Premier-Ministrding nazaryna!

 Songhy on bes–jiyrma jyl ishinde týrik teleserialdary Qazaqstannyng aqparattyq kenistiginde erekshe oryn aldy. «Kýmis», «Ghajayyp ghasyr», «Qara mahabbat», «Ertúghyryl» siyaqty jobalar tek teledidar ekranyn ghana emes, qalyng kórermenning sanasyn da jaulap aldy. Keshki uaqyttaghy otbasylyq teledidar qaraudyng negizgi bóligine ainalghan búl ónimder qazir qazaq qoghamynda ýirenshikti qúbylysqa ainalyp otyr. Alayda dәl osy «ýirenshiktilik» bizdi eng manyzdy súraqtyng aldynda túrghyzady: búl serialdar shynymen beytarap mәdeny ónim be, әlde ózge elding iydeologiyalyq qúraldarynyng biri me? Týrik serialdaryn qazaq telearnalarynan alyp tastaytyn uaqyt jetken joq pa?

Teleekran – tek kónil kóteru alany emes, ol – qoghamdyq sanagha yqpal etetin eng kýshti qúraldardyng biri. Býgingi kýni adamnyng dýniyetanymy, qúndylyqtar jýiesi, ómirge kózqarasy tek mektepte nemese otbasynda emes, aqparattyq kenistikte de qalyptasady. Osy túrghydan alghanda, sheteldik serialdardyng әserin tek oiyn-sauyq dengeyinde ghana baghalau – ýlken qatelik. Týrik serialdary qazaq qoghamyna tek sujet pen obraz ghana alyp kelgen joq, olarmen birge ómir sýru stiyli, qarym-qatynas ýlgileri, әiel men erkek róli, otbasy qúndylyqtary da ene bastady.

Týrik serialdarynda kórsetiletin bay ómir, sәn-saltanat, shekten tys drama, sezimge qúrylghan qatynastar kórermenning psihologiyasyna erekshe әser etedi. Qazaq otbasylarynda, әsirese jastar arasynda, osy serialdardaghy ómir ýlgisine elikteu bayqalady. Qoghamda «bay jigitke túrmysqa shyghu», «jarqyn ómirge tez jetu», «mahabbat ýshin bәrine kónu» sekildi týsinikter jiyiley bastady. Osy jaghday – bizding dәstýrli dýniyetanymymyzgha mýlde sәikes kele bermeytin qúbylys.

Eng aldymen nazar audaratyn problema – otbasy institutyna әseri. Qazaq qoghamynda otbasy әrdayym qasiyetti úghym sanalghan. Er men әielding arasyndaghy jauapkershilik, ýlkenge qúrmet, bala tәrbiyesi – bәri últtyq dәstýrmen rettelgen. Al týrik serialdarynda jii kezdesetin opasyzdyq, intriga, jalghan mahabbat, tuystar aldyndaghy ekijýzdilik siyaqty kórinister sanany ulaydy. Jasóspirim sanasynda múnday әreketter «qalypty ómirding bóligi» sekildi qabyldanuy mýmkin.

Sonymen qatar, búl serialdar arqyly basqa elding iydeologiyasy júmsaq týrde engiziledi. Týrkiya óz ónimderi arqyly ózin tek mәdeny túrghyda ghana emes, sayasi, tarihi, iydeologiyalyq túrghyda da nasihattap keledi. Olardyng serialdarynan týrik memleketining quaty, tarihy, últtyq biregeyligi ýzdiksiz dәripteledi. Búl – aqparattyq eksporttyng bir týri. Al biz sony sýzgiden ótkizbey qabyldap, óz auditoriyamyzgha jappay úsynyp kelemiz. Bizding aqparat ministrligining eng ýlken qateligi osyghoy.

Áriyne, týrik pen qazaq halyqtarynyng tarihi, mәdeni, tildik jaqyndyghy bar. Degenmen, búl jaqyndyq ózge elding mediajobalaryn sheksiz qabyldaugha sebep bolmauy kerek. Kerisinshe, dәl osy jaqyndyq bizge óz tól mәdeny kontentimizdi damytugha mýmkindik berui tiyis. Nege biz óz tarihymyzdy, óz batyrlarymyzdy, óz túlghalarymyzdy, óz qúndylyqtarymyzdy kóbirek kórsetpeymiz? Nege qazaq kórermeni keshkisin Abylay handy emes, Sýleymen súltandy kórui tiyis?

Taghy bir jaghday – tildik ortagha әseri. Týrik serialdarynyng qazaqsha dublyajdaluy keyde últtyq tilge qyzmet etkendey kórinui mýmkin. Biraq shyn mәninde, olardyng audarmasynda týrik mentaliyteti, sóileu stiyli, qarym-qatynas formasy saqtalady. Búl qazaq tilining tabighy qoldanysyna әser etpey qoymaydy. Key jastardyng sóilegen sózinen týrik serialdaryna tәn intonasiya, sóz saptau bayqalyp jýr. Búl – últtyq til mәdeniyetining búzyluyna alyp keletin qúbylys.

Sonymen qatar, efirlik uaqyt jaghdayy da ózekti. Qazaqstandyq telearnalardyng praym-taym uaqyttarynyng kópshilik bóligin sheteldik serialdar alyp otyr. Búl otandyq jobalargha, ssenaristerge, akterlerge, produserlerge beriletin mýmkindikti shekteydi. Eger osy kenistikti óz ónimderimizge bersek, qazaq kino jәne teleserial industriyasynyng damuyna serpin bolar edi. Memlekettik tilde sapaly, tәrbiyelik mәni bar, últtyq qúndylyqtardy dәripteytin serialdar kóbeyer edi.

Keybireuler «kórermen súranysy bar, sondyqtan kórsetiledi» degen uәj aitady. Biraq súranys degenimiz – qalyptasatyn qúbylys. Eger jiyrma jyl boyy tek týrik serialdaryn úsynyp kelseniz, kórermen, әriyne, sony súraydy. Al eger jýieli týrde otandyq ónimder kórsetilse, uaqyt óte kele solargha da súranys artady. Búl – memlekettik aqparattyq sayasattyng mindeti.

Álemdik tәjiriybege qarasaq, kóptegen elder óz mediakenistigin qorghau ýshin arnayy kvotalar engizgen. Mysaly, Fransiyada telearnalardaghy otandyq ónimderding payyzdyq ýlesi zanmen bekitilgen. Ontýstik Koreya óz serialdaryn әlemge eksporttamastan búryn, ishki naryqty tolyq óz kontentimen qamtydy. Al biz әli kýnge deyin óz efiyrimizdi ózge elderding ónimderimen toltyrudamyz.

Negizinde, týrik halqyna nemese mәdeniyetine qarsy boluda emes. Problema – últtyq aqparattyq qauipsizdikte, mәdeny derbestikte. Qazaq qoghamy óz kelbetin, óz bolmysyn, óz dýniyetanymyn saqtaghysy kelse, syrttan keletin mәdeny ekspansiyagha qarsy immuniytet qalyptastyruy qajet. Al búl immuniytet – aldymen aqparattyq kenistikti retteuden bastalady.

Týrik serialdaryn birden týgel alyp tastau radikaldy sheshim bolyp kórinui mýmkin. Biraq kezen-kezenimen shekteu, efir uaqytyn qysqartu, olardyng ornyna otandyq jobalardy kóbeytu – óte oryndy qadam bolar edi. Sonymen qatar, balalar men jasóspirimderge arnalghan uaqytta mýlde kórsetpeu, otbasylyq qúndylyqtargha keri әser etetin jobalardy shekteu de manyzdy.

Últtyq tәrbie degenimiz – tek mektepte ótetin sabaq emes. Ol – teledidardan, internetten, әleumettik jeliden, kino men serialdan sinetin dýniyelerding jiyntyghy. Eger biz osy jaghdaygha nemqúrayly qarasaq, erteng óz qúndylyqtarynan ajyraghan, ózge mәdeniyetting kólenkesinde qalghan úrpaq ósip shyghuy mýmkin.

Qoryta aitqanda, týrik serialdarynyng qazaq qoghamyna yqpalyn tek estetikalyq nemese oiyn-sauyqtyq túrghyda baghalau jetkiliksiz. Búl – iydeologiyalyq, mәdeni, tәrbiyelik problema. Sondyqtan qazaq telearnalarynda últtyq mýddeni birinshi oryngha qoyyp, óz mәdeny kenistigimizdi ózimiz qorghauymyz kerek. Týrik serialdaryn qazaq telearnalarynan alyp tastaytyn uaqyt shynymen keldi. Búl, degenmen, bireuge qarsy qadam emes, ózimizdi saqtap qaludyng amaly.

Beysenghazy Úlyqbek

 Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz