(Múhtar Qúl-Múhammedting «Mening aghalarym» atty esseler jinaghy jayynda)

Almaty qalasynda Últtyq kitaphanada 24 qarasha kýni ziyaly qauymgha óte manyzdy әri mazmúndy kitaptyng tanystyrylymy ótti. Jiylghan qauym nazaryna memleket jәne qogham qayratkeri, zang ghylymdarynyng doktory, akademiyk, jurnalist Múhtar Abrarúly Qúl- Múhammedting «Mening aghalarym» atty kitaby úsynyldy. Jiynda avtor kitaptyng jazylu tarihy men onyng manyzy turaly bayandama jasady.

Avtor әuel bastan búl kitaptyng tarihtanu, dәlirek aitsaq – «tarihty túlghalar arqyly tanu» ekenin atap ótti. Negizi, tarih ghylymy ótkendi zertteu ýshin әrtýrli әdisterdi qoldanady. Óitkeni ol qaytalanbaytyn oqighalardy, qoghamdardyng damuyn jәne sayasi, ekonomikalyq, mәdeni, ruhany faktorlardyng ózara baylanysyn tútasymen qarastyrady.

Búl әdisterdi birneshe ýlken topqa bóluge bolady:

1. Jalpy ghylymy әdister. Búl әdister barlyq ghylym salalarynda qoldanylady. Tarihta ol faktilerdi taldau, jýieleu jәne týsindiru ýshin qajet.

2. Arnayy-tarihy әdister. Búl әdisterding kópshiligin tarihshylardyng ózderi qalyptastyrady. Búl boyynsha tarihiy-hronologiya, yaghni, oqighalardy uaqyt rettiligimen zertteu men prosesting dinamikasyn anyqtau jýzege asady...

3. Tarihy derektanu әdisteri. Tarih ghylymynyng negizi — derekkózder, sondyqtan olardy taldau erekshe manyzdy.

Akademik jazushy Múhtar Abrarúly ózining «Mening aghalarym» atty kitabynda osy ýsh әdisti qatar qoldanghan dese bolady. Óitkeni, ol ózining kózi kórgen, belgili bir jaghdaylarda aralas- qúralas bolghan, pikirlesken, súhbattasqan, tәlim tәrbiyesin kórgen túlghalardyng tarihy portretin jasap shyghudy basty maqsat etken.

Áriyne, tarihta túlghalardyng orny erekshe: olar qoghamdy algha jeteleytin avangard rolin atqarady. Sondyqtan, oldardyng ómirin beyneleu arqyly qogham óz tarihynyng tereng de astarly mәnin úgha alady: olardyng atqarghan sharualary, onyng qogham men memleket damuyna tiygizgen yqpaly, qoghamdyq qatynastar jýiesindegi orny men basqa kóptegen qyzmetterining qyryn ashu – olar ómir sýrgen zamannyng tútas kartinasyn úghugha, ony týsinuge jol ashady. Sóitip, ol túlghalardyng bolmysyn tanu – elimizding sol dәuirdegi tarihyn obektivti týrde baghalaugha mýmkindik beredi.

Ádette, tarih ilimi qogham damuyn obektivti jәne subektivti faktorlarmen birtútas baylanysta qarastyrady. Múhtar Abrarúly da osy tәsildi sheber qoldana alghan: onyng búl kitaby Qazaqstannyng 20-shy ghasyrdaghy tarihyn qamtyghandyqtan, múndaghy «subektilik» sol zamanghy obektivti jaghdaylardyng erekshelikterin eskeruge mәjbýr. Múnda Túlghagha, yaghni, tarihy subektige tek qana jeke kózqaras ayasynda bagha beruge bolmaydy. Ony avtor bylay dep týsindiredi: «Ómirde bolatyn alyp túlghalar – mәngilik substansiyalar». Yaghni, qoghamda túlgha ómiri, onyng beynesi men keskini – «tolqynnan tolqyn tuady» degen qaghidamen jalghasady. Túlghanyng jasaghan bar isin odan ýlgi alghan kelesi tolqyn buyny jalghastyrady.

Osy rette, qazaq bolmysyn jetik mengergen Múhtar Abrarúly Qazaq halqynyng últtyq tәrbie jýiesi bastauynda «Túlghamen tәrbiye» túratynyn bayqaghan. Mәselen, mәngilik ómir sarynyn kýige salghan qobyz atasy Qorqyttan, Jerúiyq iydeyasyn úsynghan Asanqayghy esimderinen bastap, halqymyzdyng ataqty biyleri men әuliyeleri, Elim dep janyn qighan has batyrlary, Alash qayratkerleri, Otan soghysynyng batyrlary Bauyrjan Momyshúly, Qasym Qaysenov, Raqymjan Qoshqarbaevtardyng esimderi, Álikey Marghúlan men Qanysh Satbaevtardyng jәne elimizde jana ghylymdy damytqan ghúlamalardyn, ataqty jazushylardyng esimderi – qazaqtyng «túlghamen tәrbiye» etnopedagogikasynyng ajyramas bóligi ekenin osy – «Mening aghalarym» kitaby arqyly esimizge salady.

Áriyne, bir kitapta qazaqtyng tarihta ótken barlyq túlghalaryn jazyp shyghu mýmkin emes, әri avtor "óz aghalarynyn" shenberinde ghana shektelgen. Artyq mindetke jyghylmaghan.Ol avtordyng búrynghy qyzmeti – Qazaq Kenes ensiklopediyasy Bas redaksiyasynda atqarghan qyzmetimen bite qaynasqan bolatyn. Biraq, M.Abrarúly odan keyingi kezenderde úzaq uaqyttar memlekettik bedeldi qyzmetter atqara jýrip, ol ózining «ensiklopediyalyq shanyraghyna» adaldyq tanytqan – býgingi jaryq kórgen «Mening aghalarym» kitaby ózining janry (formasy) jaghynan estelik esseler bolghanymen, mazmúny ensiklopediyalyq deuge keledi.

Sondyqtan, ol osy kitapty jazu barysynda kóp uaqytyn Últtyq kitaphananyng múraghattar men siyrek qoljazbalar bóliminde otyryp, әrbir derekti múqiyat zerdeleydi – aqiqattan auyp ketpeudi erekshe qadaghalaydy. Yaghni, qazaq aitatynday, búl kitap Múhtar Abrarúlynyng «kóz mayyn tauysa» jazghan kitaby qatarynda túr dep aita alamyz. Búl avtordyng tarihy zerteuinde qoldanghan ýshinshi – derektanu әdisi dese bolady.

Odan әri, kitapta tarihy zertteuding taghy bir tәsili qoldanylghan, ol:

4. Pәnaralyq (interdissiplinarlyq) әdister. Qazirgi tarih ghylym men gumanitarlyq jәne jaratylystanu salalarynyng әdisterin keninen qoldanady. Búl kitapta da, sondyqtan:

1. Elimizding jaratylystanu salasynyng úly ghalymdary, akademikter Shahmardan Esenovtyn, Ómirbek Joldasbekovtardyng esimderi;

2. Tarih jәne әdebiyet salasy ghylymdarynyng kórnekti ókilderi Manash Qozybaevtyn, Qaltay Múhamedjanovtyn, dekan Temirbek Qojakeevtyn, oishyl filosof, estet Múrat Áuezovtyn;

3. Zang ghylymdary salasynan akademik Salyq Zimanov;

4. Medisina ghylymynyn, sonyng ishinde diyetologiya salasynyng akademiygi Tóregeldi Sharmanovtyn;

5. Ataqty ónertanushy, sәulet salasy ghylymynyng ókili, sәuletshi Shot-Aman Uәlihannyn;

6. Belgili qalamger, publisist Kamal Smailovtyn;7. Qazaqtyng batyr túlghalary Raqymjan Qoshqarbaev pen Qasym Qaysenovtyn;

8. Ardaqty әke Abrar Qúl-Múhammed pen akademik Rymghaly Núrghaly turaly esseleri bir kitapqa shoghyrlanyp, ózara jymdasyp, olar ómir sýrgen 20-shy ghasyrdaghy qazaq qoghamynyng ómiri men tynysynyng «ensiklopediyalyq beynesin» berip túr.

Negizi, bizde túlghalar turaly jekelegen kitaptar shyghyp jatady. Olardyng birazy bizge belgili. Ol kitaptar, negizinen, Kenester odaghy qalyptastyrghan «Úly adamdar» seriyasynyng jalghasy bolyp keldi. Onyng bas keyipkerleri iri zamandarda ómir sýrgen túlghalar edi, qyzmet salalary da әrtýrli bolatyn. Ol kitaptar kóbine «Túlghanyng túlghalyq beynesin jasaugha» arnalady.
Al, Múhtar Abrarúlynyng býgingi «Mening aghalarym» kitaby «Túlghalar arqyly zamana beynesin beru» atty jana janr, jana bastama deuge keledi. Óitkeni, múndaghy túlghalardyng bәri derlik -- bir qoghamdyq jýiede ósken, sol jýiemen qalyptasqan túlghalar. Biraq, olar onyng әr salasynda qyzmet ete otyryp, óz eline meylinshe pәrmendi qyzmet ete alghandar!

Sondyqtan, búl kitaptaghy «portretter galereyasy» ózining mәni jaghynan tarihy zertteuge, jetkizu formasy jaghynan әdeby shygharmagha, qamtylghan mәseleler auqymy jaghynan ensiklopediyalyq ilimge meyilinshe jaqyn keledi. Kitap sonysymen de qúndy.

Bizding oiymyzsha, qazaq mәdeniyetinde osynday ýrdis jalghasyn taba bergeni dúrys. Sebebi, «býgingi tolqynnyn» óz aghysy «ózinen keyingi tolqyndy» tudyra alatynday qarqyny bolmay shyqsa, keler úrpaqqa ony qayta tudyru, qayta generasiyalau qiynnyng qiyny bolary anyq.

Búl kitaptyng da negizgi aitar oiy, fabulasy osyghan kelip tireledi dep oilaymyz...

Oqynyzdar, oilanynyzdar!

Ábdirashit Bәkirúly, filosof, publisist

Abai.kz