«بولشەۆيزم وكىمەت باسىندا قالا ما؟ ول مەنىڭشە، وزدەرىن وزدەرى وكىمەت ەتكەندەردىڭ تىرشىلىگى توقتاعانعا دەيىن بيىكتە تۇرا الادى... ازىرگە بولشەۆيزم كۇللى ەسكى ءارى ءىرىپ-شىرىگەن دۇنيەنى كۇيرەتۋشى مانىنە يە. ال جاسامپازدار باسقا ادامدار بولادى...»

«بولشەۆيزم وكىمەت باسىندا قالا ما؟ ول مەنىڭشە، وزدەرىن وزدەرى وكىمەت ەتكەندەردىڭ تىرشىلىگى توقتاعانعا دەيىن بيىكتە تۇرا الادى... ازىرگە بولشەۆيزم كۇللى ەسكى ءارى ءىرىپ-شىرىگەن دۇنيەنى كۇيرەتۋشى مانىنە يە. ال جاسامپازدار باسقا ادامدار بولادى...»
حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ەلىنىڭ ساياسي ساحناسىندا بيلىككە توڭكەرىس ارقىلى قول جەتكىزگەن بولشەۆيزمگە وسىنداي باعا بەرگەن باقىتجان قاراتاەۆقا كۇنى بۇگىنگە دەيىن «بولشەۆيكتەردىڭ ءبىرى» دەپ قانا قاراپ، ال ونىڭ قازاقتان شىققان تۇڭعىش زاڭگەر، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم يەسى، ءىرى گۋمانيست، رەفورماتور، ەڭ باستىسى، ۇلتىن سۇيگەن ۇلى تۇلعا بولعاندىعى قالتارىستا قالۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ەگەر ول شىن مانىندە قازاققا تالاي كورەسىنى كورسەتكەن «بولشەۆيكتەردىڭ» جاقتاۋشىسى بولسا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزدەردى ايتار ما ەدى؟ قازاق دالاسىن كۇڭىرەنتكەن 1916 جىلى سوعىسقا قازاقتان قارا جۇمىسقا ادام الۋ جونىندەگى پاتشا جارلىعىن جوققا شىعارۋ، ونىڭ زاڭسىزدىعىن دالەلدەۋ ماقساتىندا پەتروگرادقا ساپار شەككەندەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى وسى باقىتجان قاراتاەۆ بولدى ەمەس پە؟ قازاقتىڭ جەرىن، سودان سوڭ الدىنداعى مالىن تارتىپ الىپ، ايتقانعا ءجۇرىپ، ايداعانعا كونە بەرەتىن وتار ۇلتقا اينالدىرماق بولعان پاتشا ۇكىمەتى مەن كەڭەستىك قىزىل يمپەريا ساياساتىنىڭ ۇقساستىعىن انىق بايقاعانداردىڭ ءبىرى دە باقىتجان بايسالۇلى ەدى. سوندىقتان دا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قولىنان كەلگەنشە قازاقتى قۇلدىق قامىتىنان قۇتقارۋعا تالپىندى. سونىسى ءۇشىن «ساياسي سەنىمسىز» ادام رەتىندە جەر اۋدارىلىپ، ءتىپتى ولەر شاعىنىڭ وزىندە تۋعان جەرى ورالدان ىعىستىرىلىپ، اقتوبەدە ۇيكۇزەتتە ۇستالعان ۇلىقتىڭ قازاقستانعا كەلگەن گولوششەكينگە قازان توڭكەرىسىنىڭ قاتەلىگىن بەتىنە باسقاندىعىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. قازاققا سولاي قىزمەت ەتكەن تۇلعانىڭ قادىرى تۇگىلى اقتوبە قالاسىندا قابىرى جاتقانىن دا بۇگىنگى ۇرپاق بىلمەيدى-اۋ؟ 

ءۇش ءجۇز ۇيدەن ءۇش-اق جىگىت...
وسى تەكتەس وكپە-نازدى ءبىز باباسىنىڭ بارشا مۇراسىن جيناپ، ۇرپاق جادىنان وشىرمەۋگە ات سالىسىپ جۇرگەن نەمەرە كەلىنى ءبيبىاجار اپايدىڭ اۋزىنان ەستىدىك. 
- ءسىز حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىق» رومانىن وقىپ پا ەدىڭىز؟ - دەپ باستادى اجەمىز اڭگىمەسىنىڭ القيسساسىن. سوندا مىناداي جولدارعا نازار اۋدارعان بولارسىز؟ – دەپ كەلەسى ساۋالىنىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن الگى كىتاپتى نەمەرەسىنە الدىرتىپ، بەلگىلەپ قويعان بەتىنەن مىنا جولداردى وقىدى.  
ءابدىراحمان ءسال بوگەلدى دە، كۇبايراعا قاراپ:
-    ءسىز باكەڭدى بىلەتىن بە ەدىڭىز؟
-    ە، باكەڭدى بىلەمىز، بىلمەگەندە...
-    بىلەمىز.
-    وي، باكەڭ دەگەن جامپوز عوي! – دەستى اسان، اقماديا، تاعى ءبىر شارۋا كۇبايراعا دەس بەرمەي جامىراپ.
-    باقىتجان دەگەن كىسىنى ءبىزدىڭ ەل تۇتاس قادىرلەيدى. بالاعا «باكەڭدەي بول!» دەپ باتا بەرەمىز. ونداي كىشىپەيىل ادام از عوي. وسىندا وتىرعان ادامنىڭ باكەڭە مۇڭىن شاقپاعانى، باكەڭنەن جاردەم كورمەگەنى جوق شىعار. انا جىلى جىگىت الاردا سول باكەڭ عوي ءبىزدىڭ ەلدى قۇتقارىپ قالعان. ءبىزدىڭ ءۇش ءجۇز ۇيدەن ءۇش-اق جىگىت شىعارىپ بەردىك سول كىسىنىڭ جاقسىلىعىمەن، - دەدى كۇبايرا.
وسىنداعى باكەڭ دەپ وتىرعانى ءبىزدىڭ اتامىز دا، «انا جىلى» 1916 جىل عوي. زاڭ-زاكۇننەن الدىنا جان سالمايتىندىعىنىڭ ارقاسىندا مىنەكەي حالقىن قانداي قاتەردەن ساقتاپ قالدى؟ باقىتجان قاراتاەۆتىڭ حالقى ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىگىپ، شىرىلداعان تۇسى تەك سول ما؟ بۇل – جۇزدەن ءبىر مىسال عانا...
... ەندى ءوزىمنىڭ باقىتجان قاراتەۆقا كىم بولاتىنىمدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن الدىمەن تاريحي شەجىرەنى ءتۇپ-تامىرىنان قوزعاۋعا تۋرا كەلەدى، - دەپ اجەي  اڭگىمەسىن وسى تۇستا كىلت بۇردى. اپپاق كيمەشەك كيگەن، جۇزىنەن نۇرى تامىپ تۇرعان اجەيدىڭ دە ءاربىر ءىس-قيمىلىنان تەكتىلىكتىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرعانداي. - نۇرالى حاننان ەسىم، قاراتاي جانە سەيدالى اتتى ءۇش ۇل تۋعان. قاراتاي حان ىرىس دەگەن قالماق قىزىنا ۇيلەنىپ، سودان بيسالى، بيسالىدان داۋلەتجان، داۋلەتجاننان اتامىز باقىتجان، ماعزۇم، باتىر اتتى ءۇش ۇل تارايدى. باقىتجان اتامىز بەن ءابۋحانيفا انامىزدىڭ عابباس، مۇرات، شاميل اتتى ءۇش ۇل جانە سوفيا دەگەن ءبىر قىزدارى بولعان. مەنىڭ جۇبايىم جاردەم عابباستان تۋعان. دەمەك مەن باقىتجان قاراتاەۆتىڭ نەمەرە كەلىنى بولام. تۋىستارىمىزدىڭ بارلىعى قاراتاەۆ تا، ءبىز عانا ءبىرىنشى باقىتجانوۆ بولىپ اتامىزدىڭ اتىنا جازىلدىق. 

«رۋسسيا حالقىنا اشىق حات»
- قازاق ەلىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىن كوتەرۋ كەرەكتىگى جايلى دۋمادا العاش ماسەلە كوتەرگەن وسى ءبىزدىڭ اتامىز بولاتىن، - دەدى ءبيبىاجار اجەي. سونان سوڭ الدىندا جاتقان سۋرەتتەردى الاقانىمەن سيپاپ – ول كىسى تۋمىسىنان بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، تىكە ايتاتىن تۋراشىل دا باتىل ادام بولعان ەكەن. سوناۋ ستۋدەنتتىك كەزىنىڭ وزىندە ساياسي پارتيالارعا مۇشە بولىپ، ۇلتتىق ماسەلەلەردى قوزعاعانى ءۇشىن سان مارتە قۋدالاۋعا دا ۇشىراعان. بىراق ءوزىنىڭ توزىمدىلىگىنىڭ، ءتىلتابىسا بىلەتىندىگىنىڭ جانە زاڭ مەن قۇقىقتان حابارى مولدىعىنىڭ ارقاسىندا وقۋىن امان-ەسەن اياقتايدى عوي. ەرتەرەكتە نيكولاي پاتشانىڭ الدىنا قازاق دەلەگاتسياسىن باسقارىپ بارعان مىنە وسى باقىتجان قاراتەۆ بولعاندىعىن زەرتتەۋشىلەر جاقسى بىلەدى.
1891 جىلى «دالا ءۋاللاياتى گازەتىنىڭ» 10-سانىنا مىناداي ماقالا جارىق كورەدى: «يمپەراتور حازىرەتىنىڭ ەسىمىنە اشىلعان پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەت كۋرسىن ەكىنشى دارەجەلى ديپلوممەن ۇزدىك اياقتاعان تورعاي وبلىسى، ىلە ويازى، بۋرتا ەلىنىڭ سۇلتانى باقىتجان قاراتايۇلى يۋستيتسيا مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىنا كىرگىزىلىپ، دەپارتامەنتتىك باسقارۋ سەناتىنداعى ەكىنشى مەكەمەسىنە قىزمەتكە قالدىرىلدى».
1863 جىلدىڭ 10 مامىرىندا ورال وبلىسىنىڭ قاراتوبە اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن باقىتجان قاراتەۆ اۋەلى ورىنبور قالاسىنداعى گيمنازيادا وقيدى. سوندا وقىپ جۇرگەنىندە ول ساياسي قۋعىنعا ۇشىراپ، قۋدالانىپ كەلگەن وزىق ويلى، دەموكراتيالىق باعىت ۇستانعان ورىس زيالىلارىمەن جولىعىپ، سولارمەن پىكىرلەسىپ، بولاشاق ومىرىنە ساباق الادى. اڭگىمە اراسىندا كوبىنە سانكت-پەتەربۋرگ جايلى، ونداعى بولىپ جاتقان ساياسي جاعدايلار جونىندە مالىمەتتەر بەرىپ وتىرعان ۇستازدار ءسوزى جاس جەتكىنشەككە وي سالعاندىقتان، ول سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسۋدى الدىنا ماقسات ەتكەن ەدى. باقىتجان بايسالۇلىنىڭ ءبىلىمى مەن دارىندى تۇلعاسى  پاتشا وكىمەتىنىڭ نازارىنان تىس قالعان جوق. قازاق اراسىنان شىققان باقىتجانداي وزىق ويلى ازاماتتى سانكت پەتەربۋرگتە قىزمەتكە قالدىرعان پاتشا ۇكىمەتى ونىڭ ءبىلىمى مەن حالىق اراسىنداعى بەدەلىن ءوز حالقىنا قارسى وتارلىق ساياساتتى جۇرگىزۋگە پايدالانباق بولادى. بىراق، باقىتجان «حالىقتار تۇرمەسى» اتانعان رەسەيدىڭ شەت ايماقتاردا جۇرگىزىپ وتىرعان وتارلىق ساياساتى مەن زورلىق-زومبىلىعىمەن، قازاق جەرىن تالان-تاراجعا سالىپ جاتقان ارەكەتتەرىمەن ىمىراعا كەلە قويمادى. ارينە، پاتشا ۇكىمەتىنە باقىتجان قاراتاەۆتىڭ مۇنداي باتىرلىق ءىس-ارەكەتتەرى جاعا قويمايدى. ولارعا ءوز ۇلتىنىڭ قۇقىن قورعاپ، مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتايتىن قايراتكەر كەرەك ەمەس ەدى. سوندىقتان ودان تەز قۇتىلۋدىڭ امالىن ويلاستىرعان پاتشا شەنەۋنىكتەرى ارنايى تاعايىنداۋمەن باقىتجان قاراتەۆتى سانكت پەتەربۋرگتەن الىس ايماق – گرۋزيانىڭ كۋتايسي قالاسىنا تەرگەۋ جۇرگىزۋ قىزمەتىنە ىعىستىرىپ تاستايدى. سودان جەتى جىلدان سوڭ بارىپ ەلگە ورلاعان باقىتجان بايسالۇلى حالىقتىڭ شەكەسىنە قاتتى باتقان جەر ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. 1905 جىلى شىلدە ايىندا ورىس قونىس اۋدارۋشىلارى مەن كازاكتاردىڭ قازاق جەرىن تالان-تاراجعا سالىپ جاتقان ارەكەتتەرىن توقتاتۋ ماقساتىندا سانكت-پەتەربۋرگكە بارىپ، ورال، ورىنبور وبلىستارىنان ارنايى دەلەگاتسيانى پاتشانىڭ تىكەلەي قابىلداۋىندا بولاتىنداي ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. دەگەنمەن دەلەگاتسيانى پاتشا قابىلداماي جىبەرەدى. بۇل وقيعا باقىتجان قاراتاەۆتىڭ مونارحيالىق رەجيمگە دەگەن نارازىلىعىن ودان سايىن ارتتىرىپ، 1907 جىلى ول «ورال» گازەتىنە «رۋسسيا حالقىنا اشىق حات» جازادى. «رۋسسيا گراجداندارى! ءبىز قىرعىزدار ۇكىمەتتەن ءبىزدىڭ جەرىمىزگە رۋسسيا ىشىندەگى كرەستيانداردى كوشىرىپ تالاۋدا... بۇل ءۇشىن بىزگە زورلىق بولعان سەكىلدى ءبۇتىن رۋسسيا حالىقتارىنا بەك زارارلى دەپ ءوتىنىپ قارادىق. ءبىزدىڭ ىحتيايرىمىزعا ۇكىمەت ءبىر دە ءىلتيفات ەتپەدى. ۇكىمەت ءبىزدىڭ ناداندىلىقپەن، ءبىزدىڭ وقىماعاندىعىمىزدى پايدالانىپ، ءبىزدىڭ ءبۇتىن وبلىستارداعى جاقسى جەرلەرىمىزدى تالاپ الىپ، كوشىپ كەلگەن ادامدارعا بەرىپ تۋرا. بىزگە قۇمنان ءام شاعىر، ءارىم وسەتىن جەرلەردەن باسقا ءبىر نارسە دە قالمادى».
مىنە باقىتجان قاراتاەۆتى ورال وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعىنىڭ ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات ەتىپ سايلاۋىنىڭ ءمانىسى دە وسىندا جاتسا كەرەك.
بۇقارانى ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋدا بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي «حالىقتىڭ قۇلاعى، كوزى ءھام ءتىلى» بولارلىق گازەت شىعارۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەندىگىن تۇسىنگەن تۇلعا 1911-13 جىلدارى العاشىندا وردا، كەيىننەن ورال قالاسىندا ەلەۋسىن بۇيرين، عۇمار قاراشەۆتارمەن بىرىگىپ «قازاقستان» گازەتىن شىعارۋعا مول ۇلەس قوسادى. سونداي-اق 1911-14جىلدارى  «ايقاپ» جۋرنالىندا ج.سەيدالين، ر.مارسەكوۆ سياقتى قايراتكەرلەردىڭ تەز ارادا جالپى قازاق سەزىن شاقىرۋ تۋرالى يدەيالارىن قولداپ، ونى وتكىزۋگە پاتشا ۇكىمەتىنەن ارنايى رۇقسات الۋعا ۇندەيدى. ونداعى ماقسات – ات توبەلىندەي قازاق زيالىلارىن قۋعىننان، جازالاۋدان امان ساقتاپ قالۋ ەدى.

قۋجاقتى قۋعان تۇلعا
پاتشا تاقتان قۇلاعاندا شىن قۋانعانداردىڭ ءبىرى وسى باقىتجان بايسالۇلى بولدى. العاشىندا بولشەۆيكتەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان ول كىسى كەيىن ول ۇكىمەتتىڭ دە قازاققا جانى اشىمايتىندىعىن ءبىلىپ، تەرىس اينالادى. نەگىزىنەن ول بولشەۆيكتەردىڭ «جەر شارۋالارعا بەرىلسىن»، «زاۋىتتار جۇمىسشىلارعا» دەگەن جالاڭ ۇرانىنا سەنىپ قالعان ەدى. دەگەنمەن، انىقتاي كەلگەندە باقىتجان قاراتاەۆتىڭ قازاق  ساحاراسىندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا نەبارى ەكى جالداي عانا ات سالىسقانى بەلگىلى بولعان. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقتارعا كۇشپەن ەنگىزىلگەن سوتسياليزم يدەياسىنىڭ استارىندا حالىقتى  دىنىنەن، ادەت-عۇرپىنان، تىلىنەن بەزدىرىپ ماڭگۇرتكە اينالدىراتىن ءىلىمنىڭ جاتقانىن دەر كەزىندە تۇسىنگەن باقىتجان قاراتاەۆ:  «بولشەۆيزم وكىمەت باسىندا قالا ما؟ ول مەنىڭشە، وزدەرىن وزدەرى وكىمەت ەتكەندەردىڭ تىرشىلىگى توقتاعانعا دەيىن بيىكتە تۇرا الادى. .. ازىرگە بولشەۆيزم كۇللى ەسكى ءارى ءىرىپ-شىرىگەن دۇنيەنى كۇيرەتۋشى مانىنە يە. ال جاسامپازدار باسقا ادامدار بولادى...»، - دەگەن وي تۇيگەن. سوندىقتان 1927 جىلى قايراتكەر پارتيا قاتارىنان ءوز ەركىمەن شىعادى.
- 1932 جىلدارى ءستاليننىڭ قازاقستانداعى باس جەندەتى قازاقتار «قۋجاق» اتاعان ي.گولوششەكين «كىشى قازاندى» جان اياماي ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن كەزىندە اقتوبە قالاسىنا دا كەلىپتى. قازاقتىڭ اشتىقتان قويشا قىرىلىپ جاتقان كەزى. سونداعى ورىن العان  مىناداي ءبىر وقيعانى كوزكورگەندەردەن ەستىگەنىم بار ەدى، - دەپ جالعادى ءبيبىاجار اجەي اڭگىمەسىن - اتامىز ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتسا، ۆوكزال ماڭىندا قاراقۇرىم حالىق توپىرلاپ تۇر ەكەن. ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن جاس سابيگە دەيىن ءۇي-جايلارىن ۇمىتتىرىپ، وسى جەردە ءبىرىن-ءبىرى تاپتاپ كەتەردەي العا ۇمتىلدىرعان نە بولدى ەكەن دەگەن تاڭدانۋشىلىقپەنەن اتامىز دا سولاي قاراي ات باسىن بۇرىپتى. سويتسە، ورتادا كوسىلە سويلەپ، جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ گولوششەكين تۇر ەكەن. ونسىزدا حالىقتى اشتىققا ۇرىندىرعان ساياساتقا نارازى بولىپ، بيلىككە ءتىسىن قايراپ، اتارعا وعى بولماي جۇرگەن اتامىز سول جەردە ميتينگ وتكىزىپ تۇرعان گولوششەكيننىڭ ءدال الدىنا بارىپ، وتىرعان ارباسىنان تۇسپەستەن: «رازۆە بولشەۆيكي بوروليس زا تو، چتوبى ليۋدي گيبلي كاك مۋحي وت گولودا؟ پرەكراتيتە بولتات!» دەپ ايقاي سالىپتى. اشۋدان ءجۇزى تۇتىگىپ كەتكەن، ساقال-شاشى اپپاق قاريانىڭ ىزعار شاشقان جۇزىنە شىداي الماعان  ف.ي.گولوششەكين سول جەردە ءسوزىن توقتاتىپ، ۆاگونىنا ءمىنىپ كەتىپتى. سوندا  تۇسكەن سۋرەتى دە بار.
وسى وقيعادان كوپ ۇزاماي، بىرەر جىلدان كەيىن-اق كوز جۇمادى. ەگەر ءتىرى تۇرعانىندا  كەڭەس ۇكىمەتى الاش زيالىلارىنىڭ قاتارىندا باقىتجان قاراتاەۆتى دا اياۋسىز جازالاپ، اتىپ تاستار ما ەدى؟ ەسەسىنە، قۋعىن-سۇرگىن مەن جازالاۋدى ونىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعى كوردى. 1937-38 جىلدارى قۋعىن-سۇرگىن باستالعان تۇستا باقىتجاننىڭ ۇلكەن ۇلى عابباستى العاداعى تاۋ-كەن ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان جەرىنەن ۇستاپ اكەتىپ، تۇرمەدە نەبارى ون كۇن ۇستاعان دا اتىپ تاستاعان. ودان كەيىنگى ءشامىلى ورىنبوردا اتىلعان دەيدى، بىراق سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانى بەلگىسىز. قازاق ايەلدەرىنىڭ ىشىنەن «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، اتۋ جازاسىنا ۇشىراعان جالعىز ايەل شاحزادا شونانوۆا دا وسى اۋلەتتەن ەدى. 
بۇگىندە ءومىرىنىڭ سوڭىن ۇيكۇزەتتە، قۇسالىقپەن وتكىزگەن باقىتجان قاراتەۆتى كوبىمىز «بولشەۆيك بولدى، الاشتىقتارعا قارسى شىقتى» دەپ كىنالاۋدان ارىعا بارا الماي ءجۇرمىز. بۇل كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماۋشىلىق قوي، ايتپەسە ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيگەن ازاماتتىڭ ءبىرى وسى باقىتجان قاراتاەۆتاي-اق بولسىن. جامان بولسا، بارشا جۇرت ول كىسىگە «جامپوز» دەپ ءسۇيسىنىپ، بالالارىنا «باكەڭدەي بول!»دەپ باتا بەرەر مە ەدى؟..

ءماريام ءابساتتار