan biz ózimizding shyghu tegimizdi, tarihy tamyrymyzdy este saqtap, bolashaqqa senimmen qadam basuymyz qajet.

Túran – kóne epostyng bir bóligi ghana emes, týrki memlekettiliginin, órkeniyetinin, ruhany múrasynyng qúdiretti simvoly. Qazaq – Úly Túran jerining zandy múrageri. Biraq býgingi Úly Túran – ótkenge qayta oralu emes, óz tarihyn tereng tanyp, sol qúndylyqtarmen bolashaqqa úmtylu.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz