اكادەميك سەرىك قيراباەۆ وسى عالىم تۋرالى: «جابال ابايدىڭ 150 جىل­دىعى كە­زىندە دايىندىق توبىنىڭ جۇ­مىسى­نا بەلسەنە قاتىسىپ، اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدە تاجىريبە جيناقتاپ ىسىلدى. اباي مۇراسى جونىندە كەيىنگى بۋىن عالىمدار اراسىندا قاي جاعىنان دا ونىڭ پىكىر ايتۋعا قۇقى بار»، دەپ وي ءتۇيۋى بەكەر ەمەس.

1976 جىلى اباي اتىنداعى قازپي فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت ماماندىعىن ءبىتىرىپ، ەڭبەك جولىن تاريحي سوزاق جەرىندە مۇعالىمدىكتەن باس­تاعان جاكەڭ ۇلت بولمىسىن تانۋعا، قادىر-قاسيەتىن ءبىلۋ­گە ۇمتىلدى. وسى سوق­پاق ونى ابايتانۋ عىلىمىنا الىپ كەلدى. جابال الشىنبەكۇلى 2004 جىلى اباي قارا­سوزدەرىنەن كان­­­ديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قور­عادى.

بۇل جونىندە عالىم: «كەڭەستىك يدەولوگيا كەزىندە ابايدى يسلام دىنىمەن بايلانىستىرا زەرتتەۋگە رۇقسات بەرىلمەيتىن. سونىڭ سالدارىنان ابايدىڭ دىنىمىزگە دەگەن شىنايى كوزقاراسى جابىق كۇيىندە قالىپ قويدى. سودان كەلىپ قازاقتىڭ دا، ابايدىڭ دا مۇسىلماندىعى، يسلامعا قاتىناسى ماردىمسىز دەگەن جالعان پىكىر قالىپتاستى. بۇل – ۇلتىمىزعا جا­عىلعان كۇيە. شىن مانىندە قازاقتىڭ دا، ابايدىڭ دا مۇسىلمانشىلىعى وتە تەرەڭ. مۇنى جاي سوزبەن ەمەس، ىسپەن دالەلدەپ شىعۋعا سەرت بەرىپ، الدىما ۇلكەن ماقسات قويدىم»، دەيدى.

ەڭبەكقور زەرتتەۋشى ج.شو­يىنبەت 10 جىلدان استام ۋاقىتىن وسى سالاعا سارپ ەتىپ، اباي قاراسوزدەرىنىڭ ىشكى ءما­نىنە ءۇڭىلىپ، اقىننىڭ حاق جو­لىن­داعى كىرشىكسىز بولمىسى مەن ساف تۇلعا­سىن اشىپ كورسەتۋگە كۇش-جىگەرىن، ءبىلى­مىن، تاجىريبەسىن جۇمسادى. وسىلاي­شا بۇرىنعى قاساڭ تۇسىنىكتى سىلىپ الىپ تاستادى. عىلىمنىڭ جاڭا تالاپتا­رىن قولدانا وتىرىپ، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن تۇجىرىمداماسىن ايقىنداپ بەردى.

ج.شويىنبەتتىڭ جانكەشتى ەڭ­بەگىنەن ونىڭ عىلىمعا دەگەن، حاكىم ابايعا دەگەن، تۇپتەپ كەلگەن­دە، ۇلتىنا دەگەن ادال دا تازا پەيىلى انىق بايقالادى. سونىمەن بىرگە تا­باندىلىعىن، قاي­سار مىنەزىن اڭعا­رامىز. عالىم ۇلى اقىن مۇراسىن عى­لىمي-تەوريالىق تۇر­عىدا جاڭاشا زەرتتەي وتىرىپ، ءدىني ۇعىم­داردى ۇعىنىقتى تىلمەن ءتۇسىندىردى، ابايتانۋدى بۇرمالاماق بولعان جات پيعىل، ­زياندى كوزقاراسقا لايىقتى سوققى بەردى. ەگەر ونىڭ بار تىلەگەنى عىلى­مي اتاق الۋ عانا بولسا، ديسسەرتاتسيا قورعاي سالا، اياعىن الشاڭ باسىپ قام­سىز جۇرەر ەدى. بىراق ول ويتپەدى. ول اردى ويلاپ، «اۋىردىڭ ۇستىمەن، جە­ڭىل­دىڭ استىمەن جۇرمەي»، ابايدى ءوز يدەو­لوگياسىنا پايدالانباق بول­عان نەبىر ميسسيونەرلەرمەن عى­لىم جونىنەن ايتىستى. باق-تى حالىق مۇددەسىنە بۇرا الدى.

ابايتانۋشى جابال الشىن­بەك­ۇلى حاكىمنىڭ 150 جىلدىعى اياسىندا ازىرلەنگەن اكادەميالىق ەكى توم­دى­عىنىڭ جاۋاپتى شىعارۋشىلارى قاتارىندا بولدى. ول بۇل كەزدە عىلىم اكادەمياسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينس­تيتۋتى ابايتانۋ ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ەدى.

عىلىمي جەتەكشىسى، كورنەكتى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىمەن ءبىر­لەسىپ، مەكتەپكە «ابايتانۋ» ءپانىن ەنگى­زۋگە كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. بۇگىندە اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتى فاكۋلتەتتەرىندە وقى­تىلاتىن «ابايتانۋ» كۋرسىنا باستاماشى بولدى.

جابال شويىنبەتتى قازىرگى رۋحاني ابايتانۋ قورعانىنىڭ ساردارى دەي الامىز. ول اباي مۇحيتىنا تەرەڭدەي ءتۇستى. «اباي – ۇلت ادەبيەتىندەگى، جالپى قازاق رۋحانياتىنداعى بولمىسى بولەك دارا تۇلعا. ول – اقىن عانا ەمەس، حاكىم. ول – ءومىردىڭ بولمىسى مەن شىندىعىن كوركەم بەينەلەۋمەن شەكتەلمەگەن، شىعارماشىلىعى ارقىلى تانىمىن، ادامگەرشىلىك ءىلىمىن بيىككە كوتەرگەن ويشىل تۇلعا»، دەپ تۇجىرىمدادى.

ءومىردىڭ سوقتىقپالى جولىندا تالاي قيىندىق كورسە دە، مويىماي العا ۇمتىلعان، 200-دەن اسا ماقالا جا­زىپ، مۇندا حالقىمىزدىڭ رۋحاني قۇن­دىلىقتارىنا اباي پاراساتىمەن قا­را­عان، قياناتقا قاسقايىپ قارسى تۇ­را بىلگەن كۇرەسكەر ازاماتتى رۋحاني كە­ڭىس­تىگىمىزدىڭ قىراعى كۇزەتشىسى دەۋگە بولادى. ول وزىنەن كەيىنگى جاس­تاردى پراك­تيكالىق ابايتانۋعا تارتا ءبىلدى. جىل ون ەكى اي بويى اقىن مۇراسىن، ول تۋرالى زەرتتەۋلەردى نا­سي­حاتتادى. تاۋەلسىزدىك قۇندىلىعى – اباي مۇراسىن تەرىستەگەندەرمەن اياۋ­سىز ايقاستى.

بۇعان دالەل – جابال الشىنبەك­ۇلىنىڭ رەسپۋبليكانىڭ باستى باسى­لىمدارىندا جارىق كورگەن «ۇلت­­تىق فيلوسوفيانى ۇيىقتان كىم شى­عا­رادى؟»، «قازاقتى، ابايدى قورلاپ، دوك­تورلىق قورعاماق»، «جۇكە­شەۆتىڭ بۇل قاي «دالباساسى؟»، «ابايتانۋ ما، ۆەدا­تانۋ ما، الدە ۇرپاق ساناسىن ۋ­لاۋ ما؟»، «ۇلى­لار ۇندەستىگىن كىم قا­لاي تۇسىنەدى؟»، «ۇلت رۋحىنا قاۋىپ ءتون­­دىرەتىن كىتاپ»، «قازاققا تورە­لىك ايتاتىن سەن كىمسىڭ؟»، ت.ب. ماقا­لا­­لارىن ايتساق جەتە­دى. ءاربى­­رىنىڭ مازمۇنىندا تاۋەلسىز­دىك رۋحى اڭعارىلدى. كەزىندە ونىڭ ­بۇل ما­قا­­لالارى بۇكىل قوعامعا قوز­عاۋ سال­عان-دى. ج.شويىنبەتتىڭ دالەلدى فاك­تى­لەرمەن جازىلعان جاناي­قايعا تولى جاز­بالارى ۇلتىمىزدىڭ بەتكە ۇ­ستار ازاماتتارى­نىڭ نامىسىن جا­نىپ، «وۋ، بۇ قالاي؟» دەگىزىپ، اباي الە­مىن الدەكىمدەردىڭ شابۋىلى­­نان ساقتاندىرۋعا ىقپال ەتتى. ءناتي­جە­سىندە، ادىلدىك ورناپ، رۋحاني قۇن­دى­لىق­تارىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى ءبو­لىگىنە قيسىن­سىز دا تەرىس كوزقاراسىن تاڭعان، ايار­لىقپەن شابۋىلداعان توپ سۋ بەتىنە شىعىپ قالدى. تالماۋ تۇستان سۇعۋعا ىڭ­عايلاعان سۇڭگىسىنىڭ كۇل-پار­شاسى شىقتى.

جالپى، ابايدى جات دىنگە، دۇرىسى بوتەن پيعىلدى، قايداعى ءبىر سەكتاعا تەلىپ، سونداي-اق ونىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، تۇلعالىق قاسيەتىن، ۇستانىمىن مازاق ەتكىسى كەلىپ، بىلگەنىن ىستە­گەندەر جابال شويىنبەتتىڭ ىمىراسىز كۇرەسىنەن سوڭ، ماسكالارىن شەشتى نەمەسە كەلگەن جاعىنا جىلىستادى.

بۇدان بولەك عالىمنىڭ تاباندى كۇرەسى رۋحاني قۇندىلىقتارعا ساق بولۋدى، اباي مۇراسىن رۋحاني «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزۋدى دايەكتەپ، مەم­لە­كەتىمىزدىڭ، ءتيىستى ورىنداردىڭ بەل­سەندىلىگىن، الەۋەتىن جارقىراي كورسەتتى. ءويت­كەنى مەملەكەتتىك ورگاندار شى­رىلداعان جابال شويىنبەت­تىڭ ۇنىنە قۇلاق ءتۇرىپ، جەدەل ارەكەت ەتكەن اتال­عان ماسەلەدە حالىقتىڭ تىلە­گىمەن ۇندە­سەتىن ساۋاتتى شەشىم شى­عارىپ، اق پەن قارانى ايقىن­دا­دى. بۇل جولدا جابال شويىنبەتتى تۇرسىنبەك كاكىش­ۇلى، قادىر مىرزا ءالى، مەكەمتاس مىرزاح­مەتۇلى، ايگۇل ىسىماقوۆا سىندى اردى وي­لاعان جانداردىڭ قولداعانىن ايت­پاي كەتۋ ورىنسىز. سونداي-اق عا­لىمنىڭ جاناي­قايىنا ءۇن قوسىپ، اباي مۇرا­لارىن ارسىزدىقتان اراشالاۋعا ۇم­­تىلعان قاراپايىم ادامداردىڭ باس­­­پاسوز ارقىلى جەتكىزگەن شىنايى نيەت­­­تەرى دە كوڭىل تورىندە ساقتاۋلى تۇر.

وسى داۋ-دامايدىڭ سارساڭى عالىم­نىڭ جەكە باسىنا، جان جۇيەسىنە وڭاي تيگەن جوق. تالاي تاڭدى ۇيقىسىز اتىردى، تالاي كۇندى كۇرسىنىسپەن باتىردى. تۇيسىكسىزدەرگە ماسەلەنىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرەمىن دەپ جۇيكەسى جۇقاردى، ساناسىنا سالماق ءتۇستى، جۇرەگى اۋىردى. بارىنەن دە وعان تامىر-تانىستى ارتتىرىپ، ىقپالدى ازاماتتاردان قولداۋ كورىپ، ورىنسىز ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ جىمىن بىلدىرمەي ىسكە اسىرۋعا بەل شەشە كىرىسكەن قارسى توپتاعىلار ىشىندە ءوز وتانداستارىنىڭ بولعانى قاتتى باتتى. سونداي-اق سىڭارجاقتاردىڭ سوزىنە بىلمەستىكپەن ەرىپ، جاعدايعا ءۇستىرت قاراۋدىڭ سالدارىنان شاتاسقان اعايىننىڭ دا بەتىن بەرى بۇرۋ وڭايعا سوقپادى. ويتكەنى «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق» دەيتىن قازاق بالاسىن تەرىس سوزىنەن باس تارتقىزۋ، العان بەتىنەن قايتارۋ قيىن-اق.

قالاي دەسەك تە، جابال شويىنبەت سان سالالى ەڭبەگى ارقىلى ءاربىر قازاق­تى اباي الەمىنە ۇقىپپەن قاراۋدى ۇيرەتتى. سىن ساعاتتا قورعاۋعا دا باۋ­لىدى. مۇنى ۇعاتىندار جىل ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. دە­مەك، عالىمنىڭ توككەن تەرى زايا كەتپەگەن.

بۇگىندە ابايدان العانى كوپ، توقى­عانى مول جابال شويىنبەت كاسىبي قىزمەتىن ورايىمەن جالعاستىرىپ كەلەدى. جالىعاتىن ءتۇرى جوق، قايتا ءور­­شە­لەنە العا باستى. اداسپاي كە­لە­دى. ويتكەنى ول ابايدىڭ ىزىنەن كوز جاز­باۋعا بەل بايلاعان. كەشەگى الما­عايىپ زاماندا الىسقانمەن الىسىپ، تار­تىسقانمەن تارتىسىپ، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، ازدى-كوپ­تى عۇمىرىن ات ۇستىندە وتكىزگەن، وڭ­تۇستىك وڭىرىنە بەلگىلى تۇلعا بولعان، سو­ڭىندا ونەگەلى ءىسى، ۇلاعاتتى ءسوزى قالعان، 1937 جىلى تىرشىلىكتە ءدامى تاۋسىلعان شويىنبەت ءبيدىڭ نەمەرەسى جابال الشىن­بەكۇلى – وسىنداي جان. «تە­گىنە تارت­قان» دەگەن وسى شىعار. عالىمنىڭ مۇراتانۋ مۇراتى – اسىل، باعدارى دا ايقىن.

دەرەككوزى: ەگەمەن قازاقستان گازەتى

Abai.kz