Áriyne – últtyq aqparattyq qauipsizdikting kepili. Býgingi tanda aqparat – elding ruhani, mәdeny jәne sayasy tәuelsizdigin aiqyndaytyn eng basty kýshterding biri. Qoghamdy ózgertetin de, sanany qalyptastyratyn da – aqparat qúraldary. Sondyqtan elimizding aqparattyq kenistiginde qazaq tilining ýlesin arttyru – tek til sayasatynyng negizi ghana emes, búl – memleketting iydeologiyalyq tútastyghy men últtyq qauipsizdigining ózegi.

Qazaqstanda resmy tirkelgen 100-den astam telearna bar. Olardyng ishinde respublikalyq, ónirlik, kabelidik jәne internet-telearnalar bar. Resmy derekterge sýiensek, memlekettik jәne jekemenshik telearnalardaghy qazaq tilindegi habarlardyng ýlesi songhy jyldary artqanymen, jalpy efir uaqytynyng shamamen 65–70 payyzy ghana qazaq tilinde jýredi.

Mysaly, memlekettik "Qazaqstan", "Habar", "El Arna", "Balapan" siyaqty arnalarda qazaq tili basym. Degenmen, iri jekemenshik arnalar men oiyn-sauyq baghytyndaghy teleónimderding kópshilik bóligi әli kýnge deyin orys tilinde shyghuda. Búl tendensiya әsirese megapolister men jastar auditoriyasyna baghyttalghan arnalarda aiqyn bayqalady.

Kóp jaghdayda sheteldik serialdar men shoular dublyajsyz, ne jartylay qazaqsha subtitrmen beriledi. Kórermen qazaq tilinde kontent izdegenimen, keyde onyng sapasy tómen nemese tartymdylyghy kem bolghandyqtan, orys tilindegi ónimge auysady. Osylaysha, qazaq tildi auditoriyanyng aqparattyq kenistiktegi ýlesi men yqpaly shektelip otyr.

Qazirgi tanda negizgi kedergilerding biri — qarjy men kadr tapshylyghy. Qazaq tilinde kәsiby ssenarist, rejisser, produser jәne audarmashy mamandar sany kem. Qazaqsha sapaly serial, tok-shou nemese derekti filim jasau ýshin auqymdy qarjy men bәsekeli orta kerek. Al jekemenshik arnalar kommersiyalyq paydagha kónil audaryp, qazaq tildi ónimge investisiya salugha asyqpaydy.

Taghy bir problema – qazaq tilindegi terminologiya men mәdeny kodtyng birizdiligi. Televiziyada qoldanylatyn key sózder orys tilinen kalika týrinde audarylyp, tilding tabighy bolmysyna sәikes kelmey qalady. Múnyng saldarynan kórermen qazaq tildi habardy qabyldauda tildik tosqauyl sezinedi.

Qazaq tildi kontentke súranys bar ma?

IYә, bar. Songhy jyldary qoghamda qazaq tilindegi kontentke súranys aiqyn artyp keledi. Ásirese jastar men balalar arasynda. Youtube, TikTok jәne basqa platformalarda qazaq tilindegi blogerler, podkasterler men janalyq arnalar kóptep payda boldy. Búl – qoghamnyng ishki súranysyn kórsetetin tabighy prosess.

Biraq televiziya búl trendti der kezinde iygere almay otyr. Jastardyng kóp bóligi qazir televiziyany emes, sifrlyq platformalardy qaraydy. Sondyqtan qazaq tilindegi televiziyalyq kontentti kóbeytu tek efir uaqytyn arttyru emes, onyng formattaryn zamanauy etu, sifrlyq mediamen yqpaldastyru degendi de bildiredi.

Memlekettik sayasat pen jana mindetter

"Ashyq media naryghyn" damytu ýshin memlekettik tapsyrys jýiesi janartylyp, qazaq tildi avtorlargha arnalghan granttar men bayqaular engizilude. Mysaly, "Qazaqstan" telearnasynyng "Últtyq kontent" baghdarlamasy retinde jyl sayyn ondaghan jana telejoba efirge shyghuda.

Biraq tek memlekettik arnalarmen shektelu jetkiliksiz. Qazaq tilindegi kontentting ýlesin arttyru ýshin jekemenshik telearnalar men prodakshn-kompaniyalargha ekonomikalyq yntalandyru sharalary qajet. Búl ýshin salyq jenildikteri, arnayy subsidiyalar men telejobalargha granttar bólu tiyimdi bolar edi.

Qazaq tilin televiziyada damytu – búl jay ghana memlekettik tilding nasihaty emes, últtyng mәdeny kodynyng janghyruy. Ekrandaghy әrbir habar, tok-shou nemese serial – kórermenning dýniyetanymyn qalyptastyratyn qúral. Eger telearnada qazaq tilindegi mazmún sapaly, әserli, kәsiby dengeyde bolsa, ol tildi ýirenuge, ony qúrmetteuge tabighy týrde yntalandyrady.

Tilding damuy mәjbýrli búiryqpen emes, sapaly kontentpen jýzege asady. Kórermen qazaqsha baghdarlamany kóruge qúmarlansa, ol tilding bolashaghy da jarqyn bolmaq. Sondyqtan qazaq tiline tek efir uaqyty emes, efirding sapaly mazmúny qajet.

Mysaly, Týrkiya, Koreya nemese Japoniya tәjiriybesin alsaq, olardyng teleindustriyasy arqyly últtyq til tek saqtalyp qana qoymay, әlemge taraldy. Týrik serialdary men kәris doramalary mәdeny brendke ainaldy. Biz de qazaq tilindegi sapaly serialdar men derekti jobalardy halyqaralyq dengeyge shyghara alsaq, búl elding mәdeny bedelin kóterer edi.

Qazaq tilindegi teleónimderding ýlesin arttyru – qoghamdy biriktiretin manyzdy faktor. Býginde Qazaqstan zayyrly memleket bolghanymen, ortaq aqparattyq kenistikting bolmauy keyde qoghamda týsinbeushilik pen bólinister tughyzady. Eger barlyq túrghyndar bir telearnalardaghy ortaq mazmúndy qazaq tilinde tamashalasa, búl azamattyq tútastyq pen últtyq birlikti nyghaytady.

Telearna – elding ruhany ainasy. Eger búl ainada qazaq tili ýstem bolsa, onda qoghamnyng da, memleketting de kelbeti aiqyn, tútas bolady.

Ne isteu kerek?

Memleket pen biznes seriktesip, qazaq tilindegi serialdar men baghdarlamalargha qarjy bólse, bәsekeni arttyrady. Jurnalistika jәne media mamandyqtarynda qazaq tilinde oqytylatyn praktikalyq kurstar, sheteldik tәjiriybeler engizilui qajet. Sheteldik filimder men mulitfilimderdi sapaly qazaq tiline audaru – balalar men jastardyng tildi tabighy qabyldauyna әser etedi. Tek san emes, kórermenge әseri joghary, mazmúndy jobalargha qoldau kórsetilui kerek. Qazaq tilindegi kontentke jenildetilgen nesiye, salyqtyq jenildik nemese efirlik preferensiya beru mehanizmderin qarastyru qajet. Telearnalar YouTube, OTT-platformalar men әleumettik jeliler arqyly qazaq tildi kontentti keninen taratsa, auditoriya aitarlyqtay ósedi.

Qazaq tilining televiziyadaghy ýlesin arttyru – jay ghana statistikalyq kórsetkish emes, búl últtyng ruhany tәuelsizdigi men mәdeny bolashaghyna salynghan investisiya. Eger efirde qazaqtyng ýni basymdyq kórsetse, ol últtyng sanasyn da, jýregin de biriktiredi.

Telearnada sóilegen til – memleketting ainasy. Sol ainada qazaq tili aiqyn әri nyq estilse, Qazaqstannyng bolashaghy da soghúrlym jarqyn bolmaq.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz