Býgin Mәjilis otyrysynda «AMANAT» partiyasy fraksiyasynyng deputaty Ábutәlip Mutәli qoghamdaghy ózekti mәselelerding biri – internet-alayaqtyq pen azamattardyng jeke derekterining qoldy boluy turaly QR  Jasandy intellekt jәne sifrlyq damu ministri Jaslan Mәdiyevke deputattyq saual joldady.

«Resmy mәlimetterge sәikes 2025 jyly Qazaqstanda 14 mynnan astam internet alayaqtyq faktisi tirkelgen», - dep derek keltirgen deputat azamattardyng jeke derekterin qorghau boyynsha shúghyl әri naqty sharalar qabyldauy qajet ekenin aitty.

Biz atalghan deputattyq saualdy oqyrman talqysyna úsynamyz...

DEPUTATTYQ SAUAL

Qúrmetti Jaslan Hasenúly! 

Songhy birneshe jyl boyy internettegi alayaqtyq mәselesi elimizding kýn tәrtibinen týspey keledi. Jeke aqparattyng zansyz jinaluy men satyluynan bastap, bank kartalary, nesiyeler jәne onlayn servister arqyly jasalatyn alayaqtyqqa deyingi jaghdaylar әli kýnge deyin keninen kezdesude. Memleket qabyldap jatqan sharalar kýtken nәtiyjeni bermey otyr. Azamattarda uәkiletti memlekettik organdargha qatysty oryndy syn-eskertpeler men talaptar jinaqtaluda. Búl mәselege Memleket basshysy da birneshe ret nazar audarghan bolatyn.

2025 jylghy mausym aiynda oryn alghan oqigha erekshe alandaushylyq tughyzdy – 16 millionnan astam qazaqstandyqtyng derekteri ashyq taralyp ketti. Búl jaghday memlekettik jәne kvaziymemlekettik aqparattyq jýielerde eleuli osal tústardyng bar ekenin kórsetti. Biraq jeke sektorda da qaterler bar – bankter, telekom-kompaniyalar, marketpleyster, janarmay qúy jәne sauda jelileri adaldyq baghdarlamalary, mobilidi qosymshalar jәne bonustyq jýieler arqyly ýlken kólemdegi derekterdi jinaydy. Kóbinese búl derekter geolokasiyamen baylanysty, búl olardy әsirese osal etedi.

Resmy mәlimetterge sәikes 2025 jyly Qazaqstanda 14 mynnan astam internet alayaqtyq faktisi tirkelgen, búl ótken jylmen salystyrghanda 22 %-gha kóp. Onlayn-alayaqtardyng negizgi nysanasyna zeynetkerler, jastar jәne әleumettik túrghyda osal toptar jii ainalady. Olargha auyr nesiyeler rәsimdelip, keyin sol qaryzdardy tóleuge mәjbýr bolady. Búl qylmystardan kelgen zalal 6 mlrd tengeden asty. Salystyrmaly týrde 2024 jyly internet alayaqtyq boyynsha 22,9 myng qylmystyq is qozghalghanymen, olardyng basym bóligi qylmyskerlerdi anyqtau mýmkin bolmaghandyqtan toqtatylghan. Búl derekter mәselening auqymyn jәne qoldanystaghy sharalardyng jetkiliksizdigin aiqyn kórsetedi.

Qylmystyq kodekste jәne «Ákimshilik qúqyq búzushylyq turaly» kodekste bar qazirgi sanksiyalar әrdayym tiyimdi emes. Mysaly, qoldanylatyn sharalar kompaniyalardyng auqymyn eskere bermeydi. Nәtiyjesinde, kóptegen iri oiynshylar jauapkershilikke tartylghan jaghdayda da, olardyng standarttary boyynsha shaghyn aiyppúl tólep jәne bolashaqta derekterding taraluynyng aldyn alu ýshin jýieli sharalar qoldanbau tiyimdirek.

Halyqaralyq tәjiriybe basqa baghytty kórsetedi. Mәselen Europalyq Odaqta GDPR erejelerin óreskel búzghany ýshin aiyppúl mólsheri 20 mln eurogha (shamamen 12,5 mlrd tenge) nemese kompaniyanyng jyldyq ainalymynyng 4%-yna deyin jetedi; Qytayda – 50 mln yuanigha (shamamen 3,7 mlrd tenge) nemese 5% ainalymgha deyin; Avstraliyada – 50 mln avstraliya dollaryna (shamamen 1,7 mlrd tenge) nemese kompaniya tabysynyng 30 %-yna deyin. Múnday tәsil tek jazalau qúraly ghana emes, sonymen birge jana búzushylyqtardyng aldyn aludyng tiyimdi amaly bolyp tabylady.

Jogharyda aitylghandardy eskere otyryp Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimeti azamattardyng jeke derekterin qorghau boyynsha shúghyl әri naqty sharalar qabyldauy qajet dep sanaymyn. Atap aitqanda:

- olardy zansyz paydalanghany ýshin zandarda bar jauapkershilik normalaryn barlyq jerde qoldanu;

- jeke derekterding taraluy men zansyz paydalanyluy ýshin jazany halyqaralyq standarttargha sәikes úlghaytu;

- memlekettik jәne kvaziymemlekettik aqparattyq jýielerding osal tústaryn keshendi týrde tekseru;

- negizgi IT-jýielerge audit jýrgizu;

- tekseru nәtiyjeleri boyynsha anyqtalghan tәuekelderdi joy josparyn әzirleu.

Búl qadamdar formaldy sipatta qalyp qoymaugha tiyis, kerisinshe azamattardy naqty qorghaugha jәne memlekettik jýielerge degen senimdi nyghaytugha baghyttaluy qajet.

Ýkimet osy úsynystardy jedel týrde iske asyryp, olardyng oryndaluyna jýieli baqylau ornatugha tiyis.

Qabyldanghan sharalar turaly zannamada belgilengen tәrtipte jazbasha týrde aqparat berudi súraymyn.

Qúrmetpen,

Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Mәjilisining deputaty

Ábutәlip Mutәli

Abai.kz