Futbol koroli
Keshe 85 jasqa tolar edi
HH ghasyrdyng 60-jyldaryna deyin әlemdik dop dodalary teledidardan kórsetilmegendikten, odan búrynghy myqty oiynshylar býkil әlemde jalpyhalyqtyq sýiispenshilikke bólene alghan joq. Sondyqtan jasyl alandaghy ghalamat oiynymen shyn mәninde barsha adamzattyng jýregin bauraghan naghyz әlemdik dengeydegi alghashqy jaryq júldyz – Braziliya qúramasynyng әigili shabuylshysy Pele bolghany anyq.
17 jasar chempion
Ras, ol óner kórsetken 50-60 jyldary әlem futbolynda basqa da maytalmandar az emes-ti: ataqty orys qaqpashysy Lev Yashiyn, portugaliyalyq súrmergen Eysebio, aghylshyn futbolyn algha sýiregen Bobby Charliton jәne t.b. oiynshylardyng esimi dop dodalary tarihyna altyn әrippen jazylghan. Áytse de, bәrinen ýsh dýrkin әlem chempiony Pelening danqy basym edi.
Aytpaqshy, Pele – onyng laqap aty. Nege «Pele» atanghanyn qazir onyng ózi de esine týsire almaydy. Portugal tilinde ol eshqanday maghyna bermeydi de. «Bala kýnimde aulada dop quyp jýrgende, tittey bop alyp, bәrin shyrkóbelek aldap óte alatynyma sýisingen bireu maghan osylay dep aidar taghyp edi, sol at ómir boyy jabysty da qaldy» dep eske alady ataqty futbolshy.
Pelening shyn jәne tolyq aty-jóni – Edson Arrantes do Nasiymento. Ol 1940 jyldyng 23 qazanynda Braziliyanyng Minas-Jerays shtatyndaghy Tres Korasoes eldi mekeninde qarapayym otbasynda dýniyege kelgen. Ákesi Dondinio kezinde tәp-tәuir oinaghanymen, joghary dengeyge jete almasa kerek. Sondyqtan ba, kýnúzaq ýy betin kórmey, ala dopqa arbalghan balasyna bar bilgenin ýiretuge den qoyypty. 7 jasynan bastap mamandardyng nazaryn audarghan talantty balaqaydyng baqytyna oray, jergilikti balalar komandasyn biraz uaqyt danqty bapker Valdemar de Brito jattyqtyrady. Bolashaq futbol korolining boyyndaghy erekshe qabiletti bayqap, «Santosqa» qabyldanuyna qol úshyn bergen de sol eken. Sóitip, Pele 15 jasynda-aq kәsipqoy klubpen kelisim-shart jasasady...
Ayaqdop sheberi bolyp ta adamzatqa tanylugha bolatynyn dәleldegen túlghanyng alghash jarq etken turniyri – 1958 jylghy әlem chempionaty edi. Shvesiya jasyl alandaryndaghy sol jarysta Pele 6 dop soqty: onyng ýsheuin jartylay finalda fransuzdargha, ekeuin finalda shvedterge! Ol kezde futbolshy nebәri 17 jasta edi. Sóitip, 28 jyl kýtken quanysh – Niyke qúdayy beynelengen altyn kubok Braziliyagha attandy.
Jaraqat, sәtsizdik jәne altyn
Aragha tórt jyl salyp, Chiliydegi dop dodasyna kelgende, onyng esimine býkil әlem qanyq-tyn. Alayda Pele tura chempionatqa iyek artpada joldastyq kezdesude kýtpegen jerden jaraqat alyp qaldy. «Bapkerlerge shynymdy aitsam, әlem chempionatyna aparmay qoyar» dep qoryqqan ol sol kýii eshkimge lәm-mim dep tis jarmapty. Ayaghynyng auyrghanyna tistene shyday jýrip, taghy eki joldastyq oiyngha qatysyp, tipti bireuinde gol da soghypty. Ol Chiliydegi alghashqy matchta da meksikalyq Antonio Karbahaldyng qaqpasyna dop engizdi. Alayda oiynnan song jaradar ayaghy tipten jaramaugha ainalghanyn bayqady. Búl syryn ol tek komanda dәrigeri Ilton Goslingke ghana aitqan eken, ol ary qarap, beri qarap, «shamasy, birneshe kýn boyy oiyn ghana emes, jattyghugha da qatyspauyna tura keledi-au» depti. Al Pelening qaytse de oinaghysy kelip túr! Aqyry «bapkerge eshtene demeymin» degen dәrigerding sózin alghan shabuylshy ýsh kýnnen song Chehoslovakiyagha qarsy alangha shyghady.
«Alghashqy minuttardan bastap-aq ayaghymnyng syrqyraghanyn elemeuge tyrystym, – dep eske alypty ol keyin. – Kerisinshe, soqqygha shydar ma eken dep synap kóruge bel bayladym. Alang ortasynda әldekimnen pas aldym da, aldymnan kese kóldeneng shyqqan eki qarsylasymdy aldap óttim. Taghy ekeuining qúrmaq bolghan qúrsauynan sytylyp shyghyp, aiyp alanyna endim de, sol auru ayaghymmen solq etkizip soghyp jiberdim. Doptyng qayda úshqanyn bilmeymin, ózim omaqasa qúladym. Shatym shytynap ketkendey syrqyrap qoya berdi. Tynghanymdy sonda sezdim...».
Degenmen Braziliya qúramasy búl birinshilikte ózining ýzdik oiynshysynsyz-aq ekinshi ret әlem chempiony atandy. Pele 1966 jylghy әlemdik dop dodasyna da qatysty, biraq onda braziliyalyqtar Vengriyadan jәne Portugaliyadan jenilip, toptan ozyp shygha almady. Esesine, 1970 jyly Pele men onyng otandastary ýshinshi ret altynnan alqa taqty. Osydan song (tipti әli kýnge deyin) mamandar Braziliyanyng sol qúramasyn әlem chempionaty tarihyndaghy eng ýzdik komanda, al Peleni әlemdegi eng ýzdik futbolshy sanaydy.
Shekspirmen shendes túlgha
Pelening ghalamat sheberligining qúpiyasyn bir auyz sózben týsindiru qiyn. Anyghy, oghan Qúday dara daryn berdi. Ala dopty ayaghymen dәl ol siyaqty qalauynsha biylete alatyn jan búghan deyin bolmaghan-dy (odan keyin de kezdespegenine senimdiler kóp-aq). Alayda әigili braziliyalyq tek tabighy talantty iygerumen ghana shektelmey, jalyqpay jattyghu, tynbay izdenu arqyly da sheberligin shynday týsken. Újymdasa oinay bilu, qarsylasy ýshin oqys, әriptesi ýshin ontayly pastardy dәl bere alu, eki ayaghymen de erkin soghu siyaqty qasiyetteri – sonyng dәleli. Onyng 100 metr qashyqtyqty nebәri 11 sekundta jýgirip ótui de – kәdimgi jelayaqtardyng ózi qyzyghatyn kórsetkish. Boyy 173 sm bolsa da, bir ornynda túryp 2 metrge sekire aluyna qalay tang qalmaysyz? Dәrigerler tipti onyng kóz qiyghy da qarapayym adamdikinen sәl kendeu desedi. Yaghny Pelening alandaghy әr sәt, әr ózgeristi qapysyz andap, alannyng qay búryshyndaghy serigin de kórmey-aq sezip, dopty oghan dәlme-dәl asyra aluy tegin emes degen sóz.
Kózi tirisinde әlemde Peledey danqty adam asa kóp bola qoyghan joq. Oghan kýn sayyn kelip jatatyn hattar men ótinishterde qisap bolmaytyn. Bәrine jauap bermek týgili, oqyp tauysudyng ózi mýmkin emes. Degenmen futbol koroli qauyrt sharualarynyng arasynan azdaghan uaqyt tauyp (ol iri biznesmen de, ministr de boldy, kinogha da týsti, әn de aitty), qayyrymdylyq is-sharalaryn ótkizip túratyn. Jer betindegi jalpy kedey-kepshik ýshin Pele – tyghyryqtan shygharar, tilekti qabyl eter úly qútqarushy ispettes. 1995 jyly Ruandadaghy qos taypanyng (tutsy men hutu) qandy qaqtyghysynan әbden zapy bolghan 17 jasar bozbalanyng jolay kezikken amerikalyq jýk kemesine jasyrynyp, Rio-de-Janeyrogha Peleni izdep barghany baspasózde biraz shu boldy. Qaltasynda kók tiyny joq bir ontýstikafrikalyq beybaqtyng óz pirin jaqynnan kóru ýshin Keyptaunnan Kasablankagha deyin bir ay jýrgeni de (qayyqpen, avtobuspen, arbamen, tipti keyde týiemen!) – ras oqigha. Al Kongodaghy azamattyq soghys kezinde eki jaq Pele qatysatyn oiyndy kóru ýshin bir kýnge shayqasty toqtatqan da... ertesine qayta jalghastyrghan.
...Kezinde Braziliya últtyq qúramasyn jattyqtyrghan, biraq negizgi mamandyghy sport jurnaliysi Joao Saldaniyadan aghylshyn reporteri «Nege Peleni futbol koroli dep ataydy?» dep súraghanda, ol:
– Sebebi, әdebiyet ýshin Shekspir kim bolsa, futbol óneri ýshin Pele sonday dәrejege iye, – dep jauap beripti...
Sәken Sybanbay
PELE
Ýsh dýrkin әlem chempiony (1958, 1962 jәne 1970 jyldary) atanghan jalghyz futbolshy;
Tórt әlem chempionatynyng finaldyq turniyrine qatysyp, jalpy sany 14 oiyn ótkizip, 12 gol soqqan;
Eng jas әlem chempiony. 1958 jyly ol nebәri 17 jasta edi;
Braziliya qúramasynyng sapynda 92 oiyn ótkizip, 77 gol soqqan;
Kәsiby futboldaghy 21 jyl (1956-1977) ishinde 1363 match ótkizip, 1281 gol soqqan;
Osy 21 jyldyq karierasynda tek eki-aq klubta – «Santosta» (Braziliya) jәne «Kosmosta» (AQSh) óner kórsetken;
Ózining 1000-golyn ol 1969 jyldyng 19 qarashasynda «Marakana» stadionynda «Vasku da Gama» klubynyng qaqpasyna soqty;
HH ghasyrdyng ýzdik sportshysy, HH ghasyrdyng ýzdik futbolshysy, YuNESKO elshisi;
Pelening ýsh qyz, bir úly bar (Edinio, keyingi jyldargha deyin «Santos» komandasynda qaqpashy bop oinady);
Pele 2022 jyldyng 29 jeltoqsanynda qaytys boldy.
Abai.kz