I bólim: Abaydyng Senatqa jazghan haty

II-bólim: Abay jәne Álihan

III-bólim: Abay kitaphanasyndaghy Batys pen Shyghys kórinisteri

Derekkózderindegi Abay kitaphanasy

IV bólim

Abaydyng bilimdarlyghyn aighaqtaytyn dәl osy Kókbay aqsaqaldyng esteligine úqsas taghy da bir derekkózi bar. Aytpaq sózimiz: Jogharyda atap ketken Abay kitaphanasy haqynda naqty maghlúmat beretin ýshinshi derekkózi turasynda.

Ol – 2025 jyldyng 4 qyrkýieginde «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan «Túlgha turaly tyng derek» atty Abay Qúnanbayúly haqyndaghy aqparatty-zertteu maqala. Avtory – Astana Halyqaralyq uniyversiyteti, Óner jәne Gumanitarlyq ghylymdar jogharghy mektebining dekany Sayat Baymúratúly.

Sayat Baymúratúlynyng búl janalyghyn – «Abaytanugha qosylghan zor olja» dep, derekkózining týpnúsqasyn izdep tauyp, ony jariyagha shygharyp, 2025 jyldyng 17 qazany kýngi «Abay.KZ» portalyndaghy «Abay turaly tyng derek» maqalasy arqyly kýlli qazaq elinen sýiinshi súrap, ghylymy ainalymgha týsirgen, belgili abaytanushy ghalym – Asan Omarov.

Asan aghamyzdyng zor oljagha balaghan Abay haqyndaghy derek – «Zapisky Kirgizkogo missonera Leonida Pokrovskogo za 1896 god» degen ataumen Reseylik «Provoslavnyy Blagovesniyk» degen jurnaldyng 1897 jyldyng mamyr aiyndaghy 9 – nómirine jariyalanghan eken.

Qos maqalada sóz bolatyn Abay turaly tyng derekting qysqasha bayany myna tómendegisinshe: XIX ghasyrdyng II jartysynan bastap, otarshyl Resey imperiyasy qazaqtyng jerin, úshan-teniz baylyghyn mәngilik iyelenu ýshin jer iyesi qazaq halqyna «orystandyru» sayasatyn jýrgizgeni mәlim. Resey» imperiyasynyng «orystandyru» sayasatynyng bir týri – qazaqty hristiyan dinine kirgizip, shoqyndyru boldy. Búl nauqan ghylymy tilde missionerlik sayasat dep ataldy da, ol sayasatty jýzege asyrushylardy – missionerler dep atady. Ol kezenning missionerleri – diniy-filosofiyalyq konondardyng bilgiri ghana emes, jergilikti halyqtyng әdet-ghúrpy men túrmys-jaghdayyn jetik biletin jan-jaqty dayyndyghy mol din qyzmetkerleri edi. Osynday missionerlerding biri, «Provoslavnyy Blagovesniyk» jurnalynda jaryq kórgen «Zapisky Kirgizskogo missionera Leonida Pokrovskogo za 1896 god» degen jazbanyng avtory – Leonid Pokrovskiy boldy.

Ol óz jazbasynda qyrdaghy qazaqtar arasynda missionerlik júmystyng qalay jýrip jatqanyn qysqasha bayanday kelip, ózining bilimdarlyghymen Semey ónirine belgili bolghan Ibragim Qúnanbaev (týpnúsqada Kolymbaev dep jazylghan)  degen qazaq mollasymen diny pikirtalasqa týsip, onda nendey mәseleler sóz bolghany turaly jazady. Jazbanyng qysqasha mazmúny – osy.

Misioner Pokrovskiy jazbasynda sóz bolatyn mәseleler Sayat Baymúratúly men abaytanushy ghalym Asan Omarov maqalalarynda ghylymy negizde jan-jaqty tereng taldanghan. Biz de óz kezegimizde sóz etip otyrghan taqyrybymyzgha oray, missioner Pokrovskiy jazbasyndaghy Abay kitaphanasy haqynda birer sóz aitudy jón sanadyq.

Abay kitaphanasy degenimiz – Abay bilim dengeyining kórinisi suretteletin aighaqty derek. Hәkim Abay: «Sózine qarap kisini al», – dep tәpsirleydi. Búl – sóz adamnyng oi-órisi men bilim dengeyining kórinisi degen maghynadaghy  oy bolsa kerek. Missioner L.Pokrovskiy jazbasyndaghy Abay sózderine qarap, onyng bilim dengeyining kórinisin anyq baghamdaysyz.

Abay auylyna kelip, Abaymen din turaly pikirtalasqa týskeni haqynda missioner L.Pokrovskiy myna tómendegidey jazba qaldyrypty.

Ol bylay deydi: «5 sentyabrya ya priyehal nakones k znaemenitomu sredy kirgiz Ibragimu Kolymbaevu. S pervogo je slovo Ibragim vstupil so mnoi v spor o religii. On govoriyt, chto nachalo mira y do nashih dney mejdu ludimy iydet spor o vere. Kajdyy govorit drugomu, chto ego vera istinna, y nikto nikomu deystviytelinosty ne dokazal nichego. Poetomu ne luchshe ly ostaviti kajdogo pry svoey vere? Ya vozrazil emu.» (Provoslavnyy Blagovesnik №9, 1897 god. May)

(Qazaqshasy: 5 qyrkýiek kýni men qyrghyzdar (qazaqtar N.M) arasynda tanymal Ibragim Kolymbaevqa aqyry jettim. Ibragim alghashqy sózden-aq menimen din turaly pikirtalasqa týsti. Ol bylay dedi: Álem jaratylghannan beri adamdar arasynda din turaly dau toqtaghan emes.Árkim óz dinining ghana shynayy din ekenin aitady. Biraq, eshkim anyghyn dәleldey alghan joq. Sondyqtan, әr adamdy óz seniminde qaldyrghan jón emes pe? Men oghan kelispey, qarsy shyqtym. Erkin audarghan N.Mahan)

Missioner L.Pokrovskiyding din turasyndaghy Abaymen pikirtalasy fransuz jazushysy Bernarden de Sen-Periden Lev Tolstoy orys tiline audarghan «Suratskaya kofeynaya» (әngimeni «Surat kafehanasy» degen ataumen qazaqshagha audarghan Á.Bókeyhan. «Dala Ualayaty» gazeti. №10,11. Nauryz. 1900 jyl) әngimesindegi din turasyndaghy talasty eske týsiredi.  Din turaly talas: «Mening dinim men Qúdayym bәrinen kýshti», – degen ózimshildikten tuyndaghan-dy. Mine, osy talasta Konfusiy shәkirti danyshpan-filosof: «Qúday kýn siyaqty. Ol әlemning barlyq jerin jaryq qylady. Kýnge әrkim ózining kózimen qaraydy. Kýlli dýniyagha syimaytyn úlyq Tәnirini әr júrt ózining ghibadathanasyna qamaghysy keledi. Búl dúrys emes», – dep, danyshpan-filosoftyng auzymen aitqyzyp otyrghan L.Tolstoydyng admgershilik túrghysyndaghy kózqarasy men L.Pokrovskiy jazbasyndaghy Abaydyn: «Ár adamdy óz seniminde qaldyrghan dúrys emes pe?», – degen pikirining tamyry bir jerden nәr alyp quattanyp túr.

Týsingen adamgha Abaydyng Pokrovskiyge qarata: «Árkim óz dinining ghana shynayy ekenin aitady. Sondyqtan, әr adaamdy óz seniminde qaldyrghan jón emes pe?» – dep aitqan bir auyz sózining ózi, orys missioneri L.Pokrovskiydi L.Tolstoydyng «Surat kafehanasy» әngimesindegi kózi ashyq bolsa da, kókirek kózi soqyr kóp miskinning qataryna qosyp túr. Jazbasyna qaraghanda, óz dinin basqa dinderden artyq dep esepteytin kókiregi soqyr, imperiyalyq otarshyl pighyldaghy ózimshil orys missioneri – ózining beyshara qalyptaghy miskin hәlin týsinbegen sekildi. Pokrovskiyge aitqan Abaydyng jalghyz auyz sózinen-aq parasat beynesindegi Abay beynesi anyq kórinip túr.

Pokrovskiy óz jazbasynda Abaydyng bilimdarlyghy men ziyaly minezi turaly: «Kak vidno on ocheni mnogo chital daje y filosofov, znaniyem kotoryh ne preminuli pered mnoy porisovatisya», – dep (qazaqshasy: Ol óte kóp oqyghan, tipti filosoftardy da oqyghan bilimin mening aldymda maqtanysh ýshin kórsetuge tyrysqan joq. Erkin audarghan N.Mahan) aita kelip: «Govorit mejdu prochem s bolishoi pohvoloy o grafe L.Tolstom.», – dep, (qazaqshasy: Aytpaqshy, ol graf Lev Tolstoy turaly da kóp maqtau aitty. Erkin audarghan N.Mahan) Abaydyng Tolstoy shygharmashylyghyn jaqsy bilgenin sóz etip, andatyp ótken.

Aytpaghymyz: Pokrovskiy óz jazbasynda «Abay Tolstoy shygharmalaryn jaqsy bildi», – degen sózdi aitpaydy.

Pokrovskiy Abay turaly: «Graf Tolstoy turaly kóp maqtau aitty», – dep jazghanda, Tolstoymen jýzbe-jýz tanys bolmaghan Abay Pokrovskiymen Tolstoydyng shygharmashylyghy hәm  onyng filosofiyalyq kózqarastary turaly sóilespegende, Abay Tolstoy turaly orys missionerine basqa ne aituy mýmkin?

Búdan ary qaray Abay din aitysyn úiymdastyrghysy kelgen missioner Pokrovskiyge hristian dini turasynda emes, óz zamanyndaghy islam dini turaly kóbirek aitqan.

Ol bylay deydi: «Ya strogy musulimaniyn, no ne takoy, kak Vy dumaete. Ya mnogoe ne priznai, chemu uchiti islam. Koran strashno iskajen, v nem trudno otlichiti istinu ot lji. Mogometi, mejdu prochem, nikogda ne uchil o svyashennoy voyne, on vsegda pooshryal zanyatiya naukoy, propovedoval lubovi ko vsem ludyam. Chto kasaetsya religioznoy ne terpimosti, to vse eto vydumky pozdneyshih mull, glavnym obrazom turkov vydumavshih ee dlya podderjaniya svoego mogushestva, y tatar podpavshih pod vlasti russkih y vechno mechtayshih ob osvobojdeniy ot etoy vlasti. Glavnoy prapovednik nenavisty k nemagometanam – Kazanskaya medrese. Ny v Tursii, ny v Arabii, ny v Persiy – ne propoveduetsya takogo fanatizma, kak v Kazani. V nastoyashee vremya zdesi-to iymenno y iskajaetsya bolee vsego istinnoe magometanskoe ucheniye. Chto kasaetsya russkiyh, to ony ne iymeeiyt dostatochnogo znaniya magometanstva, ne postigly vsu glubinu  ego. Boliishinstvo izuchaet magometanstvo po perevodam, o vse perevody, v tom chisle y G.Sablukova vesima ne pravilinyi. Ya, govoriti Ibragiym, rabotaiy nad vosstanavleniyem istinnoy religii  magomatanskoy v tom viyde, v kakom dal ee Magomet. Posle smerty moey trudy moy prochitait magometane y mojet byti naydutsya prodoljately moego dela» (Provaslavnyy Blagovesniyk. №9, May. 1997 god) (Qazaqshasy: Men shynayy músylmanmyn, biraq siz oilaghanday (músylman) emespin. Islam oqytyp ýiretetin kóp nәrseni moyyndamaymyn. Qúran qatty búrmalanghan. Onda aqiqat pen jalghandy ajyratu óte qiyn. Múhammed payghambar eshqashan (din ýshin bolatyn) qasiyetti soghysty nasihattaghan emes. Ol әrdayym ghylymmen ainalysqandy qoldap, adamzatty mahabbatpen sýidi nasihattady. Diny tózimsizdik – keyingi moldalardyng әsirese, týrikterding óz biyligin saqtap qaluy men tatarlardyng orys biyligining bodandyghynan qútylsaq degen armanynan tuyndaghan amal. Músylman emesterge óshpendilikti nasihattaytyn basty ortalyq – Qazan medresesi. Týrkiyada, Arab elderinde, Parsyda – Qazandaghyday diny fanatiyzimdi nasihattamaydy.

Qazirgi kezde, islam  dinining qatty búrmalanyp jatqan jeri – Qazan. Orystar islam ilimin jetkilikti dәrejede bilmeydi, onyng terendigin týsinbeydi. Orystardyng kópshiligi islamdy audarmalar arqyly oqidy. Al, barlyq audarmalar, onyng ishinde G.Sablukov audarmasy da – qate. Men – dedi Ibragim – islam dinining Múhamed payghambar qaldyrghan shynayy aqiqat núsqasyn qalpyna keltirumen ainalysyp jýrmin. Men ólgennen keyin mening enbekterimdi músylmandar oqyp, bәlkim mening isimdi jalghastyratyndar tabylar. Erkin audarghan N.Mahan)

Bizding oiymyzsha, missioner Pokrovskiy jazbasynda qospa joq. Onda Abaydyng shynayy beynesi men Abay kitaphanasynyng kólemi anyq angharylady. Biz búl jazbadan danalyq shyny arqyly Álemdik dengeyge kóterilgen danyshpan Abaydy kórip otyrmyz. Ol Qúran qatty búrmalanghan deydi. Nege?

Sebebi, búl uaqytta Dreperding «Europanyng aqyl-oyynyng órkendeu tarihy» men Milli, Bokli, Liuisiterding «Pozitivti filosofiya» (Ong yqpaldy filosofiya . N.M) aghymymen jaqsy tanys bolghan Abay, Batys órkeniyetining tarihyn jaqsy bilip qana qoymay, ózi ómir sýrip otyrghan tústaghy Shyghystyng Batystan birneshe ghasyrgha artta qalyp ketuining negizgi sebebi – bilim men ghylymnyng damymay qalghandyghynan ekenin óte jaqsy bildi. Sondyqtan ol ghylymdy nasihattaytyn islamnyng bas kitaby – Qúran-Kәrim qatty búrmalanghan dedi.

Keyingi orta ghasyrdaghy Shyghysta ghylym men óner-bilimning ósip-órkendemeuining negizgi sebepkeri – din bolatyn. Islam din ústazdary Qúrandy óz qalaulary men orta ghasyrlardaghy Shyghystyng diktator biyleushilerding ynghaylaryna qaray tәpsirledi. Olar ózge dindegi «kәpirlerge» qarsy qasiyetti «ghazauat» soghysyn oilap tauyp, ghylymmen ainalysatyn erkin oily ónertapqysh-ghalymdardy «kәpir» dep dinsizderding qataryna qosyp, qudalaugha kiristi. Búl әreketterding barlyghy – diktatorlardyng sheksiz biyligi men memlekettegi din iyelerining yqpalynyng saqtalyp qaluy ýshin asa qajet edi. Biyliktegi patshany «kóktegi Qúdaydyng jerdegi kólenkesi» dep týsindirgen din iyeleri – diktatorlardyng sheksiz biyligin din atynan ýnemi qoldap otyrdy.

Osy tarihty tereninen týsingen Abaydyn: «Búl zamannyng ishandarynan bek saq bolyndar. Olar – fitnә (jalghan, býlikshil, búzyq) ghalym. Búlardan zalaldan basqa eshnәrse shyqpaydy», – deuinde (38-qarasózi) ýlken mәn bar.

Shyghysta ghalymdardy qudalap, ghylymdy damytpaudyng nәtiyjesinde: Ghylym men óner-bilim jetistikterinen maqúrym qalghan keyingi orta ghasyrdaghy Shyghys – órkendeu jolyna emes, qúldyrap keri ketu jolyna týsti.

Bir zamandarda órkeniyet besigi bolghan Shyghystyng keyingi qúldyrau dәuirining tarihy sebepterin jaqsy bilgen Abaydyng orys missioneri Pokrovskiyge: «Qúran qatty búrmalanghan, onda aqiqat pen jalghandy ajyratu óte qiyn. Múhamed payghambar eshqashan qasiyetti soghysty nasihattaghan emes. Ol kýlli adamzatty sýy dep aityp, ghylymmen ainalysudy qoldady», – deui de, jәne jazbadaghy: «Islam dinining Múhammed payghambar qaldyrghan shynayy aqiqat núsqasyn qalpyna keltirumen ainalysyp jýrmin», – degen sózi de, aqiqat auylynan alys ketpeydi. Sebebi, dәl osy sózderining dәleli retinde Abay, Pokrovskiy kelip ketken 1896 jyldan son, biz qazir 38-qarasóz dep atap jýrgen «Ghaqliya-Tasdiqatyn» jazdy. Búl – 1897-1899 jyldar bolsa kerek.

Búlay deuimizding negizgi sebebi: Pokrovskiy Abay auylyna 1896 jyldyng 5 qyrkýieginde kelgenin óz jazbasynda anyq jazghan. «Islam dinining aqiqat núsqasyn qalpyna keltirumen ainalysyp jýrmin», – degen Abay, búl uaqytta «Ghaqliya-Tasdiqatyn» bitire qoymaghany – anyq.

Bәlkim, ol kezde traktatty jazugha әli kirispegen boluy da bek mýmkin. Ayta ketetin bir mәsele: Islam ilimining shynayy núsqasy – Abaydyng «Ghaqliya-Tasdihat» dep atalatyn ghylymy traktaty óte kýrdeli enbek. Múnday kýrdeli enbekti jazu – úzaq uaqytty talap eteri haq. Sondyqtan, Abay búl enbegin jazugha kemi bir-eki jyl uaqytyn arnady dep oilaymyz.

1898 jyldyng 18 iini kýni Múqyr saylauy ótip jatqan «Kóshbiyke» degen jerde Abay sabalyp, tayaqqa jyghylady. Búl oqigha moralidyq túrghydan Abaygha óte qatty soqqy bolyp, sony ýlken daugha úlasqandyqtan – búl jyly Abay jaylanyp otyryp, «Ghaqliya-Tasdiqatty» jazugha múrshasy boldy dep aita almaymyz. Sondyqtan, bizding oiymyzsha, Abay «Ghaqliya-Tasdiqatty» orys missioneri L.Pokrovskiy kelip ketken 1896 jyldan keyin, 1897 jyldary bastasa  da, 1898 jyly minәii sebepterge baylanysty jaylanyp otyryp jaza almay, ol «Ghaqliya-Tasdiqatty» 1899 jyldary jazyp bitti-au dep jobalaymyz. Jogharyda Abay «Ghaqliya-Tasdiqaty» 1897-99 jyldary jazsa kerek dep  aituymyzdyng týp sebebi  – osy.

Qúran – kóbimiz  oilap jýrgendey adam qaytys bolyp, baqilyq bolghanda ghana oqylatyn sýreler emes. Qúran – mýmin músylmandardyng ómir sýru konondary. Yaghni, býgingi jalpaq tilmen týsindirsek, ol – Islam dinindegi adamdardyng ómir sýru zandarynyng jinaghy. Shynayy músylmannyng qanday adam bolu kerektigi jәne onyng senimi men ómir sýru daghdysy Qúranda tolyq kórsetilgen.

Abaydyng «Ghaqliya-Tasdiqat» (38-qarasóz) dep atalatyn ghylymy traktatynda Qúran-Kәrimde aitylatyn mýmiyn-músylmandardyng senimi yaghny imany jәne jeke basyna tәn morali filosofiyasy men tәrbie mәseleleri kópshilik halyqtyng úghymyna say etip tәpsirlenedi.

«Ghaqliya-Tasdiqat» traktatynda, Ghylym – Allanyng bir sipaty dep, bir Allany jәne әdilet pen kýlli adamzatty sýietin «imanigýldi» adam men әdiletti, rahymdy, (meyirimdi) aqyldy (yaghny ghylym iygergen) «tolyq adamdy» nasihattaghan Abay: «Ghylymsyz oqyghan namaz, tútqan oraza, berilgen zeket, eshbir ghibadat orynda qabyldanbaydy» (38-qarasóz) dep, ghylymdy bar jaydan joghary qoyady.

Abay ghylym – órkeniyet kilti ekenin tereng týsindi. Sondyqtan, ol «Ghaqliya-Tasdiqatta»: «Búl kýnderi Tәhsil – ghúlum (ghylym ýirenu) eski medreseler ghúrpynda bolyp, búl zamanda paydasy joq bolady. Soghan qaray Ghúsmaniyada (búrynghy Týrkiya patshalyghy) mektep harbina (әskery mektep) mektep rushidialar (týrli pәnder oqytylatyn mektep) salynyp jana nizamgha ainalghan», – dep jazdy.

Abaydyng búlay dep jazuy – Shyghysta ghylym oqytatyn medreseler bolghanyn jәne ghylym men órkeniyet Shyghystan bastalghanyn biletin Abaydyn, biliminen habar berip túr. Búl – bir. Ekinshiden, Týrkiyanyng damymay artta qaluynyng sebebi – bilim men ghylymnyng damymaghandyghynan. Sondyqtan, elimizdi damudyng órkeniyetti jolyna týsiremiz desek, ghylym-bilimdi basty oryngha shygharuymyz kerek, – dep, XIX ghasyrdyng songhy shiyreginde týrli pәnderdi ghylymy negizde oqytatyn Europa mektepterin Týrkiyagha ýlgi retinde úsynghan «Tanzimatshylardyn» aghartushylyq qozghalysy nәtiyjesinde Týrkiyada ashylghan jana ýlgidegi mektepterdi sóz etken Abay, Týrkiyadaghy «Tanzimatshylardyn» aghartushylyq qozghalysyn jaqsy bilip, olargha ish tartyp túrghanyn angharu qiyn emes. Búl jaghday da Abaydyng mol biliminen habar berip túr. Bir týkpirdegi Shynghystauda otyryp, ejelgi Shyghystaghy bilim jýiesi men XIX ghasyrdyng songhy shiyregindegi Týrkiyanyng bilim beru janalyghyn bilip otyrghan Abaydyng jan-jaqty ghylymy dayarlyghynyng moldyghyna eriksiz tanghalasyn.

Sonynan Týrkiyadaghy «Tanzimatshylardyn» aghartushylyq qozghalysy XIX ghasyrdyng sonynda Qyrym tatarlarynan shyqqan aghartushy-ghalym Ismayl Gasparaly (Gaspirinskiy) arqyly Qyrym týbegine jayylyp, Resey músylmandaryna «jәditshildik» (jәdidizm) atty janasha oqu ýlgisin alyp kelgeni belgili.

Al, «jәditshildik» qazaq jerinde Ahmet Baytúrsynúlynyng «tóte oquyna» úlasyp, A.Baytúrsynúly sol kezdegi arab grafikasynyng negizinde «tóte jazudy» oilap tapty.

Pokrovskiy jazbasynda Abaydyn: «Múhamed payghambar ghylymmen ainalysqandy qoldap, adamzatty mahabbetpen sýidi nasihattady», – degen sózderding aqyn ólenderi men «Ghaqliya-Tasdiqatta» (38-qarasóz) kórinis berui – missioner jazbasyndaghy Abay beynesining shynayylyghyn arttyra týsedi.

Jazbada Abaydyng aty jóni – Shynghys bolysyndaghy molla Ibragim Kolymbaev dep jazylghan. Óz tilining ishki zandylyghyna sәikes til oralymyna qiyn soqsa kerek, orys missioneri Abaydyng tegin «Qúnanbaev» dep emes, «Kolymbaev» dep jazypty. Búghan tereng mәn beruding jóni joq. Sebebi, missioner jazbasynda Abaydyng azan shaqyryp qoyghan «Ibarhiym» degen esimi men túrghylyqty meken jayynyng aty – Shynghys bolysy dep anyq jazylghan.

Abay – Zere әjening nemeresin erkeletip qoyghan aty. Bolmasa, Abaydyng azan shaqyryp qoyghan shyn esimi – Ibrahiym. Zamandastary Abaydy – Ybyray dep ataghan. Resmy qújattarda da Abay esimi «Ibragiym» dep kórsetiledi.

Bir Shynghys bolysy emes, sol tústaghy kýlli Semey ónirinde G.Sablukov audarghan Qúrannan qate tauyp, jazushy L.Tolstoydy tereng bilgen, arnayy dayyndyqtan ótken orys missionerine óz bilimin moyyndatyp, onymen teng dәrejede orys tilinde sóilese alatyn Abaydan ózge kim boluy mýmkin?

Kýmәn joq, missioner L.Pokrovskiy jazbasyndaghy Shynghys bolysyndaghy molla Ibragim Kolymbaev  – Abay (Ibrahiym) Qúnanbaev. Búl – anyq.

Aytpaghymyz: Derek kózderindegi Abay kitaphanasy men aqyn shygharmashylyghyna oy kózimen qarar bolsaq – qiyr shettegi Shynghystauda otyrsa da, Batys pen Shyghysty teng mengerip, Injil men Qúrandy týpnúsqadan oqyghan, Qúrannyng orys tilindegi G.Sablukov audarmasyn qate dep aityp, bilim nәri arqyly әlemdik dengeyge kóterilgen Abay oilaryna eriksiz tanghalasyz.

Búl oiymyzdyng týp negizdi baghdary – Abay shygharmashylyghy men Abay kitaphanasyna bastap aparary haq.

Tórtinshi bólimning sony. Jalghasy bar...

Núrghaly Mahan

Abai.kz