Qoghamnyng aqyl-oyy toqyraugha úshyrap, alty baqan ala-auyz bolghanda, qúmyraday keudedegi Tәniry ruh búlqynyp, «quatty ottay búrqyrap» kóteriliske shyghady. Búl kóterilis sarsang kýige týsken sanalargha sapar shekken qantógissiz, qarusyz beybit sheru siyaqty. Ashyq týisik pen sergek sananyng iyesi ghana ghana ol sherudi jýregimen qarsy almaq. Qarsy almasa, týsinbese, aitqan sózge qúlaq týrmese, kóterilisti bastaghan úly ruh iyesi «qayghy shyghyp ilimnen, yza shyghyp bilimnen, zar shygharyp tilinen» alasúra - alqynyp, asanqayghylanghan oiymenen ala-qúla dalany adaqtap kezip, týk shyqpaghan son, «ashuy - ashyghan u bolyp, oiy kermek» tatyp, aqyry «molasynday baqsynyng jalghyz qalady». Al, Pirge ermegen, ony últtyng ruhany kósemi retinde sezinbegen halyq - nadan bolyp qala beredi, onyng kókjiyegi eshqashan keneymeydi, kósegesi de úzaq uaqyt kógermek emes.

Qazaq atty halyqtyng tylsym dýniyedegi ruhany egregory solghyn tartyp, gharyshqa jútylarday bolghanda jan býligin, bilimsizdik pen arsyzdyqqa qarsy qaghaz betindegi kýresin túnghysh bastaghan Abay.

Qoghamnyng aqyl-oyy toqyraugha úshyrap, alty baqan ala-auyz bolghanda, qúmyraday keudedegi Tәniry ruh búlqynyp, «quatty ottay búrqyrap» kóteriliske shyghady. Búl kóterilis sarsang kýige týsken sanalargha sapar shekken qantógissiz, qarusyz beybit sheru siyaqty. Ashyq týisik pen sergek sananyng iyesi ghana ghana ol sherudi jýregimen qarsy almaq. Qarsy almasa, týsinbese, aitqan sózge qúlaq týrmese, kóterilisti bastaghan úly ruh iyesi «qayghy shyghyp ilimnen, yza shyghyp bilimnen, zar shygharyp tilinen» alasúra - alqynyp, asanqayghylanghan oiymenen ala-qúla dalany adaqtap kezip, týk shyqpaghan son, «ashuy - ashyghan u bolyp, oiy kermek» tatyp, aqyry «molasynday baqsynyng jalghyz qalady». Al, Pirge ermegen, ony últtyng ruhany kósemi retinde sezinbegen halyq - nadan bolyp qala beredi, onyng kókjiyegi eshqashan keneymeydi, kósegesi de úzaq uaqyt kógermek emes.

Qazaq atty halyqtyng tylsym dýniyedegi ruhany egregory solghyn tartyp, gharyshqa jútylarday bolghanda jan býligin, bilimsizdik pen arsyzdyqqa qarsy qaghaz betindegi kýresin túnghysh bastaghan Abay.

Abay dýniyege kelgende HHI ghasyrda dýnie esigin qaghatyn siz ben biz әlmisaq jaqta óresi biyik, adamgershilik pen izgilikke toly dayyn qoghamda tuylamyz dep qatty quanghanbyz. Ony ókinishke oray úmytyp qaldyq. Ishtey, jýrekpen, tamyrmen, bar jan-jýikemizding әr talshyghymen, bioqabyrshaghymyzben qazaqty óle jazdap sýisek daghy, oghan Abaydyng qasiretin keshire almaymyz. Mýmkin endi eshqashanda keshe almaspyz. Abay jaryq dýniyege núrdyng úshynan shyq bolyp tamghanda, biz ózimizding babalarymyzdy «endi bәri basqasha bolady!» - dep júbatqan ek...

Bir әngimemizde Talasbek agham /Ásemqúlov/ qazaqtyng barlyq tarihy qanqúily kýnderden ghana qúralghan degeni bar edi. Búlbúl qús zymystan kórmey, gýlstannyng qadirin bilmes. Biz gýlstan týgili, onyng gýlzarynan anqyghan júparyn da qúsharlana iyiskegen joqpyz әli. IYә, qazaqtyng tarihynda qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan zaman bolghan emes. Alla Abaydyng jýregine jalpy Alash júrtynyng mynjyldyq ruhany jarasyn júqtyryp qana qoymay, kýlli ghalamdyq zilmauyr múnyn júp-júmyr jalghyz basyna ýiip-tógip bere salghan. Sol arqyly bizge de shapaghatyn tókti. Ony da úmytyp qaldyq. Joq, úmytqan joqpyz, týsine almadyq degenimiz dúrys shyghar. Jan tilegin tәn tilegi jenip ketti.

Shirkin-ay, biz Abaydyng kezinde ómir sýrsekshi, ony alaqangha kóterip alyp ardaqtaytyn edik-au dep qoyam. Ol oiyma ózim de senbeymin. Siz týgili, ózim de kýlemin. Búnyng bәri jýregimdegi imanymnyng qauqarsyzdyghynan, kip-kishkene, bilimsiz miymnyng solqyldaqtyghynan tuyndaytyn emosiyalar. Sebebi, men de tura siz siyaqty «samorodnyy sary altyndy saudasyz berse» de mensinbeytin kәdimgi qazaqpyn.

Qazaqtyghymyzdan shyghady, ras endi, óte kónilshek últpyz. Abaydy bilmey túryp, keudemizdi kerip onymen maqtanamyz, әueli! Úly ruh aspany dýniyege kóshkeli beri, attay bir ghasyr ótse de, ózgergenimiz shamaly. Auylgha barsanyz da, qaladaghy qazaqty kórseniz de kiyimi men kóligi ghana ózgergen HIH ghasyrdaghy naghyz qandasynynyzdy kóresiz. Tek ýnilip, den qoya, dúrystap qaranyzshy. Týk ózgermegen. Zamannyng jeli - zuyldaq. Áriyne ol búrynghygha qaraghanda bilimdirek shyghar, tehnikany mengergen, kompiutermen tanys, shetel janalyqtarynan habardar jәne taghysyn taghylar. Biraq, ruhany bolmysy jaghynan HIH ghasyr men odan arghy zamandardadaghy qazaqtyng tyrnaghyna da tatymaydy. Maghan da, ainagha qarasanyz da sol qazaqty kóresiz. Áytsede, minezimiz sol qalpy. Daraqy, quaqy, toyshyl. Abayshyl emes mýlde.

Pushkin baqilyq sapargha attanghanda orys halqy ony «bizding poeziyamyzdyng altyn kýni batty!» - dep kýnirene joqtaghan bolatyn. Eskendir Pushkin kózi tirisinde-aq óz elining sýiikti aqynyna ainalyp, patsha-aghzamynyng aldynan bir-aq shyqqan edi. Pushkindi qazaqqa ózinen asyra tanystyrghan, ózine qaraghanda Alashqa edәuir jaqyndatqan Abaydy biz bolsaq әli de zerttep, zerdelep jatyrmyz. Úly Ibrahimning saf altynday poeziyasy men ghalamdyq parasatyn jýregimizge úyalata bastadyq deu erte. Desek te bir adym aldygha jasadyq. Oghan da shýkir.

«Pushkin jolyn» eshkim jazghan joq. Úly Múhtar ómirlik múraty bolghan «Abay jolyn» jazbaghanda jaghdayymyz qanday bolmaq edi? Abayday danamyzdyng bar ekenin de bilmey ketuimiz mýmkin ghoy. Bolmasa, Shynghystaudyng bókterinde bolypty bir qara shal, ólenderi eski sarynmen jazylghan, úiqastary jyrghap túrghan joq, әiteuir aqyngha kende emes elmiz ghoy dep, myn-eki myng danamen shyghatyn, sosyn eshqayda taralmaytyn antologiyagha kirgize salar ma edik, kim bilsin.

Orystar Pushkindi «bizding bәrimiz» degende, «Abay bizding pirimiz!» - dep jar saldyq. Jón-aq. Degenmen, Abay fenomeni qazaqqa әli de tolyq ashylmaghanday seziledi. Abay atty qúbylystyng qúpiya jaqtary men tylsym tústary ótken shaq pen joghalghan kenistikte qalyqtap qalyp qoydy. Kenistik óz betimen kóship jýr, uaqyt shapqylap bizge jetip keldi. Búl uaqyt - Abaydan jyraqtau uaqyty.

Jyltyr-júqa, jenil-jelpi, әr salanyng jýrdim-bardym bilimine ie jana qazaq Abaymen basyn qatyrghysy joq. Ol erte-ertede, eshki jýni keltede, qyrghauyly qyzyl eken, qúiryq-jýni úzyn eken zamanynda, halyqtyng sanasy qaranghy, týisigi túman, kókiregi nadan bolghan kezde ghúmyr keshken qara shal ghoy, onyng qazir bizge bereri ne? - dep qoya ma býgingi zamandasymyz? Solay aita otyryp, joghalghan kenistikten bólek, «jarq etpes qara kónilimen», qop-qon ruhsyzdyq múnaryna enip bara jatqanyn bilmeydi. Al, adamgha eng aldymen zamanauy bilim emes, ruhany ilim kerek. Sebebi, «kim jýrer tirshilikte kónil bólmey, baqy qoymas fәniyding minin kórmey».

Raymond Moudiyding «Ómirden keyingi ghúmyr» atty kitabynda klinikalyq ólimdi basynan keshirgen bir adam, esin jighanda aitypty-mys: «Baqy ekige bólinedi eken. Bir shetinde súp-súr qoy kenistikte qúlazyghan ruhtar ebil-debil kýide jaryqqa jete almay, «beti» tómen qarap, josyp jýr. Búlar kimder? - dep meni qarsy alghan jap-jaryq shardan súradym. Ol maghan búlar tirisinde ruhyn quattandyrmaghan, fәniyde arzanqol bilimge úmtylyp, qara bas qamyna bola beymaghlúm tirshilik jasaghan, parasattyng úshqynyn da sezbegen gharipter - dedi».

Osydan túra 105 jyl búryn qazaqtyng jeri Abaydyng qasiyetti tabanyn sezbey, abdyrap qaldy. Eli Abaydan aiyrylghan kezde ghana jetimdikting ashy jasyn jýregimen sezdi. Áli de kónili jetim. Abay halqynyng aldyndaghy perzenttik boryshyn ótep ketti. Endigi is qazaqtyng sanasynda dep shapanynyng etegin jelpildetip, ghayypqa sinip, jýre berdi.

Mars planetasy baghzy dәuirde ósimdik pen januargha, tamasha tap-taza auagha bay ghalam edi. Qúday atqan bir kýni oghan bir alyp gharysh denesi soghylyp, zor ekpinimen Kýndi ainalyp kele jatqan planeta bir sәtke irkilip qalady. Sonda onyng atmosferasy qatty jyldamdyqpen kele jatqan boyda, ary qaray jónkilip kete barghan eken. Marstyng betinde aua qalmaghandyqtan bir mezette tirshilik atauylysy qyrylghan desedi astronomiya ghylymy.

Abay - qazaqtyng atmosferasy sekildi. Qara shal bolmaghanda biz ne jútar edik? Qazaqtyng ruhany әlemine «qyzyl asteroiyd» soghylyp, jýregimizden Abaydy aiyrghysy keldi. Bolmady. Jaratqannyng qazaqqa degen janary ong eken. Olay bolsa, býgin qyzyl asteroidtting tozany seyile bastady. Endi Abaygha oralatyn kýn jetti. Naghyz qazaqtyng qany tamyrymyzda qayta ainalsyn. Abayshyl bolayyq, abay bolayyq!

«Ishim ólgen, syrtym sau» keypinen arylsaq, el bolugha ýmitimiz joq emes.

Jalghasy bar...