(مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «مەنىڭ اعالارىم» اتتى ەسسەلەر جيناعى جايىندا)

الماتى قالاسىندا ۇلتتىق كىتاپحانادا 24 قاراشا كۇنى زيالى قاۋىمعا وتە ماڭىزدى ءارى مازمۇندى كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى. جيىلعان قاۋىم نازارىنا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، جۋرناليست مۇحتار ابرارۇلى قۇل- مۇحاممەدتىڭ «مەنىڭ اعالارىم» اتتى كىتابى ۇسىنىلدى. جيىندا اۆتور كىتاپتىڭ جازىلۋ تاريحى مەن ونىڭ ماڭىزى تۋرالى بايانداما جاسادى.

اۆتور اۋەل باستان بۇل كىتاپتىڭ تاريحتانۋ، دالىرەك ايتساق – «تاريحتى تۇلعالار ارقىلى تانۋ» ەكەنىن اتاپ ءوتتى. نەگىزى، تاريح عىلىمى وتكەندى زەرتتەۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ادىستەردى قولدانادى. ويتكەنى ول قايتالانبايتىن وقيعالاردى، قوعامداردىڭ دامۋىن جانە ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، رۋحاني فاكتورلاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن تۇتاسىمەن قاراستىرادى.

بۇل ادىستەردى بىرنەشە ۇلكەن توپقا بولۋگە بولادى:

1. جالپى عىلىمي ادىستەر. بۇل ادىستەر بارلىق عىلىم سالالارىندا قولدانىلادى. تاريحتا ول فاكتىلەردى تالداۋ، جۇيەلەۋ جانە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قاجەت.

2. ارنايى-تاريحي ادىستەر. بۇل ادىستەردىڭ كوپشىلىگىن تاريحشىلاردىڭ وزدەرى قالىپتاستىرادى. بۇل بويىنشا تاريحي-حرونولوگيا، ياعني، وقيعالاردى ۋاقىت رەتتىلىگىمەن زەرتتەۋ مەن پروتسەستىڭ ديناميكاسىن انىقتاۋ جۇزەگە اسادى...

3. تاريحي دەرەكتانۋ ادىستەرى. تاريح عىلىمىنىڭ نەگىزى — دەرەككوزدەر، سوندىقتان ولاردى تالداۋ ەرەكشە ماڭىزدى.

اكادەميك جازۋشى مۇحتار ابرارۇلى ءوزىنىڭ «مەنىڭ اعالارىم» اتتى كىتابىندا وسى ءۇش ءادىستى قاتار قولدانعان دەسە بولادى. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ كوزى كورگەن، بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا ارالاس- قۇرالاس بولعان، پىكىرلەسكەن، سۇحباتتاسقان، ءتالىم تاربيەسىن كورگەن تۇلعالاردىڭ تاريحي پورترەتىن جاساپ شىعۋدى باستى ماقسات ەتكەن.

ارينە، تاريحتا تۇلعالاردىڭ ورنى ەرەكشە: ولار قوعامدى العا جەتەلەيتىن اۆانگارد ءرولىن اتقارادى. سوندىقتان، ولداردىڭ ءومىرىن بەينەلەۋ ارقىلى قوعام ءوز تاريحىنىڭ تەرەڭ دە استارلى ءمانىن ۇعا الادى: ولاردىڭ اتقارعان شارۋالارى، ونىڭ قوعام مەن مەملەكەت دامۋىنا تيگىزگەن ىقپالى، قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى ورنى مەن باسقا كوپتەگەن قىزمەتتەرىنىڭ قىرىن اشۋ – ولار ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ تۇتاس كارتيناسىن ۇعۋعا، ونى تۇسىنۋگە جول اشادى. ءسويتىپ، ول تۇلعالاردىڭ بولمىسىن تانۋ – ەلىمىزدىڭ سول داۋىردەگى تاريحىن وبەكتيۆتى تۇردە باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ادەتتە، تاريح ءىلىمى قوعام دامۋىن وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى فاكتورلارمەن ءبىرتۇتاس بايلانىستا قاراستىرادى. مۇحتار ابرارۇلى دا وسى ءتاسىلدى شەبەر قولدانا العان: ونىڭ بۇل كىتابى قازاقستاننىڭ 20-شى عاسىرداعى تاريحىن قامتىعاندىقتان، مۇنداعى «سۋبەكتىلىك» سول زامانعى وبەكتيۆتى جاعدايلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋگە ءماجبۇر. مۇندا تۇلعاعا، ياعني، تاريحي سۋبەكتىگە تەك قانا جەكە كوزقاراس اياسىندا باعا بەرۋگە بولمايدى. ونى اۆتور بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «ومىردە بولاتىن الىپ تۇلعالار – ماڭگىلىك سۋبستانتسيالار». ياعني، قوعامدا تۇلعا ءومىرى، ونىڭ بەينەسى مەن كەسكىنى – «تولقىننان تولقىن تۋادى» دەگەن قاعيدامەن جالعاسادى. تۇلعانىڭ جاساعان بار ءىسىن ودان ۇلگى العان كەلەسى تولقىن بۋىنى جالعاستىرادى.

وسى رەتتە، قازاق بولمىسىن جەتىك مەڭگەرگەن مۇحتار ابرارۇلى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاربيە جۇيەسى باستاۋىندا «تۇلعامەن تاربيە» تۇراتىنىن بايقاعان. ماسەلەن، ماڭگىلىك ءومىر سارىنىن كۇيگە سالعان قوبىز اتاسى قورقىتتان، جەرۇيىق يدەياسىن ۇسىنعان اسانقايعى ەسىمدەرىنەن باستاپ، حالقىمىزدىڭ اتاقتى بيلەرى مەن اۋليەلەرى، ەلىم دەپ جانىن قيعان حاس باتىرلارى، الاش قايراتكەرلەرى، وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارى باۋىرجان مومىشۇلى، قاسىم قايسەنوۆ، راقىمجان قوشقارباەۆتاردىڭ ەسىمدەرى، الىكەي مارعۇلان مەن قانىش ساتباەۆتاردىڭ جانە ەلىمىزدە جاڭا عىلىمدى دامىتقان عۇلامالاردىڭ، اتاقتى جازۋشىلاردىڭ ەسىمدەرى – قازاقتىڭ «تۇلعامەن تاربيە» ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ اجىراماس بولىگى ەكەنىن وسى – «مەنىڭ اعالارىم» كىتابى ارقىلى ەسىمىزگە سالادى.

ارينە، ءبىر كىتاپتا قازاقتىڭ تاريحتا وتكەن بارلىق تۇلعالارىن جازىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس، ءارى اۆتور ء"وز اعالارىنىڭ" شەڭبەرىندە عانا شەكتەلگەن. ارتىق مىندەتكە جىعىلماعان.ول اۆتوردىڭ بۇرىنعى قىزمەتى – قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسى باس رەداكتسياسىندا اتقارعان قىزمەتىمەن بىتە قايناسقان بولاتىن. بىراق، م.ابرارۇلى ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە ۇزاق ۋاقىتتار مەملەكەتتىك بەدەلدى قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ، ول ءوزىنىڭ «ەنتسيكلوپەديالىق شاڭىراعىنا» ادالدىق تانىتقان – بۇگىنگى جارىق كورگەن «مەنىڭ اعالارىم» كىتابى ءوزىنىڭ جانرى (فورماسى) جاعىنان ەستەلىك ەسسەلەر بولعانىمەن، مازمۇنى ەنتسيكلوپەديالىق دەۋگە كەلەدى.

سوندىقتان، ول وسى كىتاپتى جازۋ بارىسىندا كوپ ۋاقىتىن ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ مۇراعاتتار مەن سيرەك قولجازبالار بولىمىندە وتىرىپ، ءاربىر دەرەكتى مۇقيات زەردەلەيدى – اقيقاتتان اۋىپ كەتپەۋدى ەرەكشە قاداعالايدى. ياعني، قازاق ايتاتىنداي، بۇل كىتاپ مۇحتار ابرارۇلىنىڭ «كوز مايىن تاۋىسا» جازعان كىتابى قاتارىندا تۇر دەپ ايتا الامىز. بۇل اۆتوردىڭ تاريحي زەرتەۋىندە قولدانعان ءۇشىنشى – دەرەكتانۋ ءادىسى دەسە بولادى.

ودان ءارى، كىتاپتا تاريحي زەرتتەۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى قولدانىلعان، ول:

4. پانارالىق (ينتەرديستسيپلينارلىق) ادىستەر. قازىرگى تاريح عىلىم مەن گۋمانيتارلىق جانە جاراتىلىستانۋ سالالارىنىڭ ادىستەرىن كەڭىنەن قولدانادى. بۇل كىتاپتا دا، سوندىقتان:

1. ەلىمىزدىڭ جاراتىلىستانۋ سالاسىنىڭ ۇلى عالىمدارى، اكادەميكتەر شاھماردان ەسەنوۆتىڭ، ومىربەك جولداسبەكوۆتاردىڭ ەسىمدەرى;

2. تاريح جانە ادەبيەت سالاسى عىلىمدارىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ماناش قوزىباەۆتىڭ، قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ، دەكان تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ، ويشىل فيلوسوف، ەستەت مۇرات اۋەزوۆتىڭ;

3. زاڭ عىلىمدارى سالاسىنان اكادەميك سالىق زيمانوۆ;

4. مەديتسينا عىلىمىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ديەتولوگيا سالاسىنىڭ اكادەميگى تورەگەلدى شارمانوۆتىڭ;

5. اتاقتى ونەرتانۋشى، ساۋلەت سالاسى عىلىمىنىڭ وكىلى، ساۋلەتشى شوت-امان ءۋاليحاننىڭ;

6. بەلگىلى قالامگەر، پۋبليتسيست كامال سمايلوۆتىڭ;7. قازاقتىڭ باتىر تۇلعالارى راقىمجان قوشقارباەۆ پەن قاسىم قايسەنوۆتىڭ;

8. ارداقتى اكە ابرار قۇل-مۇحاممەد پەن اكادەميك رىمعالي نۇرعالي تۋرالى ەسسەلەرى ءبىر كىتاپقا شوعىرلانىپ، ءوزارا جىمداسىپ، ولار ءومىر سۇرگەن 20-شى عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ ءومىرى مەن تىنىسىنىڭ «ەنتسيكلوپەديالىق بەينەسىن» بەرىپ تۇر.

نەگىزى، بىزدە تۇلعالار تۋرالى جەكەلەگەن كىتاپتار شىعىپ جاتادى. ولاردىڭ ءبىرازى بىزگە بەلگىلى. ول كىتاپتار، نەگىزىنەن، كەڭەستەر وداعى قالىپتاستىرعان «ۇلى ادامدار» سەرياسىنىڭ جالعاسى بولىپ كەلدى. ونىڭ باس كەيىپكەرلەرى ءىرى زامانداردا ءومىر سۇرگەن تۇلعالار ەدى، قىزمەت سالالارى دا ءارتۇرلى بولاتىن. ول كىتاپتار كوبىنە «تۇلعانىڭ تۇلعالىق بەينەسىن جاساۋعا» ارنالادى.
ال، مۇحتار ابرارۇلىنىڭ بۇگىنگى «مەنىڭ اعالارىم» كىتابى «تۇلعالار ارقىلى زامانا بەينەسىن بەرۋ» اتتى جاڭا جانر، جاڭا باستاما دەۋگە كەلەدى. ويتكەنى، مۇنداعى تۇلعالاردىڭ ءبارى دەرلىك -- ءبىر قوعامدىق جۇيەدە وسكەن، سول جۇيەمەن قالىپتاسقان تۇلعالار. بىراق، ولار ونىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت ەتە وتىرىپ، ءوز ەلىنە مەيلىنشە پارمەندى قىزمەت ەتە العاندار!

سوندىقتان، بۇل كىتاپتاعى «پورترەتتەر گالەرەياسى» ءوزىنىڭ ءمانى جاعىنان تاريحي زەرتتەۋگە، جەتكىزۋ فورماسى جاعىنان ادەبي شىعارماعا، قامتىلعان ماسەلەلەر اۋقىمى جاعىنان ەنتسيكلوپەديالىق ىلىمگە مەيىلىنشە جاقىن كەلەدى. كىتاپ سونىسىمەن دە قۇندى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاق مادەنيەتىندە وسىنداي ءۇردىس جالعاسىن تابا بەرگەنى دۇرىس. سەبەبى، «بۇگىنگى تولقىننىڭ» ءوز اعىسى «وزىنەن كەيىنگى تولقىندى» تۋدىرا الاتىنداي قارقىنى بولماي شىقسا، كەلەر ۇرپاققا ونى قايتا تۋدىرۋ، قايتا گەنەراتسيالاۋ قيىننىڭ قيىنى بولارى انىق.

بۇل كىتاپتىڭ دا نەگىزگى ايتار ويى، فابۋلاسى وسىعان كەلىپ تىرەلەدى دەپ ويلايمىز...

وقىڭىزدار، ويلانىڭىزدار!

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف، پۋبليتسيست

اbai.kz