تاريح ساحناسىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى مەن جولى ءوزارا تىعىز بايلانىستا وربىگەنى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى – نوعاي ورداسى مەن ونىڭ حالقى – نوعايلار. «نوعايلار كىمدەر؟»، «ولار قازاقتارمەن قانداي تۋىستىق قاتىناستا بولدى؟»، «نوعاي ورداسىن قازاق تاريحىنان بولە-جارا قاراۋعا بولا ما؟» دەگەن سۇراقتار كوپشىلىكتى ۇنەمى قىزىقتىرىپ كەلەدى. ارينە، بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز XIV–XVII عاسىرلارداعى ساياسي، ەتنيكالىق جانە مادەني جاعدايدى زەردەلەۋىمىز قاجەت.

نوعاي ورداسىنىڭ پايدا بولۋى

نوعاي ورداسى التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن، XIV عاسىردىڭ سوڭىندا قالىپتاستى. وردا ەدىل مەن جايىق، ودان ءارى ءسىبىر مەن قىرىم ارالىعىنداعى ۇلانعايىر دالادا ورنالاسقان. نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى — اتاقتى ءامىر نوعايدىڭ ەسىمىمەن اتالدى. ءامىر نوعاي XIII عاسىردىڭ اياعىندا التىن وردا حانى بەركە مەن توقتا زاماندارىندا ۇلكەن ابىرويعا يە بولعان قولباسشى ەدى. ونىڭ ۇرپاقتارى مەن قول استىنداعى رۋلار كەيىن ءوز الدىنا جەكە ۇلىس قۇرىپ، «نوعاي ورداسى» اتاندى.

بۇل وردا قۇرامىنا قىپشاق، قوڭىرات، نايمان، ارعىن، قاڭلى، الشىن، كەردەرى، شەكتى سەكىلدى تۇركى تەكتى رۋلار كىردى. ياعني، نوعاي ورداسىنىڭ ەتنيكالىق وزەگى – ءدال سول قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالارمەن بىرگە تۇرمىس كەشكەن. وسى سەبەپتەن كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر نوعايلار مەن قازاقتاردى «ءبىر تامىردان تاراعان اعايىن حالىق» دەپ ەسەپتەيدى.

نوعاي ورداسى مەن قازاق حاندىعى كورشى ورنالاسىپ، ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقان. XV عاسىردىڭ ورتاسىندا كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار موعولستان جەرىندە دەربەس قازاق حاندىعىن قۇرعان كەزدە، نوعاي ورداسىندا دا ءوز بيلەۋشىلەرى بار ەدى. بىراق ەكى ەلدىڭ اراسىندا شەكارا شارتتى عانا بولاتىن. سەبەبى نوعاي رۋلارى مەن قازاق رۋلارىنىڭ كوشىپ-قونۋ ايماقتارى كوبىنە ارالاسىپ جاتتى.

كوپتەگەن نوعاي رۋلارى كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى. مىسالى، كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى الشىن، شەكتى، اداي، شومەكەي سياقتى رۋلاردىڭ بولىگى – ەجەلگى نوعاي جۇرتىنان. ال كەيبىر نوعايلار XVII عاسىردا ەدىل جاعالاۋىنان باتىسقا، قىرىم مەن كاۆكازعا قاراي ىعىسىپ، ءوز الدىنا شاعىن ۇلىستارعا ءبولىندى.

ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان العاندا دا، نوعايلار مەن قازاقتاردىڭ ءتىلى، كيىم ۇلگىسى، سالت-ءداستۇرى مەن اۋىز ادەبيەتى وتە ۇقساس. مىسالى، نوعاي ءتىلىن قازاقتىڭ باتىس ديالەكتىسىمەن سالىستىرعاندا ايىرماشىلىق ماردىمسىز. ەكى حالىق تا جىراۋلىق ءداستۇردى ەرەكشە دامىتقان. شالكيىز تىلەنشىۇلى، قازتۋعان، دوسپامبەت سياقتى جىراۋلار بىردە نوعاي، بىردە قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى رەتىندە اتالادى. ويتكەنى ولاردىڭ شىعارمالارى ەكى حالىققا دا ورتاق رۋحاني مۇرا.

XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا نوعاي ورداسى ىشكى قىرقىس پەن سىرتقى قىسىمنىڭ سالدارىنان السىرەي باستادى. ءبىر جاعىنان ماسكەۋ مەملەكەتى مەن قىرىم حاندىعى، ەكىنشى جاعىنان قازاق حاندىعى مەن ءسىبىر جۇرتى نوعاي جەرىنە ىقپال ەتۋگە تىرىستى. اقىرىندا XVII عاسىردىڭ باسىندا نوعاي ورداسى بىرنەشە تاراۋعا ءبولىنىپ، كەيبىر تايپالار ورىس بوداندىعىن قابىلداسا، كوپشىلىك بولىگى قازاق جەرىنە قونىس اۋداردى.

مىنە، وسى كەزدە كوپتەگەن نوعاي رۋلارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، قازاق ەتنوسىنىڭ تولىققاندى بولىگىنە اينالدى. تاريحشىلار بۇل ۇدەرىستى «قازاق پەن نوعايدىڭ قايتا بىرىگۋى» دەپ تە اتايدى. بۇل – جاي عانا كوشى-قون ەمەس، ءبىر ءتىل جانە ءبىر ءداستۇر، ءبىر ءدىن سونىمەن قاتار ءبىر مۇددەنىڭ توعىسۋى ەدى.

بۇرىنعى نوعاي دالاسىنىڭ كوپ بولىگى وسى قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرىن قامتيدى. مىسالى، ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ ايماعىندا «نوعايلى جىرلارى»، «نوعايلى زامانى» تۋرالى اڭىزدار ءالى كۇنگە دەيىن كەڭ تاراعان. بۇل – ورتاق تاريحتىڭ ۇمىتىلماعان ايعاعى.

نوعايلار مەن قازاقتار اراسىنداعى ەڭ تەرەڭ بايلانىس – رۋحاني مادەنيەتتە جاتىر. ورتاق جىراۋلار مەن باتىرلار، اڭىزدار مەن جىرلار – سونىڭ ايعاعى.

مىسالى، قازتۋعان جىراۋ تۋرالى ءسوز ەتكەندە، ونى قازاق پا، نوعاي ما دەپ ءبولۋ قيىن. ويتكەنى ونىڭ تولعاۋلارىندا قازاق دالاسىنا ءتان ەرلىك، ەلدىك رۋح ەرەكشە كورىنەدى. شالكيىز دە سولاي — ونىڭ ولەڭدەرىندە «ەر نامىسى»، «ەل قورعانى» تاقىرىپتارى قازاق جىراۋلارىمەن ۇندەس.

نوعايلى ءداۋىرىنىڭ جىرلارى – قازاق ەپوستارىنىڭ ارعى تەگى دەۋگە بولادى. «قوبىلاندى باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەدىگە باتىر» جىرلارىنىڭ نوعاي جانە قازاق نۇسقالارىنىڭ ۇقساستىعى بۇعان دالەل. بۇل شىعارمالار ەكى حالىقتىڭ دا دۇنيەتانىمى مەن ۇلتتىق مىنەزىن قالىپتاستىردى.

بۇگىنگى تاڭدا نوعايلار رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ داعىستان، ستاۆروپول ولكەسى، قاراشاي-شەركەس جانە استراحان وبلىسى ايماقتارىندا ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ جالپى سانى 100 مىڭعا جۋىق. بىراق ءتىل مەن ءداستۇر تۇرعىسىنان قازاقتارمەن ءالى دە ۇقساستىقتارىن ساقتاپ كەلەدى. كوپتەگەن نوعايلار وزدەرىن «قازاقپەن ءبىر تۋىس حالىقپىز» دەپ سانايدى.

قازاقستاننىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە دە نوعايلاردىڭ ۇرپاقتارى ءومىر سۇرەدى. اسىرەسە اتىراۋ، باتىس قازاقستان جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا «نوعاي-قازاق» دەگەن ارالاس اتاۋلار ءجيى كەزدەسەدى. تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتار بۇل قۇبىلىستى قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى كوپقىرلى ەتنيكالىق بىرىگۋدىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە باعالايدى.

ەگەر تەرەڭىرەك قاراساق، نوعاي مەن قازاقتى اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىن. تىلدەرى ءبىر، مادەنيەتى ءبىر، ءدىنى مەن سالتى دا ءبىر. ايىرماشىلىق تەك ساياسي جانە گەوگرافيالىق جاعدايدان تۋعان. ءبىرى ەدىل بويىندا، ءبىرى سىر بويىندا ءومىر سۇرگەنىمەن، ەكەۋىنىڭ دە ءتۇبى تۇركىلىك، تامىرى ورتاق.

قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىندە «نوعايلى ءداۋىرى» ەرەكشە ورىن الادى. بۇل كەزەڭ – ەلدىڭ بىرلىگى مەن رۋحىنىڭ كۇشەيگەن، باتىرلار مەن جىراۋلار زامانى. قازاق حالقىنىڭ وزىندىك مەملەكەتى – قازاق حاندىعى قالىپتاسقان تۇستا، نوعاي جۇرتىنىڭ تاعدىرى سونىمەن قاتار ءوربىدى. دەمەك، نوعاي ورداسى قازاق تاريحىنىڭ اجىراماس بولىگى.

نوعاي ورداسى – قازاق حاندىعىمەن قاتار ءومىر سۇرگەن، بىراق ءتۇپ نەگىزى، ءتىلى، ءدىنى مەن مادەنيەتى ورتاق مەملەكەت بولدى. كەيىن بۇل ەكى ەلدىڭ ۇرپاقتارى ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامىندا بىرىكتى.

نوعايلار – قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنداعى ماڭىزدى كەزەڭنىڭ، ياعني «نوعايلى ءداۋىرىنىڭ» مۇراگەرى. بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى ەرلىك، جىراۋلىق، بىرلىك پەن نامىس – سول نوعايلى رۋحتىڭ جالعاسى.

سوندىقتان دا، نوعايلاردى قازاق تاريحىنان ءبولىپ قاراۋ – ۇلكەن قاتەلىك. كەرىسىنشە، ولاردى قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي تامىرىنىڭ تۇتاس بۇتاعى رەتىندە تانۋ – ءادىل ءارى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدى ۇستانىم.

وتكەنىن بىلمەگەن حالىق – كەلەشەگىن بولجاي المايدى. ال نوعايلى مەن قازاقتىڭ تاعدىرى – ءبىر ارنادان باستاۋ العان ۇلى وزەننىڭ ەكى تارماعى. ەكەۋىنىڭ دە باستاۋى ورتاق، ال بۇگىنى مەن الداعى كەششزەنى دە ورتاق.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz