Премьер-Министрдің назарына!

 Соңғы он бес–жиырма жыл ішінде түрік телесериалдары Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде ерекше орын алды. «Күміс», «Ғажайып ғасыр», «Қара махаббат», «Ертұғырыл» сияқты жобалар тек теледидар экранын ғана емес, қалың көрерменнің санасын да жаулап алды. Кешкі уақыттағы отбасылық теледидар қараудың негізгі бөлігіне айналған бұл өнімдер қазір қазақ қоғамында үйреншікті құбылысқа айналып отыр. Алайда дәл осы «үйреншіктілік» бізді ең маңызды сұрақтың алдында тұрғызады: бұл сериалдар шынымен бейтарап мәдени өнім бе, әлде өзге елдің идеологиялық құралдарының бірі ме? Түрік сериалдарын қазақ телеарналарынан алып тастайтын уақыт жеткен жоқ па?

Телеэкран – тек көңіл көтеру алаңы емес, ол – қоғамдық санаға ықпал ететін ең күшті құралдардың бірі. Бүгінгі күні адамның дүниетанымы, құндылықтар жүйесі, өмірге көзқарасы тек мектепте немесе отбасында емес, ақпараттық кеңістікте де қалыптасады. Осы тұрғыдан алғанда, шетелдік сериалдардың әсерін тек ойын-сауық деңгейінде ғана бағалау – үлкен қателік. Түрік сериалдары қазақ қоғамына тек сюжет пен образ ғана алып келген жоқ, олармен бірге өмір сүру стилі, қарым-қатынас үлгілері, әйел мен еркек рөлі, отбасы құндылықтары да ене бастады.

Түрік сериалдарында көрсетілетін бай өмір, сән-салтанат, шектен тыс драма, сезімге құрылған қатынастар көрерменнің психологиясына ерекше әсер етеді. Қазақ отбасыларында, әсіресе жастар арасында, осы сериалдардағы өмір үлгісіне еліктеу байқалады. Қоғамда «бай жігітке тұрмысқа шығу», «жарқын өмірге тез жету», «махаббат үшін бәріне көну» секілді түсініктер жиілей бастады. Осы жағдай – біздің дәстүрлі дүниетанымымызға мүлде сәйкес келе бермейтін құбылыс.

Ең алдымен назар аударатын проблема – отбасы институтына әсері. Қазақ қоғамында отбасы әрдайым қасиетті ұғым саналған. Ер мен әйелдің арасындағы жауапкершілік, үлкенге құрмет, бала тәрбиесі – бәрі ұлттық дәстүрмен реттелген. Ал түрік сериалдарында жиі кездесетін опасыздық, интрига, жалған махаббат, туыстар алдындағы екіжүзділік сияқты көріністер сананы улайды. Жасөспірім санасында мұндай әрекеттер «қалыпты өмірдің бөлігі» секілді қабылдануы мүмкін.

Сонымен қатар, бұл сериалдар арқылы басқа елдің идеологиясы жұмсақ түрде енгізіледі. Түркия өз өнімдері арқылы өзін тек мәдени тұрғыда ғана емес, саяси, тарихи, идеологиялық тұрғыда да насихаттап келеді. Олардың сериалдарынан түрік мемлекетінің қуаты, тарихы, ұлттық бірегейлігі үздіксіз дәріптеледі. Бұл – ақпараттық экспорттың бір түрі. Ал біз соны сүзгіден өткізбей қабылдап, өз аудиториямызға жаппай ұсынып келеміз. Біздің ақпарат министрлігінің ең үлкен қателігі осығой.

Әрине, түрік пен қазақ халықтарының тарихи, мәдени, тілдік жақындығы бар. Дегенмен, бұл жақындық өзге елдің медиажобаларын шексіз қабылдауға себеп болмауы керек. Керісінше, дәл осы жақындық бізге өз төл мәдени контентімізді дамытуға мүмкіндік беруі тиіс. Неге біз өз тарихымызды, өз батырларымызды, өз тұлғаларымызды, өз құндылықтарымызды көбірек көрсетпейміз? Неге қазақ көрермені кешкісін Абылай ханды емес, Сүлеймен сұлтанды көруі тиіс?

Тағы бір жағдай – тілдік ортаға әсері. Түрік сериалдарының қазақша дубляждалуы кейде ұлттық тілге қызмет еткендей көрінуі мүмкін. Бірақ шын мәнінде, олардың аудармасында түрік менталитеті, сөйлеу стилі, қарым-қатынас формасы сақталады. Бұл қазақ тілінің табиғи қолданысына әсер етпей қоймайды. Кей жастардың сөйлеген сөзінен түрік сериалдарына тән интонация, сөз саптау байқалып жүр. Бұл – ұлттық тіл мәдениетінің бұзылуына алып келетін құбылыс.

Сонымен қатар, эфирлік уақыт жағдайы да өзекті. Қазақстандық телеарналардың прайм-тайм уақыттарының көпшілік бөлігін шетелдік сериалдар алып отыр. Бұл отандық жобаларға, сценаристерге, актерлерге, продюсерлерге берілетін мүмкіндікті шектейді. Егер осы кеңістікті өз өнімдерімізге берсек, қазақ кино және телесериал индустриясының дамуына серпін болар еді. Мемлекеттік тілде сапалы, тәрбиелік мәні бар, ұлттық құндылықтарды дәріптейтін сериалдар көбейер еді.

Кейбіреулер «көрермен сұранысы бар, сондықтан көрсетіледі» деген уәж айтады. Бірақ сұраныс дегеніміз – қалыптасатын құбылыс. Егер жиырма жыл бойы тек түрік сериалдарын ұсынып келсеңіз, көрермен, әрине, соны сұрайды. Ал егер жүйелі түрде отандық өнімдер көрсетілсе, уақыт өте келе соларға да сұраныс артады. Бұл – мемлекеттік ақпараттық саясаттың міндеті.

Әлемдік тәжірибеге қарасақ, көптеген елдер өз медиакеңістігін қорғау үшін арнайы квоталар енгізген. Мысалы, Францияда телеарналардағы отандық өнімдердің пайыздық үлесі заңмен бекітілген. Оңтүстік Корея өз сериалдарын әлемге экспорттамастан бұрын, ішкі нарықты толық өз контентімен қамтыды. Ал біз әлі күнге дейін өз эфирімізді өзге елдердің өнімдерімен толтырудамыз.

Негізінде, түрік халқына немесе мәдениетіне қарсы болуда емес. Проблема – ұлттық ақпараттық қауіпсіздікте, мәдени дербестікте. Қазақ қоғамы өз келбетін, өз болмысын, өз дүниетанымын сақтағысы келсе, сырттан келетін мәдени экспансияға қарсы иммунитет қалыптастыруы қажет. Ал бұл иммунитет – алдымен ақпараттық кеңістікті реттеуден басталады.

Түрік сериалдарын бірден түгел алып тастау радикалды шешім болып көрінуі мүмкін. Бірақ кезең-кезеңімен шектеу, эфир уақытын қысқарту, олардың орнына отандық жобаларды көбейту – өте орынды қадам болар еді. Сонымен қатар, балалар мен жасөспірімдерге арналған уақытта мүлде көрсетпеу, отбасылық құндылықтарға кері әсер ететін жобаларды шектеу де маңызды.

Ұлттық тәрбие дегеніміз – тек мектепте өтетін сабақ емес. Ол – теледидардан, интернеттен, әлеуметтік желіден, кино мен сериалдан сіңетін дүниелердің жиынтығы. Егер біз осы жағдайға немқұрайлы қарасақ, ертең өз құндылықтарынан ажыраған, өзге мәдениеттің көлеңкесінде қалған ұрпақ өсіп шығуы мүмкін.

Қорыта айтқанда, түрік сериалдарының қазақ қоғамына ықпалын тек эстетикалық немесе ойын-сауықтық тұрғыда бағалау жеткіліксіз. Бұл – идеологиялық, мәдени, тәрбиелік проблема. Сондықтан қазақ телеарналарында ұлттық мүддені бірінші орынға қойып, өз мәдени кеңістігімізді өзіміз қорғауымыз керек. Түрік сериалдарын қазақ телеарналарынан алып тастайтын уақыт шынымен келді. Бұл, дегенмен, біреуге қарсы қадам емес, өзімізді сақтап қалудың амалы.

Бейсенғазы Ұлықбек

 Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz