Noghaylar, Noghay ordasy – qazaqtar ma?
 
                                Tarih sahnasynda týrki halyqtarynyng taghdyry men joly ózara tyghyz baylanysta órbigeni belgili. Solardyng biri – Noghay ordasy men onyng halqy – noghaylar. «Noghaylar kimder?», «Olar qazaqtarmen qanday tuystyq qatynasta boldy?», «Noghay ordasyn qazaq tarihynan bóle-jara qaraugha bola ma?» degen súraqtar kópshilikti ýnemi qyzyqtyryp keledi. Áriyne, búl súraqtargha jauap beru ýshin biz XIV–XVII ghasyrlardaghy sayasi, etnikalyq jәne mәdeny jaghdaydy zerdeleuimiz qajet.
Noghay ordasynyng payda boluy
Noghay ordasy Altyn Orda ydyraghannan keyin, XIV ghasyrdyng sonynda qalyptasty. Orda Edil men Jayyq, odan әri Sibir men Qyrym aralyghyndaghy úlanghayyr dalada ornalasqan. Negizin salushylardyng biri — ataqty әmir Noghaydyng esimimen ataldy. Ámir Noghay XIII ghasyrdyng ayaghynda Altyn Orda hany Berke men Toqta zamandarynda ýlken abyroygha ie bolghan qolbasshy edi. Onyng úrpaqtary men qol astyndaghy rular keyin óz aldyna jeke úlys qúryp, «Noghay ordasy» atandy.
Búl orda qúramyna qypshaq, qonyrat, nayman, arghyn, qanly, alshyn, kerderi, shekti sekildi týrki tekti rular kirdi. Yaghni, Noghay ordasynyng etnikalyq ózegi – dәl sol qazaq halqyn qúraghan ru-taypalarmen birge túrmys keshken. Osy sebepten kóptegen zertteushiler noghaylar men qazaqtardy «bir tamyrdan taraghan aghayyn halyq» dep esepteydi.
Noghay ordasy men Qazaq handyghy kórshi ornalasyp, ózara tyghyz qarym-qatynas ornatqan. XV ghasyrdyng ortasynda Kerey men Jәnibek súltandar Mogholstan jerinde derbes Qazaq handyghyn qúrghan kezde, Noghay ordasynda da óz biyleushileri bar edi. Biraq eki elding arasynda shekara shartty ghana bolatyn. Sebebi noghay rulary men qazaq rularynyng kóship-qonu aimaqtary kóbine aralasyp jatty.
Kóptegen noghay rulary keyin Qazaq handyghynyng qúramyna ótti. Mysaly, kishi jýzding qúramyndaghy alshyn, shekti, aday, shómekey siyaqty rulardyng bóligi – ejelgi noghay júrtynan. Al keybir noghaylar XVII ghasyrda Edil jaghalauynan batysqa, Qyrym men Kavkazgha qaray yghysyp, óz aldyna shaghyn úlystargha bólindi.
Etnografiyalyq túrghydan alghanda da, noghaylar men qazaqtardyng tili, kiyim ýlgisi, salt-dәstýri men auyz әdebiyeti óte úqsas. Mysaly, noghay tilin qazaqtyng batys dialektisimen salystyrghanda aiyrmashylyq mardymsyz. Eki halyq ta jyraulyq dәstýrdi erekshe damytqan. Shalkiyiz Tilenshiúly, Qaztughan, Dospambet siyaqty jyraular birde noghay, birde qazaq әdebiyetining ókilderi retinde atalady. Óitkeni olardyng shygharmalary eki halyqqa da ortaq ruhany múra.
XVI ghasyrdyng ekinshi jartysynda Noghay ordasy ishki qyrqys pen syrtqy qysymnyng saldarynan әlsirey bastady. Bir jaghynan Mәskeu memleketi men Qyrym handyghy, ekinshi jaghynan Qazaq handyghy men Sibir júrty noghay jerine yqpal etuge tyrysty. Aqyrynda XVII ghasyrdyng basynda Noghay ordasy birneshe taraugha bólinip, keybir taypalar orys bodandyghyn qabyldasa, kópshilik bóligi qazaq jerine qonys audardy.
Mine, osy kezde kóptegen noghay rulary Qazaq handyghynyng qúramyna kirip, qazaq etnosynyng tolyqqandy bóligine ainaldy. Tarihshylar búl ýderisti «qazaq pen noghaydyng qayta birigui» dep te ataydy. Búl – jay ghana kóshi-qon emes, bir til jәne bir dәstýr, bir din sonymen qatar bir mýddening toghysuy edi.
Búrynghy noghay dalasynyng kóp bóligi osy Qazaqstannyng Batys ónirin qamtidy. Mysaly, Manghystau men Atyrau aimaghynda «noghayly jyrlary», «noghayly zamany» turaly anyzdar әli kýnge deyin keng taraghan. Búl – ortaq tarihtyng úmytylmaghan aighaghy.
Noghaylar men qazaqtar arasyndaghy eng tereng baylanys – ruhany mәdeniyette jatyr. Ortaq jyraular men batyrlar, anyzdar men jyrlar – sonyng aighaghy.
Mysaly, Qaztughan jyrau turaly sóz etkende, ony qazaq pa, noghay ma dep bólu qiyn. Óitkeni onyng tolghaularynda qazaq dalasyna tәn erlik, eldik ruh erekshe kórinedi. Shalkiyiz de solay — onyng ólenderinde «er namysy», «el qorghany» taqyryptary qazaq jyraularymen ýndes.
Noghayly dәuirining jyrlary – qazaq epostarynyng arghy tegi deuge bolady. «Qobylandy batyr», «Er Targhyn», «Edige batyr» jyrlarynyng noghay jәne qazaq núsqalarynyng úqsastyghy búghan dәlel. Búl shygharmalar eki halyqtyng da dýniyetanymy men últtyq minezin qalyptastyrdy.
Býgingi tanda noghaylar Resey Federasiyasynyng Daghystan, Stavropoli ólkesi, Qarashay-Sherkes jәne Astrahan oblysy aimaqtarynda ómir sýredi. Olardyng jalpy sany 100 myngha juyq. Biraq til men dәstýr túrghysynan qazaqtarmen әli de úqsastyqtaryn saqtap keledi. Kóptegen noghaylar ózderin «qazaqpen bir tuys halyqpyz» dep sanaydy.
Qazaqstannyng keybir ónirlerinde de noghaylardyng úrpaqtary ómir sýredi. Ásirese Atyrau, Batys Qazaqstan jәne Manghystau oblystarynda «noghay-qazaq» degen aralas ataular jii kezdesedi. Tarihshylar men etnograftar búl qúbylysty qazaq últynyng qalyptasuyndaghy kópqyrly etnikalyq biriguding bir kórinisi retinde baghalaydy.
Eger terenirek qarasaq, noghay men qazaqty ajyratudyng ózi qiyn. Tilderi bir, mәdeniyeti bir, dini men salty da bir. Ayyrmashylyq tek sayasy jәne geografiyalyq jaghdaydan tughan. Biri Edil boyynda, biri Syr boyynda ómir sýrgenimen, ekeuining de týbi týrkilik, tamyry ortaq.
Qazaq halqynyng shejiresinde «noghayly dәuiri» erekshe oryn alady. Búl kezeng – elding birligi men ruhynyng kýsheygen, batyrlar men jyraular zamany. Qazaq halqynyng ózindik memleketi – Qazaq handyghy qalyptasqan tústa, noghay júrtynyng taghdyry sonymen qatar órbidi. Demek, Noghay ordasy qazaq tarihynyng ajyramas bóligi.
Noghay ordasy – Qazaq handyghymen qatar ómir sýrgen, biraq týp negizi, tili, dini men mәdeniyeti ortaq memleket boldy. Keyin búl eki elding úrpaqtary birtútas qazaq últynyng qúramynda birikti.
Noghaylar – qazaq halqynyng ótken tarihyndaghy manyzdy kezennin, yaghny «noghayly dәuirinin» múrageri. Býgingi qazaq halqynyng boyyndaghy erlik, jyraulyq, birlik pen namys – sol noghayly ruhtyng jalghasy.
Sondyqtan da, noghaylardy qazaq tarihynan bólip qarau – ýlken qatelik. Kerisinshe, olardy qazaq últynyng tarihy tamyrynyng tútas bútaghy retinde tanu – әdil әri ghylymy túrghydan dәleldi ústanym.
Ótkenin bilmegen halyq – keleshegin boljay almaydy. Al noghayly men qazaqtyng taghdyry – bir arnadan bastau alghan úly ózenning eki tarmaghy. Ekeuining de bastauy ortaq, al býgini men aldaghy keshzeni de ortaq.
Beysenghazy Úlyqbek,
Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi
Abai.kz
 
                                                                                                 