Qazirgi kýrdeli zaman әr memleketten irgesin bekite týsudi talap etip otyr. Yaghni, búl ‑ әrbir memleket qorghanys әleuetin arttyryp, derbestigine ózi kepil bola aluy tiyis degen sóz. Búl zamanda ony jýzege asyrudyng jalghyz sharty bar: ol – ghylym men bilimdi jәne jana tehnologiyany iygeru. Tek osyghan qol jetkizgen elder ghana әlemdik damudyng aldynghy kóshin bastap keledi. Álemdik sayasat ta osy memleketterding yqpalymen qarastyrylady.

Qazaqstan Respublikasy ózining tabighy resurstary boyynsha «ghylymgha súranysy joghary» el boluy tiyis. Alayda, ókinishke qaray, býgingi jaghdayymyzda ghylymnyng damuy men óndiristin, jalpy ekonomikanyng damuy arasynda ýlken dispraporsiya bar. Osy ekeuining arasyndaghy ýilespeushilik neden tuyndaydy? Býginde elimizde «ghylym qúndylyghyn dәripteu» atty qozghalys bar, biraq, ol jastardyng ómirlik ústanymyna qanshalyqty yqpal etude? Nәtiyje qanday?  Qazirgi kezdegi ghalymdardyng da, qoghamnyng da «bas qatyrar» mәselesi osy bolyp otyr...

GhYLYMY NARSISIZM DEGENIMIZ NE?

Áriyne, búl mәsele keshendi súraq bolyp tabylady. Býgin biz onyng bir qyryn ghana taldap ótudi jón kórdik:

Mәselen, ghylym tek qoghamdy damytushy әleuetti kýsh emes, ol «ózin‑ózi damytyp otyratyn» qoghamdyq sana formaty sanalady. Olay bolsa, qazaqstandyq ghylymda «Qoghamnyng ghylymgha degen jigeri men yntasy nege kesheuildep jatyr?» degen súraqqa da jauap izdeui kerek – bolmasa onyng nesi Ghylym?

Mine, osy mәselede brtalay shyndyqtyng beti ashylady. Sonyng biri – Qogham men Ghylym arasyndaghy baylanysty zertteu jәne naqty sheshimder qabyldau. Sebebi, qoghamdyq sana ghylymnan alshaq túrsa, ghylym tek «ózine‑ózi tamsanushy», «ózine‑ózi ghashyq bolushy» narsisizm atty kýide qala beredi. Múndayda ghylymgha dem berushi qogham qalyptaspaydy. Ghylym da daryndy «potensialdy ghalymdarynan» qol ýzedi.

Býginde, elimizde jas ghalymdardyng ghylymy ósu satylary men jetistikteri tolyghymen «skopus» bazasyndaghy shet eldik, sonymen birge, bedeldi uniyversiytetter men akademiyalyq instituttargha tiyesili «ghylymy jurnaldargha» tolyq tәueldi bolyp qalghan. Ghalymdardyng enbegi tek «skopus» bazasyndaghy jәne otandyq ghylymy  jurnaldargha shyqqan  ghylymy maqalalary nәtiyjesinde ghana baghalanuda.

QOGhAM GhYLYMNAN TYSQARY MA?

Búl jerde «qogham» bar ma? Joq. Endeshe, bizding elde «ghylym – tek elitarly sana formasy» ghana kýiin keshude. Qogham ony jappay izdep oqyp jatqan joq Sondyqtan, qogham da soghan say «ghylym qúndylyghy» degenge atýsti, salghyrt qaraydy: jastardy ghylymgha baulymaydy, ghylymgha motivasiyalamaydy... Sóitip, «ghylymnyng ómiri» qoghamnan tysqary, ózimen ózi, keyde, múnda kezdeysoq tap bolghan, ghylymgha yntasyz keyipkerlerding manayynda ainalshyqtap ótip jatyr desek bolady...

Ony biz qaydan bilemiz?

Mәselen, elimizdegi eng iri ghylymiy‑zertteu  ortalyghynyng biri sanalatyn Ál Faraby atyndaghy Últtyq uniyversiytette ghylymy jetistik retinde:

1. Shet eldik indikatorlar:

Aghylshyn tilinde skopus jurnaldaryndaghy maqalalar – 200‑100 ball;

Shet elderde shyqqan monografiyalyq enbekter – 200‑100 ball;

Shet eldik ghalymdarmen birlese jazghan ghylymy monografiyalar – 200‑100 ball;

Shet eldik stajirovkalar;

Uniyversiytette pәndi aghylshyn tilinde ótkizu.

2. Otandyq indikatorlar

Uniyversiytettik ne akademiyalyq ghylymy jurnaldar – 30‑15 ball;

Mine, ózderiniz bayqap otyrghanday múnda tek eki baghytta ghylymgha jol ashyq: skopus, shetelde shyqqan monografiya, otandyq ghylymy jurnaldar... Al, qazaqstandyq qogham «skopustaghy maqalalardy», tipten, «otandyq ghylymy jurnaldaghy» maqalalardy oqyp, onymen tanysyp jatyr ma? Joq, qogham odan mýldem habarsyz. Sondyqtan, bizding ghylym da obektivti jaghdayda «narsisizm» kýiin keshude...

Áriyne, biz jogharyda atalghan ghylymy talaptardyng birnesheuin ghana atadyq. Odan ózge «immidjdik maqalalar» degen bar. Ol bizding ghylymda mýldem eskerilmeydi desek bolady...

Endeshe, osy jaghdaydan Qazaqstan Respublikasy Ghylym jәne Bilim ministrine birneshe súraq tuyndaydy:

1. Kez kelgen ghylymy janalyq tehnologiyalyq sekiris zamanynda elding qauipsizdigine qyzmet etui tiyis. Al, bizding ghalymdar nege ózining janalyqtaryn aldymen «shet elderge» úsynady? Onyng qauisizdigi qanshalyqty qorghalghan?

2. Qazaqstanda qazaq tili «Memlekettik til» statusyn iye. Yaghni, búl «qazaq tili ghylymy tilge ainaluy tiyis» degen maghynany beredi. Sol sizge qanshalyqty manyzdy?

3. Bizding elde ne sebepten «ghylymy jurnaldardyn» sany tym az bolyp ketti? Ne sebepten ghalymdar jyldar boyy oghan materialdaryn jariyalay almay saryluda? Búl elimizdegi ghylymnyng damuyn astyrtyn shekteu emes pe?

4. Ne sebepti Jogharghy attestasiyalau komissiya tiziminde «ghylymy jurnaldarmen» birge, kelesi kategoriyadaghy (sanattaghy) jurnaldar retinde «Ghylymiy‑tanymdyq jurnaldar» joq? Ghylymiy‑tanymdyq jurnaldar Ghylym men Qogham arasyndaghy «altyn kópir» emes pe?

5. Ghylym‑bilim ministrligi ne sebepterden ghylymy dýniyetanymdy qoghamgha taratatyn, qoghamdy izgilendiretin, qoghamda ghylym qúndylyghyn qalyptastyratyn «ghylymiy‑tanymdyq jurnaldar» legin resmy týrde attestasiyalau tizimine engizbey otyr? Onyng ghylymnyng damuyna tiygizer paydasy nege elenbeydi?

Mineki, býgin biz osy mәseleni qogham aldyna, sodan keyin, Ghylym‑Bilim ministrligi aldyna qoyyp otyrmyz. Qanday jauap bolary bizge belgisiz... Bizding oy tek Últtyq mýdde túrghysynan jazyldy...

Ábdirashit Bәkirúly,

filosof, «Qazaq әlemi» RQB viyse‑preziydenti

Berik Atash,

Filosofiya ghylymdarynyng doktory, Ál Faraby atyndaghy Últtyq uniyversiytetting Filosofiya kafedrasynyng agha oqytushysy

Abai.kz