Esse

Bizder orta mektepti bitirgeli otyz tórt jyl bolypty, artqa bir qarap ótkendi az kem eske aldyq. Hat-habarsyz ketken sabaqtastar uatsapta bas qosqanymyzgha jylgha juyqtap qaldy. (Mektep, uniyverde birge oqyghandaryn arghy bette «sabaqtas» dep ataydy, «synyptas» dese bastauyshta birge oqyghandar eske týsedi, al «kllastas» orys sózi). Bala kýnderding jandy kuasy bolghan solardyng 25 miz Ata júrtqa at basyn tireptik. Altyn sabaqtastar bir birin әbden saghynysypty. Uatsaptyng ishininde mәre-sәre bolystyq, bir kýn qyzdar, bir kýn úldar dep kezektese sóz jarys jasap qolfondy qoldan tastamay tanyrqay tyndastyq, ia, 34 jyldyq janalyqty bólistik, ótken sol bal dәurendegi shashylghan balang jigit shaghymyzdy eske aldyq, alghashqy partadan bastalghan bala ghashyqtardy aitystyq, mysyq múrtymyz tebindep úrlana qyzdargha qaraytyn úyalshaq kezderimiz eske týsti. Foto albomdardy ortagha salyp býgingi ózgergen beynemizdi bayqadyq, kәdimgi tiridey kezdeskendey jyrghap qaldyq, endi qoy, kezdeseyik jazda jadyrap kýn jylynghanda desip ortaq aqyl qostyq, kelinshek, kýieulerimizdi ertemizbe әlde joq degen súraqtyng tóniregindi kóp toqtaldyq, sabaqtastar bir mәmilege kele almay az kýn san týrli qyzyq-qyzyq әngimelerge jalghasty, pikir ekige jaryldy. Qyzdar ýilengen song kýieuining yghyna jyghylmasa taghy bolmaydy, kýieuding tuystaryn tuys dep qabyldap, sonyng dostaryn dos dep tanuy shart búl qazaqy tәrbiye, al jigitterge bәri bir, endi 34 jylda bas qosqanda sol bayaghy orta mekteptegi albyrt ta jalyndaghan jastyq shaqqa qayta oralu kerek. Topta asa belsendi Núrserik, Núrjigit, Jaqsybekter júbaylarymyzdy ertip barayyq tansayyq dese, ekinshi jaqta Bahar, Beysemhandar: bizder әueli ózimiz bir birimzdi kórip jaqsylap tanysyp alayyq desti, aqyry songhy sózge әzer toqtaghanday boldyq. Ortadan basshy bolmasa bolmaytynyna kóz jetti, kópshilik dauyspen basshy, qosshy, qazyna bastyghyn, fotografqa deyin sayladyq.

Tughan jerin tastap kelgen adamdardyng ýzilmes bir saghynyshy, jinshke de syrly bir estemesi bolary anyq.

Tughan jer, balalyghyng shashylghan aimaq. Onda tau, tas, synyptas, dos, syrlas qúrby, aghayyn tuys bәr bәri qaldy, býginde qara nóperding ishinde ózimizdi jalghyz sezinemiz,sondyqtan da onlayyn bas qosudyng ózi sonday ystyq boldy. Bizder sodan basqasha energiya aldyq. Sóilegen dauystarymyz bir-birimizge kýsh-quat syilady.

Ýisin(sary) tauynyng bókterinde әdemi shaghyn qalashyq bar. Búl meken ejelde ýisin handyghy ordasyn tikken, Han dinastiyasy kezinde Jandu uannyng qyzy Shy Jýndi kelin etip týsirgen, keyin Jie Ýi, Fyng Liyaular irkes-tirkes Eljau kýnby әuletine kelin bolyp kelgen jer. 188 myng atty әskerding dýsiri alysqa jetip, talay júrtqa sózin tyndatqan, 1200 jyldyq tarihy bar ýisin eli әli de  jer astynan tabylghan temir, mys qorytyu konbinattarymen әigili. Keyingi tayau zamanda monghol túlparynyng túyaghy oshaqtay etip oiyp ketken, býginde Mongholdy kýrep tastap atyn Mongholkýre dep qoyghan, olardan eskertkish bolyp jalghyz kóne lama ghibadathanasynan basqa eshtemesi qalmaghan. Al ýisinderden eski molalar tompayyp, tompayyp jatyr.

Jetpis myng qazaq túratyn audan qalashyghyna qarasty bes ýlken auyldyq okurg, әr okurgta besten eldi meken, onyng mәhәlsi men әr sayynda qystaytyn qazaq, qyrghyz, monghol mashylary bar, úighyr, dýngen, hanzu, sibe, solan, tatar auyl ortalyghy men qalashyqtaghy bazardyng kórigin qyzdyryp elding joghyn týgendegen yntymaghy qúp jarasqan qút meken.

Ýisin tauy batystan shyghysqa qaray iyrelendey, orqash-orqash biyik shoqylarmen Qazaq-qytay eki eldi jalghap túr. Eki qaptaly tolghan el. Kýngey betinde Múnghýlkýre audany. Audan qalashyghy qúlashyn keng jayyp maldas qúryp otyrghan abyz qartqa úqsatsaq sol bilegining qarymynda Nәsildi jylqy firmasy, Shabyrty, Úzynbúlaq,  Tasbúlaq, Sholaq mys, Orta mys, Shet mys, Qalqaty,  Shily ózek, Qoby. Ong qúlashynda Mәiek, Qaraghandy(әskery jylqy fermasy), Ýirti, Kensu, Qyzyl búlaq, Sartau, Qasan, Týrgen búlaq, Ermenti. Arqyraghan tekes ózeni Múnghúlkýre dalasyn haq jaryp aghyp jatyr. Tekesting arghy betinde batystan shyghysqa qaray, Tiyanshan auyly, Shaty, Ala aighyr sayqal asuy, Shaty arasany, Aqsu, Qarakól(orman alany) Tas arna, Kýdi, Basqarasu, Aqayaz, Aqayazdyng batys qaqpasy Shekirti, Symtas, Shekirtining teristik asty Qashajar, Qaratóbe, batys ontýstigi Sholymty, Tayanshan tauynyng teriskey betinde Sarqoby, Moynsan, Kólbúlaq,(Kólbúlaqtyng suy qysy jazy esh qatpay busanyp onnan solgha qaray jylystap aghady). Ataqty sayahat aimaghy Kýrkildek ai saydan bastau alyp tik sarqyramadan eniske arqyray asygha aghady. Etegi Bes mahle, Suyq toghay, Jalpaq moyyntay, Qashaly moyyntay, Shaghan say, Maraltas, Qyzyl moynaqqa jalghasyp Qyzylkýre audanyna súghynady. Suyq toghaydyng qarsy betinde tekes ózenining sol jaq jaghasynda Aqdalanyng Qotyrqay qystaghy. Ondaghy júrttyng balasy at jalyn tartyp mingennen bastap tekesten ótip qaraghay tasugha shyndalady. «Ótebaydan úl tusa aghashqa kýn tuady» degen mәtel de qalyptasqan. Qotrqaydan ógiz qora, orys toghan dep shyghysqa qaray miday jazyq әp-sәtte Mýnghýlkýre audanynyng №2 auyly Aqdalaghagha jalghaydy.

Ýisin tauy men Tәnir tauynyng ortasyndaghy jazyqta dara tau bar, onda Qabanbay batyr jaungerleri men atyn shaldyrghan, az kýn ishinde jylqylar oinaqtap, osqyryna jaldary tikeygen. Taudyng eng biyik shoqysy teniz dengeyinen biyiktigi 2 myng 423 metir, shoqy degenmen ýsti jazyq, úzyndyghy 25 shaqyrymday, eni 6 shaqyrymday. Sonsha biyiktigine qaramastan jas balanyng enbegindey bylqyldaghan saz jәne bastaulargha tola. Tabighaty tamasha, topyraghy mayly, shóbi shýigin, jylqy pishindes  búl taugha batyr at tauy dep at bergen. At tauynyng ontýstik bókterinde arqyrap ataqty Tekes ózeni kólbey aghyp jatyr. Sol ózendi jaghalap Múnghúlkýrening Aqdala auylyna, al ózeninen ótip Qyzylkýre audanynyng Kókterek auylyna barady. Taugha shyghyp, qarasanyz tórt kýl tónireging týgel kórinedi. Babalardyng qarauyl shoqysy men birge Jonghar Ghәlden Serenining «búrhan shoqysy» da bar. Ataqty tesik tasy osy attyng taudyng shyghys jaq eteginde. Kókterek qyrghyz auylynyng Maraltas degen jerindegi Kókterek ózenining Tekeske qúyar auzymen túspa tús keledi. Tesik tastyng asty úzyn say, tar kezen, múnda búrynnan kósh joly bar. Búl jol sóltýstikke qaray kýrkildekti basyp, Orta mys jolyna ketedi de, óntýstikke qaray Qyzylmoynaq kezenin asady. Asuda attyng er toqymy sypyrlyp týserdey shanshylma tik әri tar. Ár adam bir-birlen shyghady. Asudyng dәl ýstinde qoldan jasaghanday shaghyn bólme ispetti tas biz tamsana sóz etken tesik tas.

Taudyng batys silemi Qara tóbedegi alasa jotalardan bastalyp, shyghysy Qobygha tireledi. Aqdala ( әr shidyng týbinde bir aighyr ýiir jylqy erkin qystap shyghatyn tusyghan qalyng shiyleut boz dala bolghandyqtan ejelde osylay atalghan) aumaghyna jaqyndap qarasan, tau jylqy moyny siyaqty tiktele jotalargha úlasqanyn kóresiz. Tau jotasynyng bastalghan jeri Ayyr kezeng dep atalady. Jotanyng kýngey betindegi Ontýstikten soltýstikke sozylghan  úzyn saylar jangha jayly, qysta mal qystatugha óte ynghayly. Qasym say, Núrjúma say(kishkene suly say), Qúsayyn say, Ábdiraqpan say, Taldysay, Qyzyltas say, Jeldi say( búl saydyng jeli toqtausyz soghatyndyqtan suyq jel adamdardyng kóbin kereng jasaghan, bylayghy júrt kerender sayy dep te ataydy). Borlysay(osy saygha deyingi el jazda Balyqsudyng jaylauyna jaylaydy). Kensaydan taudyng eng biyik shoqysy bastalady. Taudyng shoqysyna shyghatyn asu tik, qyrday. Búl asudy adamdar «ayghyrjal» dep ataydy. (osydan bastap shyghystaghy malshylar jazda attauy shoqysynyng ýstine jaylaugha barady). Qaraghayly say, Terekti say,  Suly say, qalmaq Pәshke say, Shәkir say, Zikir say, Qyzylmoynaq say dep tau bitedi.

Ár saydyng bas-ayaghy otyz shaqyrymnan asady, maldaryn aidap, qarashanyng ortasynda saygha kirip, nauyryzdyng sonyn ala etektegi jazyqqa kókteuge kóshedi. El arasy qysta syrttay tatu bolghanmen «Qoy úry, qoyshy ótirikshi» úsaq ókpe renishke toly bolady. Bir eki kýn kelgen qonaq ony sezbeydi.

Ýisin tauynyng kýngeyi men Attauy shoqysynyng teriskeyindegi miday jazyq Balyqsu jaylauy dep atalady. Balyqsudyng basy Shabyrtydaghy saz balshyqtan bastalyp, shyghystan bastysqa qaray iyrelendep aghyp, Qaratóbening týbindegi qúighannan Tekes ózenine qúyady. Sudyng әr iyiri shabaq balyqtargha tola. Jergilikti qazaqtar ýlken aghyndy su balyghy emes dep, auzyna salmaydy. Búl mangha mausymnyng basynda kelgen el qazangha deyin jaylaydy. Sudyng eki jaghyn jaghalay aq shanqan kiyiz ýilerge tolady. Masatyday qúlpyrghan jazyq, mal men jangha taptyrmas meken. Balyqsu jaylauynda jaz boyy qyz quar, tenge ilu, paluan, jamby atu, kókpar t.b, jaylau qyzyghy esh tausylmaydy. Su ishinde ýiir-ýiir jylqy shúrqyrasyp, shybyndap bastaryn iyzekteydi de túrady, su jaghasyndaghy jelide qatar-qatar tiyektelgen qúlyndar anda-sanda bir kisinep qoyady da jambastap jatyp basyn jerge gýrs etkizip tastay salady. Qoyshylar qymyzdan kekirelep, kepening sirnesine toyyp, sugha bir sýngip, qoyyna qostan kóz salyp, porqyrap úiqygha basady. '' Shóp shabatyn uaqyt bolmasa eken’’- dep jigitter men kelinder tamyz tayaghan sayyn, tannyng atqanyn esh qalamaydy. Jigit aghalary shópting aldynda Taldysaygha, Qotyrqaygha, Atzavytqa jәne Úzynbúlaq pen audan ortalyghyna bir baryp, masandap ýilerine zorgha oralady. Onysy bir ailyq shóp shabysqqa asau nәpisin kóndirgen týri edi.

Balyqsudyng kóprinen óte qalmaqtardyng qúday (búrhan) shoqysy taghy bar. Ár jyly kóktemde jerden shyqqanday mongholdar qúdaylaryna siynyp, malyn soyyp, qalyng shýpirekti tau basyna baylaydy. Ol jalaular alystan men múndalap әli túr. Bókterimen at jol kerlep asady, arjaghy «kóp jasardyng búlaghy». Sol búlaqty jaylaghan el úrpaqtary úzaq jasaydy. Sodan júrt solay ataydy. Alayda býginde ony qadirlegen eshkim joq, qasiyeti tayghan.

Balyqsudyng kópirinen óte qayqayghan jol Batpaqtynyng bolmashy asuynan  asady. Jol jaghasy saz, qamystary jelmen birge shayqalyp, yzynday әn salyp túrady. Jol iyrelendep otyryp, Taldysay asauynyng eng biyik jotasyna shyghady. Asudyng ýstine shyqqan adam bir demalyp, aqyndar óleng oqidy. Jotany jaylap Abdyraqynnyng qystauy jap-jasyl púlys mekken bolyp, qaraghan jandy tamsandrady, beluardan keletin shópke attan týsken jan qyp-qyzyl býldirgenge toyghansha jep talay uaqytyn joghaltqanyn sonda biledi. Ara baghatyndar men әk tasyn qazatyn hanzu joldastar ol jerge aqy tólep jalgha alyp jaz bite qaytady. Shóp shabysta búl mekenge abdyraqynnyng alpys ata jetpis jezdesi jinalyp mәresәre shóp shabady. Kýnde toy, týnde toy shóp bir aigha jaqyn jalghasyp qonyraulap qaz úshqanda ayaqtalady. Alys jaqyngha shópter tasylyp maya-maya bolyp ózi túrghanday tizeledi. Áne-mine degenshe taudyng qatpar-qatpar qoynauyna jýrginshiler sýngiiydi. Qiya betti kesip jasaghan ker jol kóp ailanba qabat bolyp, tómen qúldaydy. Bala jýrgizushi janyndaghy tis qaqqan aghasyna tizgindi erksiz ústatady. Ýsh myng metrdey tómendegen kólik Orys ananyng úly Múhtardyng qystauyn jolgha tastap Mýsilimning qystauynan keyin jataghangha ilinip, enistey beredi, enistey beredi. Taldysaydyng auzyndaghy Aqdala auyldyq okurgine baryp biraq tireledi. Tórt kóshede semntpen jalatyp jazylghan «ziyaly jastar magziyni» degen mandayshalqtaghy tagha tәrizdes enseli jalghyz qabatty qúrylys qúshaghyn jaya qarsy alady. Joghary oqu ornyn bitirgen studentterding aq sausaq, shybyq tiymes shynyq eterligi únamaghan Mau kósem oqu bitirgesin tughan aimaghynan alys auylda eki jyl óndirstik praktikagha jiberip shynyqtyrghan, solar óz qolymen salghan dýken osy. Qysy-jaz osy tórt kósheden adam ýzilmeydi, atalar taldyng týbinde astarna karton qaghaz salyp karta oinap otyrsa, qoly bos jigttter top-top bolyp әngime dýken qúrady, anda sanda bastaryn kórte aspandata bir kýlip qoyady. Auyl әkimshiligi, pochta, koprativ birlestigi, bank barlyghy da osy manda.

Aqdalada Monghúlkýre boyynsha alma pisetin, qarbyz ósetin jalghyz auyl, jazy ystyq, qysy suyq, ayazdyng kýshtiligi sonday komunisterden ýirenip tik túryp shaptyratyn jigitterding kishi dәreti jerge týskenshe buy búrqyrap baryp, әp-sәtte qatyp úzyn aq jipke ainalady. Zulap bara jatqan tazylar qatyp óledi, sondyqtan da malshylar týlki alatyn tazy iytin ýiine kirgizip ústaydy. Jatarda atqa shópti eki jigit saldy, biri ýimekten shóp bosatyp qolyn auyna tygha qashsa, ekinshisi dayyn shópti basyn tyrnalap jýrip zorgha salyp keledi. Suyq qys pen jayly jaz qyzdardy súlu, jigitteri súnghyla jasaghan. Tauda kekilik pen borysyq, suyr kóp bolsa, toghayda qyrghauyl qyrqyldap onay qolgha týsedi. Shynghys Aytymatovtyng Sarózekte jortqyzatyn týlkisi de Aqdalada az emes, men paqyr monghol tilinde suyrly dep atalatyn Qotrqayda kindik kesiptim sosyn da tughan aimaghymdy az kem jazdym.

Mýnghúlkýrede kezinde Qaysa, Japar, Ázimbay, Talghat, Baqytov, Ershat siyaqty jaqsy әkimder kezek-kezek taqta otyrghan. Ár әkimning túsy bólek bir әngime. Audanynyng №1 auyly Qonaqay, onda Qazaq, Úighyr, Tartar, Dýngen, Sibe, Solang túrady, negizinen sauda men ainalysady, audan qalashyghyna tiyip túr. Balalar óz auyldarynda seginshi synpqa deyin oqyp, tolyq orta mektepke audan qalashyghyna jinalady. Ol elde segiz jyldyq mindetti oqu, odan keyingi oqu erkiti. Toghyzynshy synypqa keletinder óz auyldarynyng myqtylary.  1991 jylghy toghyzynshy synyptyng tórt klasynda 150 bala oqydyq. 9-jyldyq 1 klasty Tóleu, ekinshisin Dilman, ýshinshisin Toqtarbay, Tórtinshisin Núrjan aldy.

Núrjan himiya. Tóleu (marqúm) Álgebira, Baghila Parhat taghy bir klasqa himiya. Fanar kenistik sinometriya. Toqtarbay geumetriya, Serjan (taypaq qara) Han tili, Baqyt ( qara domalaq) Jagharapiya, Tolymbek (marqúm) fizika, Mýnira fizika, Aynúr Ákimbek bir topqa han tili. Ershat dene shynyqytru, Qyzaybek әdebiyet. Barat әdebiyet, Núrbýbi Himiya, Kamila (әdemi sary apay) әdebiyet. Baqytjan (ólgen hanzudy tiriltken) tariyh. Sayasatty Toqtash. Toyeke(shaqmat shemfiony) Álgebyra. Gýlanda Labarant. Ysqaq kýzetshi. Nәsip  diyrektor.

Ár múghalim óz pәnining bilgiri, sol zamannyng myqty ziyalylary, kóp múghalim sabaqty kýiine jaqsy ótip, qysqa sóilep tez týsindiretin. Ol kezde bizge ústazdarymyz ýlken kisidey kórinushi edi, býginde oilasaq 20 men 40 tyng arasyndaghy jalyndaghan jas qyz-jigitter eken. Oqushylaryna izgi ónege kórsetken abzal jandar ekenin bizder endi týsinip jýrmiz, әr biri óz klastaryndaghy balalargha әkedey qamqor, sheshdey meyrban boldy. Desede әr adamnyng oqytu metody әr týrli, minezi men túr túlghasy esimizde qaldy.

9 da birding Tóleu múghalymy óte sabaz, aqyryn jýrip, anyq basatyn bir togha jigit aghasy. Ádemi kiyinip asyqpay baptap sóilep, batyryp aitatyn,  oylandyratyn, ishinnen órtendirip úyaltatyn, keyde ótkir tilimen oryp jiberetin de minezi bar edi. Doskagha sandardy jazghanda óte retti jazyp, esh óshirmey saghat bitkenshe jypyrlatyp toltyryp tastaytyn.

Dilman aty alystargha ketken túlgha, ony bilmeytin adam joq, audandaghy jalghyz tamada, qyrshanqy tili ózine ghana jarasqan. Terende jatqan shýnirek kózi qaraghan adamnyng ónmenine ótip say sýiegindi syqyrlatyp jiberedi. Odaq komiytetining sekratary bolghan ol bir synyp emes barlyq mektepting talay-talay qisyq oqushylaryn týzeytin. Kýndizdi qoyyp týnde Dilman aghay sharap dýkenderi men diskatikalardy aralap mektep oqushylary ashy su úrtap, jaman jolgha týsip ketpesin dep alandaytyn. Sodan da solay bolghan eken-au deymiz gengrusha jay týsingen bizder. Ýziliste keshigip kirgen oqushydan sabaq súramay otyrghyzbaytyny taghy bar edi.

9 da ýshting Toqtarbay aghayy tabighatynan múghalimi minezdi, әu bastan adam janynyng injiyneri bolugha jaratylghanday, әr balanyng bolashaghyn topshylap, talay túmanyng kózin ashqan ýlken maqsattarmen qadam basqan biyazy da ibaly jan, shashyn artqa tarap әdemi kiyinip, ózine qúp jarasqan júbayy Úlbosyn apaydy qoltyqtap qatar basyp kele jatqan jýrisi sonday әdemi, әr kez jymyip jýretin beynesi, jaydary jýzi «jaqysy da jattyq joq» degen sózdi eske salady.

Al 9 da tórtting Núrjan aghayy әr aptanyng dýisenbi kýni kllas jiyngha qonjiyp keledi. Men qolymdaghy baghalau dәpterin oqy bastaymyn. Onda әr balanyng apta boyy jighan bally bar...  qol kóterip belsendi sabaq aitsa 7 bal, múghalim súraghanda sabaq aitsa 6 bal qosu, artyna qarasa 4 bal tartu, sybyrlap sóilesse 5 bal tartu, keshikse 5 bal, sabaq aita almasa 7 bal tartu dep kete beredi... әr oqushy ózining apta basyndaghy 60 balyn ne kóbeytip, ne joghaltyp minusqa ketedi. Tyndap bolghan song aghayymyz minusqa týskenderdi ornynan túrghyzyp jaqsylap tanqittap, artynan «osy apta jaqsy oqimyn» dep auyzdarynan sóz alghansha ketpeytin.

Ol kezde mýghalimderding ýiinde kóktemde kartop aidau, kýzde qazu, úragha salu, su turbasyn tartu bәr-bәri oqushylardyng moynyndaghy sharua bolatyn. Ol kezdegi múghalimderdi óz oqushylaryn ýiine ertip baryp enbekpen tәrbiyeletin, diyrektorda, ata-anada barsha qoghamda kóz júma qaraytyn. Uatsaptyng ishi kýnde san týrli әngimening oshaghy.

Ortamyzda Dilmәnnyng klasynda oqyghan Núrjigit Núrtayúly degen aqynymyz ólenmen órdi óz oiyn.

Dos qúrby sabaqtastar barmysyndar?

Osy topty bastaghan Baqythangha,

Aytatyn myng mәrtebe alghysym bar.

Bir kezderi jas edik alyp úshqan ,

Kózderinen ot oinap jalyn úshqan.

Kýnder zulap, ay aunap jyldar ótti,

Balalyq qayta oralmas, saghym úshqan !

Otyz jyl otyz kýndey ótken eken,

Otyz jaz, otyz kýz, qys, kóktem ótken.

Esime biri kelse, biri kelmes ,

Kóp ister úmytylyp ketken eken!

Bәrinde ótken kýndi eske alyndar!

Oylansang eske týser dostaryng bar,

Kóbeyip tobymyzda kele jatyr,

Myrzalar hosh keldinder, hanym qyzdar.

Jәngeldi myrzamenen Erghan dos bar,

Suret joldap keltirding kónil hoshyn.

Hanymdarda shyghyndar syrlasyndar!

Áriyne uaqyt bolsa, qolyng bosyn.

Núrserik Núrbolat pen Jaqsybegim ,

Núrhalyq sen ortagha jaqsy kelding ,

Qarymdy qalamynyz, nayqalmasyn!

Jaqsy atynyz mәngige shygha bersin- dep tilerim.

Bahar, Baqythan, Gýlbәrshin súlu qyzdar.

Otbasyna bereke jylu qyzdar.

Núrbúby Zora hanym amansynba?

Kýnde bir aman sәlem qylynyzdar!

Tólegen dosta keldi qarsy alamyz,

Qosayyq qalghan taghy kimimiz bar?

Al endi әngime dýken qúrynyzdar!

Osylay qorjynynyng auzy endi ashylyp, sabaqtastardyng ystyq-suyghy basylmay uatsaptyng ishinde әngime gulep jatqanda әielder merekesi jetip keldi de ortamyzda «qara mysyq» jýgirdi. «Qyzdar merekesin patshadan bastap «әielmen әlem әdemi» dep búndaghylar el kóleminde asyr sala toylap, aspandatyp ótkizuge dayyndalyp jatty. Qytayda qyzdargha merke qútty bolsyn deseng "men әli aiel bolghan joqpyn" dep búrtiya qalady. Qazaqstanda qyz-kelinshekter barsha qoghamnan, erkek ataulydan gýl men jyly sóz dәmetedi. «Ebin tapsa qyz betinen sýidirgen» degen halyq ólenindegi siyaqty qyz-kelinshek erkelegisi keledi. Al bizder bolsaq sol orta mekteptegi beynege tәnimizben de ruhymyzben de engenbiz, býginde qyzdar tórt balanyng anasy bolsada olardy qyz dep qimaymyz, mereke kútty bolsyn deuge auzymyz barmady.

Sabaqtastarymen uatsapta bolsada bas qosqanyna qabaghat quanyp jýrdi. Biraq mynau merke búlargha tompaqtau boldy.

Men eldegi memlekettik jәne dәstýrli merekeler turaly talay jydan beri oilap birdeneler týrtip jýrushi edim. Derlik eski sәbettik jýiemen tyghyz baylanysty, túnyp túrghan sol dәuirding iydelogiyasy. Jana jyl kelip shyrshasyn otbasylargha deyin taratyp, derlik el roejdestvany toylaydy, orys ayaz ata, qazaq qyzyn qoltyqtay kelip oryssha әuenmen, balalardy aldaydy. Tipti orystarmen birge sugha toghytylyp ghúsylyn janartady ayazda.

8 nauyryz gendirlik sayasat, әiel tendigi dep bóten erkekting ózi kózinshe kelinshegindi betinen shóp etkize sýiip «órkeniyet» dep ketedi. Erkek bolghysy keletin әielder ol kýni biylikten rúqsat alyp kóshege shyghady. 1 sәuir balalargha ótirik aitudy ýiretedi, 1 mamyr halyqtar dostyghy dep,- qazaq halqyn basqa últtardan tómenge qoyyp, olardy qonaq dep tórge otyrghyzyp marapattaydy. 9 mamyr qyp-qyzyl jenis dabylyn qaghyp, úly otanyng Resey dep, qazaq eldigi jóninde eshtene aitpaydy. Mereke degen últtyq iydeologiyanyng bosaghan shegelerin shynyta týsui kerek. 16 jeltosqanda bir ynghaysyz mereke, qúran oqyp jeltoqsanshylar ruhyna baghyshtaysyng ba, әlde azattyq tany dep toylaysyng ba bilmeysin....

Al myna 8 nauyryz kóktemning alghashqy kýnderi kelip delebendi qozydyrady, sabaqtastarynyng basyn qosyp, qyz-kelinshekterding merkesin dýrildetip ótkizip berudi oilasamda ol oiymnan selt etip, tezden ózimdi jinap aldym. Núrserik 7 nauyryzda qyzdar merekesin orys jazuymen qútyqtady, 8 nauryzyda  Núrjigit, Jankeldi óz sóziderimen mereke qútty bolsyn aitty, Núrlan merkelik qútyqtau jiberdi, qalghan Jaqsybek, Beysen, Serikjan, men ýnsiz basymyzdy qúmgha tyqqan týie tauyqtay jattyq. Qyzdardan Bahar, Baqytqan, Núrbúbi jigitterge rahmet aityp uatsapta merkelerin qútyqtasty. Bar bolghany osy. Basqa Beysamqan bastaghan Gýlziya qostaghan qyzdar da ýnsiz qaldy. Oidyng ózgerui....Sana silkinui....jana qazaqstan....

Songhy on jyldan beri osy mereke turaly ghalamtor men aqpartta neshe týrli qanqyu sózder tarady. «Qazaq namysy» deytin jigitter toby taratqan talay vidiony kórdi. Angliyada 1875 jyly ózderining halyqqa qyzmet kórsetuin zandastyryp berudi ýkimetten talap etip kóshege shyqqan jenil jýristi qyz-kelinshekterding ereuil batystaghy talay elde dýrkin-dýrkin jalghasqan, ondaghy bastaushy әielderding aty-jónimen qosa derekti qújttar tizimin jaryalap eldi tereng oigha qaldyrghan. «Qanday qauymnyng merekesin toylasang keyin solarmen birge tirilesing degen ghalymdar sózi qúlaghynda janghyrdy taqualardyn. Áneu kýni bir bloger kóshede ketip bara jatqan apanyng aldyn kes kestep, «merekenizge qanday syilyq aldynyz» dep súraghanda "biz ýshin búl kýn eshqanday mereke emes, sәbettik múraghttan da búl mereke turaly kóp derek tabylyp jatqan joq pa? Dep" blogerding ózin sastyrghany bar.

Mýizi qaraghayday bilmeyti tek jerding astyndaghana qalghan aq bas ghalymnyng auzynan bir jetining aldynda estigen Lenin Fransiyada jýrgendegi kónildesining tuylghan kýnin 1917 jyldan keyin odaqtas Respbulikalarda ýlken merekege ózgertken degeni qúlaghyna keldi.

Ia, adam balasynyng auzyn ashqanda alghash aitatyn sózi ana, analar ýshin aghylshyndar siyaqty basqa bir kýndi el kóleminde shirkin mereke dep belgilese qanday ghalamat bolar edi. Men әr júma sayyn anamnyng qolyn sýiip ýlken-kishi syilyqtar berip qaytamyn. Biyl búl kýn júmagha túspa-tús keldi, anamnyng ýiine barmadym.

Adamdar alty aidyng ishinde tolyqtay biologiyalyq jaqtan da, psihologiyalyq jaqtan ózgeredi. Búlar kezdespegeli qanshama alty ay ótti. San oimen myng mәrte sugharylyp barlyghy da ózgergen. Álgi Sherhan Múrtazannyng 42 jylghy kelinshek atty әngimesindegi ghashyghy siyaqty búlardyng kóz aldynda sol audan qalashyghynda shapqylap jýretin bozamyq shaqtary. Lu Shýnning tughan jerindegi synyptasyna saghynysya baryp esh sóilese almay tosyrqay qaytqany esine týsken men tausylmas shygharmashylyq әlemimde komputerimdi kózge shýqyp jazumen otyrmyn. Qashan biz últtyq memleket bolamyz. Elu jylda el jana, jýz jylda qazan jana.

Sonymen kýnde jylyndy bizder bas qosugha dayyndyqty әueli uatsaptyng ishinde bastadyq, birinshi kýni Almaty tórindegi bir meyrmhanada bas qosyp, tauday et, kóldey sorpanyng ortasynda myng týrli salat pen jýz týrli dәmmen aspa-tók dastarhanda bas qosugha kelistik, ertesi kókke shyghyp arqan tartyp, taqiya tastamaq jasap, mylqau tayaq úru oiyndaryna tar bolmaytyn, adam azdau bir tynysh jaylau izdedik. Tabaghan, Ay say, Ýsh qonyr mandaryna bardyq. Asygha kýtken kýnderimizde aldymyzgha keldi, mamyrdyng mamyrajay týsinde atalmysh toyhanada bas qostyq, shynmen bayaghy balang jigit, jelkildik qyzdar emes bәrimiz qyrqyty qyrqalap, eluge iyek artqan, betterimizge shimaq jazu jazylghan orta jas toptyng ókilderi bolghandarymyzgha sene almay, әlde bireudi kýtkendey toyhana syrtynda jan-jaghymyzgha qarap ishke kirmey az-kem túrystyq, ia, ómir óz tabyn salady, әr adamnyng beti ishi men syrtynda bolghan barlyq jaghdayynyng jandy kartinasy, oqy alsang oqisyn. Bir-birimzi az kem oqystyq. Sóilespey-aq qastyng qaghysymen, jýrekting soghysyn týsindik. Dýrsildegen sezimder әlde qashan basylghan, bizder ghashyq bolghan qyzdar qarsy aldymyzda betimizge qarap otyr, kezinde qol jetpes asyl armanday bolghan olar býginde kempirlikke bet alghan, jigitter әli bir tyrnaghyn ishine býgip eshtene bildirgisi kelmeydi, biraq 40 tan song adam kýshi men ajary jyl sanap azayatyny belgili. Endi qansha ghúmyr sýretinimizdi bir Jaratushy Ózi ghana biledi.

Núrjigitti qolqalap óleng oqyttyq. Kókdek Maralbay atasy siyaqty Múnghúlkýrening janbyrynday tógip-tógip jiberdi.

Zaman ótip barady, zaman ótip.

Jastyghymdy ózimen ala ketip.

Art jaghyma qarasam keledi eken,

Balapan múrtty jigit bop balam ósip.

Jyldar ótip barady jyldar ótip,

Ketippiz qyryq degen qyrdan ótip.

Qyzyghyna toymaghan qayran jastyq,

Bir kýngidey ketipti- au zyrlap ótip!

Aylar ótip barady ailar ótip,

Búl ómirde jýrmyz-ghoy sayran etip.

Arty eles, aldy búldyr qayran ómir,

Bilindirmey barasyng qayda ketip?

Kýnder ótip barady kýnder ótip,

Bir quanysh bir mýnmen ilmelesip.

Tarydayyn shashylghan asyldarym,

Qútty bolsyn bas qosu! al endi ashyl bәrin.

Dstarhan bastaldy, dýrkiretip toyladyq, Qúrmanәli kýy sandyqty sarnatyp janynda Núrserik qonyr dausymen әndi әueletip týnning ortasyna jaqyndap qayttyq. Ishmdiksiz mas boldyq, ertesi kókke shyghyp últtyq sporttyq oiyndarymyzdy ainalamyzgha pash ettik, Núrjigitting jazghan gimin sabaqtastar bas qosuynda qormen oryndadyq.

Toghysqan bir arnagha tilekteri,

Auzyn ashsa kóringen jýrekteri.

Biriksin әr kezdede bilekteri !

Altyn qanat, ýisin tau týlekteri.

qayyrma:

Balapan edik sary auyz,

Bir úiyadan úshyp týledik.

Tughan jerden alystap ,

Ata júrtqa kep edik .

Ayauly sabaqtastar qyimastarym,

Dos qúrby aghayynsyng syrlas bәrin.

Qúlyn tayday tebisken qúrdastarym,

Birge jaz baqytty ómir jyr dastanyn !

qayyrmasy:

Aldynda úzaq jol jatyr,

Sәtti bolsyn saparyng !

Kónilde qayau bolmasyn !

Siyremesin qataryng !

Sabaqtas altyn jandy aq kónildi,

Habarsyz ótkizdik-әu talay jyldy.

Toghysqan bir arnagha tilekteri,

Auzyn ashsa kóringen jýrekteri.

Biriksin әr kezdede bilekteri !

Altyn qanat, ýisin tau týlekteri.

qayyrma:

Balapan edik sary auyz,

Bir úiadan úshyp týledik.

Tughan jerden alystap ,

Ata júrtqa kep edik .

Ayauly sabaqtastar qyimastarym,

Dos qúrby aghayynsyng syrlas bәrin.

Qúlyn tayday tebisken qúrdastarym,

Birge jaz baqytty ómir jyr dastanyn !

qayyrmasy:

Aldynda úzaq jol jatyr,

Sәtti bolsyn saparyng !

Kónilde qayau bolmasyn !

Siyremesin qataryng !

Sabaqtas altyn jandy aq kónildi,

Habarsyz ótkizdik-әu talay jyldy.

Shiyrek ghasyr ótkende didarlastyq,

Tuystay ótkizeyik qalghan kýndi !

qayyrmasy:

Eselep artsyn qashanda,

Yntymaq yrys berekeng !

Aman- sau bolsaq bәrimiz ,

Baqyt degen sol eken.

Solay qimay-qimay shashlyq jep, quyrdaqqa toyyp keshte ýige oraldyq. Bizderdi әielimiz qyzyghada, qyzghanada qarsy aldy.

***

Jaqynda Núrlan degen sabaqtasymyz úlyn ýiledi, ghalamat toy jasady, búl joly júbaylarymyzben bәrimiz bardyq, jigitting ýsh júrty bolsa tórtinshi júrty sabaqtastar ekenin elge kórsettik. Alda taghy kórer qyzyghymyz kóp bolsyn. Úl-qyzdarymyzdy ýilep, oinap kýlip ómirding bal dәmi tandaydan ketpey jýre bereyik. Biz bir dәuirde jasaghanymyzgha baqttymyz.

Men oilaushy edim elding bәri qolfonnyng ishinde túnshygha ómir sýredi dep, mening sabaqtastarym onday toptan emes eken, qonyr tirligin keship adal enbegimen otbasyn asyrap otyrghan izgi jandar. Ia, ústazy jaqsynyng ústamy jaqsy degen bizding múghalimder jaqsy bolghan. Ortaq chatta sýikimsiz symaylik, sauda, bos sóz taghy basqa nәrseler joq, qaghytpa sóz,  artyq tisteuik qaljyn, mysqyl, sayqy-mazaq atymen joq. Sodan-aq sabaqtastardyng ishki jan әlemin bayqaugha bolady. Tughan jerdi tastap, tughan elden alystap kelgende el bolyp júrt bolyp jýrgenge ne jetsin.

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz