«مەتسەنات كز» بايقاۋىندا جۇلدەگەر اتانعان روماننىڭ كوتەرگەن جۇگى اۋىر، قانى سورعالاپ تۇرعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ۇشىققانىن، مورالدىق قۇندىلىقتاردىڭ توزعانىن جەتكىزەدى. باس كەيىپكەر تاۋفيكتىڭ بايانداۋىندا رومان كومەديا-درامالىق، فانتاستيكالىق، اللەگوريالىق باعىتتارعا اۋىسىپ، جانرلىق كوپ قاباتتىلىعىمەن تارتىمدى بولا تۇسكەن. شىعارما ءتىلى يرونيا مەن تراگيكومەدياعا باي. باس كەيىپكەردىڭ پسيحيكالىق اۋىتقۋى بۇعان دەيىن دە الەم ادەبيەتىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ “جىندانعان” بولمىسىنا ۇقساس. ف.دوستوۆسكيدىڭ “ناقۇرىسى”، ن.گوگولدىڭ “جىندىنىڭ جازبالارى”، ف.كافكانىڭ “پروتسەسى” سەكىلدى روماندار قوعام مەن تۇلعانىڭ قايشىلىعىنان تۋىنداعان پسيحيكانىڭ تاريحىن باياندايدى.

جازۋشى تۇرىسبەك ساۋكەتايدىڭ رومانى قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى تەرەڭ ەكزيستەنتسيالدىق جانە پسيحولوگيالىق شىعارمالاردىڭ ءبىرى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كەزەڭدەگى ادام رۋحىنىڭ كۇيى، قوعام مەن تۇلعا اراسىنداعى قايشىلىق پەن قاقتىعىس باياندالادى.  تاۋفيق - رۋحاني كۇيزەلىستەن، قوعامنىڭ جالعاندىعىنان، ءوز ىشكى ازابىنان جىندىحاناعا تۇسكەن ادام. ول ءوزىن “جىندى” دەپ جاريالاسا دا، ءىس جۇزىندە ەسىنەن ايىرىلماعان. كەرىسىنشە، ول اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ەسسىز، ەكىجۇزدى، رۋحاني ءولى ەكەنىن كورەدى. رومانداعى سيۋجەت — ناقتى وقيعادان گورى ىشكى مونولوگتار، سانانىڭ اعىسى، ەستەلىكتەر مەن ەلەستەردىڭ ديالوگى. بايانداۋشىنىڭ “جىندىلىعى” — قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگىنە قارسى ىشكى نارازىلىقتىڭ كورىنىسى. جىندىلىعى ارقىلى رۋحاني وياۋلىعىن، ىزگىلىككە، جاقسىلىققا قۇمارلىعىن كورەمىز. “ىزگى قوعام قۇرۋ”، “قايىرىمدى قالا” تۇرعىندارىن قالىپتاستىرۋ سەكىلدى يدەياسىنىڭ فورمۋلاسىن جاسايدى. ار، ۇيات، ادالدىق سەكىلدى ۇمىتىلا باستاعان ادامي قۇندىلىقتاردى وياتۋىمەن، ادام بولۋدىڭ العىشارتتارىن ايگىلەۋىمەن رومان رۋحاني سالماققا يە، ادەبيەت ءۇشىن دە، يدەيالوگيالىق قۇندىلىق رەتىندە دە اسپەتتەۋگە تۇرارلىق. “مەن جىندىمىن” – بۇل جىندانۋ تۋرالى ەمەس، ادام بولۋدىڭ نە ەكەنىن ۇمىتىپ قالعان قوعام تۋرالى رومان. كەيىپكەر “ەسىنەن ايىرىلعان” ەمەس – ول تەك باسقالاردان گورى شىندىقتى كوبىرەك سەزىنگەن ادام. روماننىڭ باستى تراگەدياسى دا  – اقيقاتتىڭ اۋىرلىعى.

باس كەيىپكەر تاۋفيقتىڭ ىشكى وي اعىسى مەن اۆتوردىڭ وي اعىسى قاتار ورىلەدى،  اۆتور سول تاۋفيقتىڭ ءوزى سەكىلدى، اۆتور مەن كەيىپكەردىڭ بولمىسى تۇتاسىپ كەتكەن. رومان بولىمدەرگە ءبولىنىپ، تاقىرىپشالارمەن ءورىلىپ وتىرعانىمەن، ءبىز تاۋفيكتىڭ ەمەس، جازۋشىنىڭ وي سارايىن كەزگەندەي، اۆتور مىنەزىن، ۇستانىمىن، قاعيداسىن اڭداپ وتىرامىز. ياعني، كەيدە جازۋشى كەيىپكەرىنىڭ تاساسىندا وتىرىپ، رومان بويىنا بۇكىل وي تانىمىن جەتكىزەدى. رومان قاي تۇستان دا قايشىلىقتى، وقىرمان انا دۇنيەگە اتتانعان كەيىپكەرگە جانى اشي باستاعانىمەن، كەيىن ءجانناتتان ورالعان، وسى دۇنيەنىڭ قىزىعىن ارتىق كورگەن كەيىپكەردىڭ قىلىعىن وعاش كورە باستايدى. اۆتور كەيىپكەرىن «جىندى عوي» دەپ تانىستىرۋدان جالىقپايدى. جىندىعا ءبارى جاراسادى دەگەن ۇستانىم روماننىڭ اق جالاۋىنداي جەلپىلدەپ، باستان اياق بىزگە شىندىقتىڭ باسقا شەتىنەن قاراۋعا ۇيرەتەدى.

ءبىز باس كەيىپكەردى قىرىق جاسقا تولماي 6 تومدىق جازعان جازۋشى، قىرىقتان كەيىن جىندىحاناعا تۇسكەن جىندى، بازارداعى كۇزەتشى، وپپوزيتسيونەر رەتىندە تانيمىز. كەيىپكەر باستان كەشكەن كەزەڭ كورونوۆيرۋسقا دەيىنگى جانە كەيىنگى بولىپ بولىنەدى. ول كوكتە بولعاندا جەردە 5 جىل وتكەن. دەمەك، ول قازىرگى 2021-23 جىلدار. وسى كەزەڭدەگى ءتۇرلى قۇبىلىستار مەن ساياسي حال-احۋال شىندىققا دا جاناسا بەرمەيدى، دەگەنمەن فانتاستيكالىق سارىنى باسىم روماننىڭ قاي شىندىعىنا دا سەنۋگە ءماجبۇرمىز. ءبىر قىزىعى، كەيىپكەردىڭ ءار ورتادا تۇرلىشە وبرازى، سويلەۋ مانەرى، ءومىر كەشۋ بولمىسى بار. ول اجاردىڭ الدىندا ماجنۇندەي رومانتيك. جازۋشىلار وداعىنا كىرگەندە اقسۇيەك پاڭ.  ال، ارىپتەسى ومقاڭنىڭ الدىندا كادۋىلگى كۇزەتشى.  تاۋفيق قايىرىمدى قالا تۇرعىزىپ، ەلگە ەركىندىك سىيلاعانداعى بولمىسى دا جۇمباقتاۋ. وسى تۇستاعى تاۋفيقتىڭ بولمىسى ۇنەمى جالپىلاما سۋرەتتەلەدى. كۇنادان پاك، العاۋسىز اق جانىن كىرلىتپەگەن، ارلى ازاماتتىڭ بەينەسىن اۆتور بىزگە ادىپتەي جەتكىزەدى. بىراق، ومقاڭنىڭ الدىنا كەلگەندە وسى بولمىسىنان تايا قۇلاپ، تايساقتايتىن قالپىن تاعى قابىلداي الماي تىقىرشيمىز. كەرەعار بولمىستى كەيىپكەردىڭ ءبىر ناتۋراسى درامالىق كەيىپتە سومدالسا، باسقا بولمىسى ءاجۋا، جەڭىلتەك. اۆتور وسىنداي كەيىپكەرى ارقىلى ءتۇرلى ساحنا قۇرىپ الىپ، تۇرلىشە وبرازعا كىرىپ، ادەبي، ساياسي، قالاسا ءدىني پافوستى، قالاسا ومقاڭمەن اراق ىشكەنىن ەكى بەت كولەمىندە كوسىلە ايتاتىن كەڭەس ادامىنىڭ وبرازىن اسپەتتەپ، زور شەبەرلىكپەن سومدايدى.

تاۋفيقتىڭ گەني بولا تۇرىپ، اقىل ويدىڭ ۇشىنا شىققان بولمىسىنا قايشى ۇشقارى ويلارى، ەرسىلەۋ سوزدەرى  كەيىپكەر بولمىسىن تومەندەتىپ تە سالاتىن سەكىلدى. اۆتور كەيىپكەرىن جىندىلىققا سالدىرىپ، قوجانىسىرلىعىن كۇلكى ەتكىسى دە كەلەدى، الايدا مولداش پەن اجار تۋرالى تەرەڭ تولعانىس-تەبىرەنىسى، قۇيىلا كەتكەن شەبەر ءتىل ورامدارى – ونىڭ رومانتيك تا تەرەڭ ادامىن ەكەنىنە سەندىرەدى. وسى بولمىسى ارقىلى تاۋفيقكە شەكسىز قۇرمەت ويانادى، الايدا ول تەز اينىپ قالا بەرەتىن، تۇراقسىز قالپىمەن تاعى سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرەدى. كەيىپكەرمەن بىرگە ءجانناتتا ابايدى كەزدەستىرىپ تىلدەسەمىز. ابايمەن بىرگە مۇحتاردى سوتتايمىز. ادەبيەتشىلەر، جازۋشىلار عانا تۇسىنەتىن كەيبىر دەرەكتەرگە قانىق بولامىز. ال، ءجانناتتان ورالا سالىپ ومقاڭمەن سىلقيا ىشكەن تاۋفيقتىڭ كوپ وتپەي وڭباي تاياق جەپ قۇلاعانىن، اڭگىمەلەسۋ دەڭگەيىنىڭ سونشاما قۇلدىراعانىنا تاڭدانامىز. قولىندا اللانىڭ نىعمەت ءمورى بار تاۋفيقتىڭ قالاسا قار جاندىرا الاتىن قابىلەتىنە كۋا بولامىز، الايدا، ءبىز ءبارىبىر اراق دەسە، قىز دەسە ومقاڭا ەرىپ كەتە بەرەتىن بۇرىنعى تاۋفيقتىڭ قىلىقتارىنا قارنىمىز اشادى. ول وزگەرىپ كەلدى ەمەس پە؟ وسى تۇستا، تاۋفيقتىڭ شىن بولمىسى ارىپتەسى ومقاڭمەن تىلدەسىپ، ارالاسۋىندا عانا شىنايى اشىلعان با دەگەن ويعا كەلدىك. باسقا تۇستاردا تاۋفيقتىڭ ۇنەمى ءىس-ارەكەتى باياندالسا، ومقاڭمەن جۇرگەندە ىشكى ويى، ءوز ءسوزى جازىلادى. اۆتور اۋەلدە تاۋفيقتى قاراپايىم ادام رەتىندە العىسى كەلگەن سەكىلدى، كەيىن جازۋشى ەتىپ نوبەل الدىرتىپ،  ىزگى ادام رەتىندە وبرازىن جاساۋعا تىرىسقانداي. (ويتپەسە دە سەنەر ەدىك). كەيىپكەرىنىڭ وسىنداي سان قيلى بولمىسىنا سەندىرگىسى كەلەدى، سەزىندىرە الماعانداي. ارينە، بۇنداي وبرازداردى ءبىر ادام بويىنا سالعاندا وزىنەن ءوزى «جىندى» بولىپ شىعارى دا انىق.

رومان ءسوزسىز، بۇگىنگى ساياسي، الەۋمەتتىك احۋالدى ايتۋعا جان سالادى، قازىرگى ادامنىڭ ىشكى سۇرانىسى مەن رۋحاني ىزدەنىسىن دە العا تارتادى. ىزگى قوعام، ارلى قوعام، قايىرىمدى قالا سەكىلدى قۇندىلىقتاردى تىرىلتكىسى كەلەدى، وسىنداي تۇستاردا اۆتوردىڭ تاۋفيقتىڭ ءىس-ارەكەتىن بايانداۋعا كوشەدى دە، ىشكى وي اعىسىنا، ىشكى وزگەرىسىنە ەنە بەرمەيدى. كەيىپكەردىڭ ارەكەتتەرىنە ارقاۋ بولار ءموتيۆىن اشپايدى. ءبىز تاۋفيقتى اۆتور ۇسىنعان شىندىق پريزماسىندا – «گەني» رەتىندە مويىنداۋعا ءماجبۇر بولامىز. سويتە تۇرا، ول  جىندى دەپ باسا نىعىرلايدى.

تاۋفيق  - جيىنتىق وبراز، ونىڭ وپپوزيتسيونەر بولمىسى، ىشكى كۇيىنىشى، ىشقىنىسى شىنايى شىققان، اشىق جاريا قارسىلىعى،  كەيبىر ساياساتتاعى، ادەبيەتتەگى تۇلعالاردىڭ اتىن اتاپ تۇستەۋى، كەيبىرىنە جاسىرىن ات بەرۋى – كەيىپكەردىڭ بولمىسىن، پوزيتسياسىن سالماقتىراق ەتەدى. دەگەنمەن، تاۋفيقتىڭ قالاي قۇلاعانىن، قالاي جازالانعانىن، قالاي ءزابىر شەككەنىن اۆتور ءاجۋالاي، يرونياسىن اياماي شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى دە، ال جانناتتا جۇرگەندەگى كۇيى، ابايمەن سۇحباتى، اجارعا اۋەستىگى – جاساندى بولىپ كورىنەدى، ويتكەنى ول جەردە يۋمورلىق بوياۋ جوق، بوقتامپازداۋ تاۋفيقتىڭ مىنەزى جوعالىپ كەتكەن. (مىنەز ەگەر ءجانناتتا بولمايدى دەسەك، وندا ول جاقتا ءناپسى دە بولماۋى كەرەك). تاۋفيق عاشىق بولعىسى كەلەدى، قىزدارمەن جۇرەدى، ءبىر ەرمەك تاپقىسى كەلەدى، ءجاناتتان جالىعادى. «ءتاتتىنى جەي جەي تاڭدايىم ويىلدى» دەيدى. لوگيكاعا دا، شاريعاتقا دا سالساق، كوركەم ادەبيەت تۇرعىسىنان تالداساق تا، ءبىر نارسە اقيقات - ءناپسى عانا جالىعادى، رۋحتا ونداي قاسيەت جوق. جازۋشى رەاليزم مەن فەنتەزيدى، ابسۋرد پەن ۋتوپيانى، كومەديا مەن درامانى ءبىر جورگەككە بولەيمىن دەپ كەيدە تاۋفيقتىڭ دا بولمىسىن جاساندىلىققا ۇرىندىراعانداي.  روماننىڭ جۇرەگى  دەرلىك - اجار مەن مولداش وبرازدارى شىنايى، كوركەم دە ايقىن، ءجانناتتا كەزدەستىرگەندە دە سۇحباتتارى نانىمدى شىققان.  كەيىنگى كەزدەستىرگەن اجاردىڭ ءسىڭلىسى - اجاردىڭ بولمىسى سونشاما سەندىرمەدى، ءوزارا ديالوگى جەڭىلتەك تە سالماقسىز شىققان.

روماندا «اۋزىنا بالانىڭ باسى سىيىپ كەتەردەي وپىرايىپ» دەگەن تىركەس بىرنەشە جەردە قايتالانادى، «نۇقىل» ءسوزىن بۇكىل كەيىپكەرلەر ايتىپ شىعادى. تىپتەن، باس پاتشانىڭ ءوزى نۇقىل دەيدى. ەگەر، ومقاڭ مەن اينالاسى، تاۋفيقتىڭ ءوزى ايتسا عانا جاراسار ەدى. بۇل ءسوزدى تاۋفيقتىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ دا ءسوز اراسىندا قىستىرا كەتەتىن عادەتى بار ەكەن. تاۋفيققا ەڭ جاقىن ادام – ومقاڭ، ومىرزاق. ول قايىرىمدى قالاعا كوشىپ كەلگەن سوڭ – تاۋفيققا وزگەردىم دەيدى. الايدا، ءسوز ساپتاۋى مەن مىنەز-قۇلقى، ەكەۋارا قالجىڭدارى ەش وزگەرمەگەنىن دە بايقايمىز. قايىرىمدى قالانى سالا ءجۇرىپ، ۇيات پەن ادالدىقتى تۋ ەتە ءجۇرىپ، ومىرزاقتىڭ قىزداردى شاقىرايىق دەگەنىنە ويلانىپ قالىپ، كەلىسكەنى بىزدىڭشە، وقيعا اعىسىنا، لوگيكاسىنا كولەڭكە ءتۇسىرىپ تۇر. تاۋفيق ومقاڭدى قۇپتاي بەرەتىن دەڭگەيلەس، سونداي ساناسى كىشكەنتاي ادام بولىپ قالا بەرەدى كوز الدىمىزدا.

روماندا يتتەردىڭ پاتشالىعى تۋرالى بىلدەي ءبىر ءبولىم بار. وسى بولىمگە جەتپەي ءبىز ەلى تاستاپ كەتكەن پاتشانىڭ قالاي ولگەنى، توقالىنىڭ قالاي تاۋبەگە كەلگەنى تۋرالى وقيعانى وقىپ شىعامىز. بىراق، اۆتور وسى ءبولىمدى تاعى ءبىر انىقتاۋشى-تولىقتىرۋشى وقيعا رەتىندە قىستىرادى. مەنىڭشە، ول ءبولىمنىڭ رومان كولەمى ءۇشىن عانا قىزمەت ەتكەننەن باسقا ەش پايداسى جوق. اۆتور يت پەن يت ءناپسىنى قاتار العىسى كەلگەن شىعار، ادامنىڭ يتتىگى تۋرالى پايىمدار ۇسىنادى. وسىنداي پايىمداۋلار رومان باسىندا گەليا ءيتىنىڭ ءولىمى بولىمىندە دە بەرىلەدى. ءھام رومان بويىندا وسىنداي وي قايتالاۋلار، اۆتوردىڭ ءوزىن ءوزى قايتالاۋى جەتىپ ارتىلادى. اۆتور كەيىپكەر تاساسىنان ۇنەمى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بايقاتپاي-بايقاتىپ تا ءبىلدىرىپ وتىرادى. ءبىز باس كەيىپكەردىڭ جىنداۋىنا سەبەپ بولعان جۇيەنىڭ كەيىپكەرلەرى - جازۋشىسىماقتار، بيلىكتەگىلەردىڭ، ادىلەتسىز باسشىلاردان گورى – ومقاڭنىڭ، ءجانيانىڭ، تاۋكەبايدىڭ، اجار مەن مولداشتىڭ وبرازدارىنا كوبىرەك قانىقتىق.

“ولگەندەر قايتىپ كەلەدى” رومانى قازىرگى وي-سانامىزدىڭ كورىنىسى سەكىلدى، جارق جۇرق ەتكەن اقپاراتقا ەلىگىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جۇتىپ، اقىرى قورىتا الماي قوعامعا ما، زامانعا ما، ادامعا ما، كىمگە ەكەنى بەلگىسىز كەۋدەدە ءبىر رەنىش وياناتىنداي، رومان كەيىپكەرى دە ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءتۇرلى تاقىرىپشالاردى لاقتىرا بەرەدى. رومانتيكادان باس كوتەرىپ، دراماعا كەزىگەمىز، ودان ساتيراكالىق ءاجۋالار سەريالى ەلىكتەرەدى، ساياسي وپپوزياتسيالىق ويلار ايتىلادى، جازۋشىلار ورتاسىنداعى تىكەتىرەسكە كۋا بولامىز، ءدىني، شاريعي ويلار دا ءبىزدى اينالىپ وتپەيدى، ءسويتىپ جىندى اداممەن بىرگە شالىق تيگەندەي ەسەڭگىرەپ وتىرىپ وقيمىز.

رومان اۋانى – وسى ۋاقىتتىڭ ءۇنى، وسى كەزەڭدەگى 40 پەن 60- تاعى ادامنىڭ وي تەرەڭى، قازاقتىڭ باسىنداعى ءحال. بولاشاقتا جازۋشىعا روماندى قايتا قاراپ، روماننىڭ كوركەمدىگىنە نۇقسان كەلمەيتىندەي وڭدەپ قىسقارتسا دەگەن ۇسىنىسىم دا بار. جالپى، روماننىڭ جارقىن تۇسىنان گورى قاراڭعى ساتتەرى كوپ، ءبىز جانناتقا بارىپ جارىق نۇرعا كوڭىلى كونشىمەگەن كەيىپكەردىڭ ومقاڭمەن سىلقيا ءىشىپ راقاتتانعانىنا قاراپ - اۆتوردىڭ بۇل دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعى مەن جالعاندىعىن ايتۋعا اۋەستىگىن (اۆتوردلىق قۇمارلىقتى) بايقادىق. ءھام “قايىرىمدى قالا” جاساۋ نيەتىندە دە كەيىپكەر باقىتىن، شاتتىعىن بايقاي المادىق، ياعني سەنە المادىق. وسى تۇستاردا، اۆتور قايتا ىزدەنىپ، روماننىڭ جارقىن تۇستارىنداعى كەيىپكەر ءۇنىن، كەيىپكەر بولمىسىن قايتا جاڭعىرتسا ەكەن دەگەن دە وي كەلەدى.

قازىرگى رومانداردىڭ باس كەمشىلىگى دە وسى، كولەم قۋىپ كوپسىزدىلىككە سالىنۋ، كوپىرتىپ جازۋعا اۋەستىك. روماننىڭ رەداكتسياسى قولىما تيسە - كوپتەگەن بولىمدەردى قىسقارتار ەدىم. جازۋشىعا جازىشىلىق تىلەگىم دە بار،كەلەسى روماندارىڭىزدا ءوزىڭىزدى كوز-كوز قىلا   بەرمەسەڭىز ەكەن، كەيىپكەر اتىنان سويلەپ باس كوز جوق كىرىپ كەلە بەرۋ - ۇنەمى ءار سيتۋاتسياعا اۆتوردىڭ ويىن ءبىلدىرۋ - ارزان ءادىس، وقىرماندى جالىقتىراتىن ادەت. بۇل قويىلىم كورىپ وتىرعان وقىرمانعا رەجيسسەر شىعىپ وقيعانى ءتۇسىندىرىپ وتىرعانداي كۇيگە بولەيدى. وقىرمانعا  كەيىپكەردىڭ سەزىم تاريحى، مىنەز بەن وي وزگەرىسى قىزىق.

ساعادات ورداشەۆا

Abai.kz