«Bolishevizm ókimet basynda qala ma? Ol meninshe, ózderin ózderi ókimet etkenderding tirshiligi toqtaghangha deyin biyikte túra alady... Ázirge bolishevizm kýlli eski әri irip-shirigen dýniyeni kýiretushi mәnine iye. Al jasampazdar basqa adamdar bolady...»

«Bolishevizm ókimet basynda qala ma? Ol meninshe, ózderin ózderi ókimet etkenderding tirshiligi toqtaghangha deyin biyikte túra alady... Ázirge bolishevizm kýlli eski әri irip-shirigen dýniyeni kýiretushi mәnine iye. Al jasampazdar basqa adamdar bolady...»
HH ghasyrdyng basynda qazaq elining sayasy sahnasynda biylikke tónkeris arqyly qol jetkizgen bolishevizmge osynday bagha bergen Baqytjan Qarataevqa kýni býginge deyin «bolishevikterding biri» dep qana qarap, al onyng qazaqtan shyqqan túnghysh zanger, ensiklopediyalyq bilim iyesi, iri gumanist, reformator, eng bastysy, últyn sýigen úly túlgha bolghandyghy qaltarysta qaluynyng syry nede? Eger ol shyn mәninde qazaqqa talay kóresini kórsetken «bolishevikterdin» jaqtaushysy bolsa, jogharyda keltirilgen sózderdi aitar ma edi? Qazaq dalasyn kýnirentken 1916 jyly soghysqa qazaqtan qara júmysqa adam alu jónindegi Patsha jarlyghyn joqqa shygharu, onyng zansyzdyghyn dәleldeu maqsatynda Petrogradqa sapar shekkenderding biri de biregeyi osy Baqytjan Qarataev boldy emes pe? Qazaqtyng jerin, sodan song aldyndaghy malyn tartyp alyp, aitqangha jýrip, aidaghangha kóne beretin otar últqa ainaldyrmaq bolghan Patsha ýkimeti men kenestik qyzyl imperiya sayasatynyng úqsastyghyn anyq bayqaghandardyng biri de Baqytjan Baysalúly edi. Sondyqtan da ómirining sonyna deyin qolynan kelgenshe qazaqty qúldyq qamytynan qútqarugha talpyndy. Sonysy ýshin «sayasy senimsiz» adam retinde jer audarylyp, tipti óler shaghynyng ózinde tughan jeri Oraldan yghystyrylyp, Aqtóbede ýikýzette ústalghan úlyqtyng Qazaqstangha kelgen Goloshekinge Qazan tónkerisining qateligin betine basqandyghyn bireu bilse, bireu bilmes. Qazaqqa solay qyzmet etken túlghanyng qadiri týgili Aqtóbe qalasynda qabiri jatqanyn da býgingi úrpaq bilmeydi-au? 

ÝSh JÝZ ÝIDEN ÝSh-AQ JIGIT...
Osy tektes ókpe-nazdy biz babasynyng barsha múrasyn jinap, úrpaq jadynan óshirmeuge at salysyp jýrgen nemere kelini Biybiajar apaydyng auzynan estidik. 
- Siz Hamza Esenjanovtyng «Aq jayyq» romanyn oqyp pa ediniz? - dep bastady әjemiz әngimesining әlqissasyn. Sonda mynaday joldargha nazar audarghan bolarsyz? – dep kelesi saualynyng jauabyn kýtpesten әlgi kitapty nemeresine aldyrtyp, belgilep qoyghan betinen myna joldardy oqydy.  
Ábdirahman sәl bógeldi de, Kýbayragha qarap:
-    Siz Bәkendi biletin be ediniz?
-    E, Bәkendi bilemiz, bilmegende...
-    Bilemiz.
-    Oi, Bәkeng degen jampoz ghoy! – desti Asan, Aqmadiya, taghy bir sharua Kýbayragha des bermey jamyrap.
-    Baqytjan degen kisini bizding el tútas qadirleydi. Balagha «Bәkendey bol!» dep bata beremiz. Onday kishipeyil adam az ghoy. Osynda otyrghan adamnyng Bәkene múnyn shaqpaghany, Bәkennen jәrdem kórmegeni joq shyghar. Ana jyly jigit alarda sol Bәkeng ghoy bizding eldi qútqaryp qalghan. Bizding ýsh jýz ýiden ýsh-aq jigit shygharyp berdik sol kisining jaqsylyghymen, - dedi Kýbayra.
Osyndaghy Bәkeng dep otyrghany bizding atamyz da, «ana jyly» 1916 jyl ghoy. Zan-zakýnnen aldyna jan salmaytyndyghynyng arqasynda minekey halqyn qanday qaterden saqtap qaldy? Baqytjan Qarataevtyng halqy ýshin basyn qaterge tigip, shyryldaghan túsy tek sol ma? Búl – jýzden bir mysal ghana...
... Endi ózimning Baqytjan Qaratevqa kim bolatynymdy týsindiru ýshin aldymen tarihy shejireni týp-tamyrynan qozghaugha tura keledi, - dep әjey  әngimesin osy tústa kilt búrdy. Áppaq kiymeshek kiygen, jýzinen núry tamyp túrghan әjeyding de әrbir is-qimylynan tektilikting iysi anqyp túrghanday. - Núraly hannan Esim, Qaratay jәne Seydaly atty ýsh úl tughan. Qaratay han Yrys degen qalmaq qyzyna ýilenip, sodan Bisaly, Bisalydan Dәuletjan, Dәuletjannan atamyz Baqytjan, Maghzúm, Batyr atty ýsh úl taraydy. Baqytjan atamyz ben Ábuhanifa anamyzdyng Ghabbas, Múrat, Shamili atty ýsh úl jәne Sofiya degen bir qyzdary bolghan. Mening júbayym Jәrdem Ghabbastan tughan. Demek men Baqytjan Qarataevtyng nemere kelini bolam. Tuystarymyzdyng barlyghy Qarataev ta, biz ghana birinshi Baqytjanov bolyp atamyzdyng atyna jazyldyq. 

«RUSSIYa HALQYNA AShYQ HAT»
- Qazaq elining auylsharuashylyghyn kóteru kerektigi jayly Dumada alghash mәsele kótergen osy bizding atamyz bolatyn, - dedi Biybiajar әjey. Sonan song aldynda jatqan suretterdi alaqanymen sipap – ol kisi tumysynan beting bar, jýzing bar demey, tike aitatyn turashyl da batyl adam bolghan eken. Sonau studenttik kezining ózinde sayasy partiyalargha mýshe bolyp, últtyq mәselelerdi qozghaghany ýshin san mәrte qudalaugha da úshyraghan. Biraq ózining tózimdiliginin, tiltabysa biletindigining jәne zang men qúqyqtan habary moldyghynyng arqasynda oquyn aman-esen ayaqtaydy ghoy. Erterekte Nikolay patshanyng aldyna qazaq delegasiyasyn basqaryp barghan mine osy Baqytjan Qaratev bolghandyghyn zertteushiler jaqsy biledi.
1891 jyly «Dala uәllayaty gazetinin» 10-sanyna mynaday maqala jaryq kóredi: «Imperator haziretining esimine ashylghan Peterburg qalasyndaghy uniyversiytet kursyn ekinshi dәrejeli diplommen ýzdik ayaqtaghan Torghay oblysy, Ile oyazy, Burta elining súltany Baqytjan Qaratayúly yustisiya ministrligining qarauyna kirgizilip, departamenttik basqaru senatyndaghy ekinshi mekemesine qyzmetke qaldyryldy».
1863 jyldyng 10 mamyrynda Oral oblysynyng Qaratóbe auylynda dýniyege kelgen Baqytjan Qaratev әueli Orynbor qalasyndaghy gimnaziyada oqidy. Sonda oqyp jýrgeninde ol sayasy qughyngha úshyrap, qudalanyp kelgen ozyq oily, demokratiyalyq baghyt ústanghan orys ziyalylarymen jolyghyp, solarmen pikirlesip, bolashaq ómirine sabaq alady. Ángime arasynda kóbine Sankt-Peterburg jayly, ondaghy bolyp jatqan sayasy jaghdaylar jóninde mәlimetter berip otyrghan ústazdar sózi jas jetkinshekke oy salghandyqtan, ol Sankt-Peterburg uniyversiytetining zang fakulitetine oqugha týsudi aldyna maqsat etken edi. Baqytjan Baysalúlynyng bilimi men daryndy túlghasy  patsha ókimetining nazarynan tys qalghan joq. Qazaq arasynan shyqqan Baqytjanday ozyq oily azamatty Sankt Peterburgte qyzmetke qaldyrghan patsha ýkimeti onyng bilimi men halyq arasyndaghy bedelin óz halqyna qarsy otarlyq sayasatty jýrgizuge paydalanbaq bolady. Biraq, Baqytjan «halyqtar týrmesi» atanghan Reseyding shet aimaqtarda jýrgizip otyrghan otarlyq sayasaty men zorlyq-zombylyghymen, qazaq jerin talan-tarajgha salyp jatqan әreketterimen ymyragha kele qoymady. Áriyne, patsha ýkimetine Baqytjan Qarataevtyng múnday batyrlyq is-әreketteri jagha qoymaydy. Olargha óz últynyng qúqyn qorghap, múnyn múndap, joghyn joqtaytyn qayratker kerek emes edi. Sondyqtan odan tez qútyludyng amalyn oilastyrghan patsha sheneunikteri arnayy taghayyndaumen Baqytjan Qaratevty Sankt Peterburgten alys aimaq – Gruziyanyng Kutaisy qalasyna tergeu jýrgizu qyzmetine yghystyryp tastaydy. Sodan jeti jyldan song baryp elge orlaghan Baqytjan Baysalúly halyqtyng shekesine qatty batqan jer mәselesine erekshe kónil bóledi. 1905 jyly shilde aiynda orys qonys audarushylary men kazaktardyng qazaq jerin talan-tarajgha salyp jatqan әreketterin toqtatu maqsatynda Sankt-Peterburgke baryp, Oral, Orynbor oblystarynan arnayy delegasiyany patshanyng tikeley qabyldauynda bolatynday úiymdastyru júmystaryn jýrgizedi. Degenmen delegasiyany patsha qabyldamay jiberedi. Búl oqigha Baqytjan Qarataevtyng monarhiyalyq rejimge degen narazylyghyn odan sayyn arttyryp, 1907 jyly ol «Oral» gazetine «Russiya halqyna ashyq hat» jazady. «Russiya grajdandary! Biz qyrghyzdar ýkimetten bizding jerimizge Russiya ishindegi krestyandardy kóshirip talauda... Búl ýshin bizge zorlyq bolghan sekildi býtin Russiya halyqtaryna bek zararly dep ótinip qaradyq. Bizding yhtyairymyzgha ýkimet bir de iltifat etpedi. Ýkimet bizding nadandylyqpen, bizding oqymaghandyghymyzdy paydalanyp, bizding býtin oblystardaghy jaqsy jerlerimizdi talap alyp, kóship kelgen adamdargha berip tura. Bizge qúmnan әm shaghyr, әrim ósetin jerlerden basqa bir nәrse de qalmady».
Mine Baqytjan Qarataevty Oral oblysynyng júrtshylyghynyng ekinshi Memlekettik dumagha deputat etip saylauynyng mәnisi de osynda jatsa kerek.
Búqarany bir júdyryqtay júmyldyruda Baytúrsynov aitqanday «halyqtyng qúlaghy, kózi hәm tili» bolarlyq gazet shygharudyng asa manyzdy ekendigin týsingen túlgha 1911-13 jyldary alghashynda Orda, keyinnen Oral qalasynda Eleusin BÚIRIYN, Ghúmar Qarashevtarmen birigip «Qazaqstan» gazetin shygharugha mol ýles qosady. Sonday-aq 1911-14jyldary  «Ayqap» jurnalynda J.Seydaliyn, R.Mәrsekov siyaqty qayratkerlerding tez arada jalpy qazaq sezin shaqyru turaly iydeyalaryn qoldap, ony ótkizuge patsha ýkimetinen arnayy rúqsat alugha ýndeydi. Ondaghy maqsat – at tóbelindey qazaq ziyalylaryn qughynnan, jazalaudan aman saqtap qalu edi.

QUJAQTY QUGhAN TÚLGhA
Patsha taqtan qúlaghanda shyn quanghandardyng biri osy Baqytjan Baysalúly boldy. Alghashynda bolishevikterding qataryna qosylghan ol kisi keyin ol ýkimetting de qazaqqa jany ashymaytyndyghyn bilip, teris ainalady. Negizinen ol bolishevikterding «jer sharualargha berilsin», «zauyttar júmysshylargha» degen jalang úranyna senip qalghan edi. Degenmen, anyqtay kelgende Baqytjan Qarataevtyng qazaq  saharasynda Kenes ókimetin ornatugha nebary eki jalday ghana at salysqany belgili bolghan. Osy uaqyt aralyghynda qazaqtargha kýshpen engizilgen sosializm iydeyasynyng astarynda halyqty  dininen, әdet-ghúrpynan, tilinen bezdirip mәngýrtke ainaldyratyn ilimning jatqanyn der kezinde týsingen Baqytjan Qarataev:  «Bolishevizm ókimet basynda qala ma? Ol meninshe, ózderin ózderi ókimet etkenderding tirshiligi toqtaghangha deyin biyikte túra alady. .. Ázirge bolishevizm kýlli eski әri irip-shirigen dýniyeni kýiretushi mәnine iye. Al jasampazdar basqa adamdar bolady...», - degen oy týigen. Sondyqtan 1927 jyly qayratker partiya qatarynan óz erkimen shyghady.
- 1932 jyldary Stalinning Qazaqstandaghy bas jendeti qazaqtar «Qujaq» ataghan IY.Goloshekin «Kishi qazandy» jan ayamay úiymdastyryp jýrgen kezinde Aqtóbe qalasyna da kelipti. Qazaqtyng ashtyqtan qoysha qyrylyp jatqan kezi. Sondaghy oryn alghan  mynaday bir oqighany kózkórgenderden estigenim bar edi, - dep jalghady Biybiajar әjey әngimesin - Atamyz bir kýni kóshede kele jatsa, vokzal manynda qaraqúrym halyq topyrlap túr eken. Enkeygen kәriden enbektegen jas sәbiyge deyin ýi-jaylaryn úmyttyryp, osy jerde birin-biri taptap keterdey algha úmtyldyrghan ne boldy eken degen tandanushylyqpenen atamyz da solay qaray at basyn búrypty. Sóitse, ortada kósile sóilep, júrtty auzyna qaratyp Goloshekin túr eken. Onsyzda halyqty ashtyqqa úryndyrghan sayasatqa narazy bolyp, biylikke tisin qayrap, atargha oghy bolmay jýrgen atamyz sol jerde miting ótkizip túrghan Goloshekinning dәl aldyna baryp, otyrghan arbasynan týspesten: «Razve bolisheviky borolisi za to, chtoby ludy gibly kak muhy ot goloda? Prekratiyte boltati!» dep aiqay salypty. Ashudan jýzi týtigip ketken, saqal-shashy appaq qariyanyng yzghar shashqan jýzine shyday almaghan  F.IY.Goloshekin sol jerde sózin toqtatyp, vagonyna minip ketipti. Sonda  týsken sureti de bar.
Osy oqighadan kóp úzamay, birer jyldan keyin-aq kóz júmady. Eger tiri túrghanynda  Kenes ýkimeti alash ziyalylarynyng qatarynda Baqytjan Qarataevty da ayausyz jazalap, atyp tastar ma edi? Esesine, qughyn-sýrgin men jazalaudy onyng artynda qalghan úrpaghy kórdi. 1937-38 jyldary qughyn-sýrgin bastalghan tústa Baqytjannyng ýlken úly Ghabbasty Alghadaghy tau-ken institutyn bitirip, júmys istep jatqan jerinen ústap әketip, týrmede nebary on kýn ústaghan da atyp tastaghan. Odan keyingi Shәmili Orynborda atylghan deydi, biraq sýiegining qayda qalghany belgisiz. Qazaq әielderining ishinen «halyq jauy» degen aiyp taghylyp, atu jazasyna úshyraghan jalghyz әiel Shahzada Shonanova da osy әuletten edi. 
Býginde ómirining sonyn ýikýzette, qúsalyqpen ótkizgen Baqytjan Qaratevty kóbimiz «bolishevik boldy, alashtyqtargha qarsy shyqty» dep kinәlaudan arygha bara almay jýrmiz. Búl keshegi kenestik iydeologiyanyng shenberinen shygha almaushylyq qoy, әitpese últyn jan-tәnimen sýigen azamattyng biri osy Baqytjan Qarataevtay-aq bolsyn. Jaman bolsa, barsha júrt ol kisige «jampoz» dep sýisinip, balalaryna «Bәkendey bol!»dep bata berer me edi?..

Mәriyam ÁBSATTAR