Sanjy oblysyndaghy rulardyng kartasy
Sanjy oblysy búryn Sanjy qalasy, Fukan(Ýshbóken) qalasy, Michuan(Sandyq) qalasy, Shonjy(Shambalyq) audany, Manas audany, Qútyby audany, Mory qazaq avtonomiyaly audany, Jemsary(Baytoq, Besbalyq) audany qatarly 8 әkimshilikke bólinetin. Keyin Michuan(Sandyq) audany Ýrimji qalasynyng Dúnshan audanyna qosyldy da, Miydúng degen jana audangha ainalyp kete bardy. Búl oblystyng Mori, Shonjy, Jemsary, Fukan, Michuan ónirleri Boghda óniri dep qaralady da, Sanjy, Qútybi, Manas ónirleri Erenqabyrgha óniri dep qaralady. Boghda – Tәnirtauynyng shyghys jýlgesi bolsa, Erenqabyrgha – Tәnirtauynyng batysqa qaray sozylyp eki aiyrylghan bólegining soltýstik jýlgesi. Al, eki aiyrylghan bólegining ontýstik jýlgesining Alatau dep atalatynyn bilesizder. Erenqabyrgha atauy orystar qoyghan "Jonghar Alatauy" degen ataudyng qazaqshasy.
Oblys ortalyghy – Sanjy qalasy.
Sanjy qalasynyng qalalyq aumaghy Niynbyan, Soltýstik Yan-An, Ontýstik Hanbalyq, Elqúru, Ortatau, Kógejay(Lýijou) syndy 6 aumaqtan túrady. Qalagha 58 eldi mekendi qamtityn 5 auyl, 5 kent qaraydy. Sanjy qalasynyng negizi Niynbyan degen atpen 1762 jyly qalanghan. Qalanyng atauy 1773 jyly Sanjy bolyp ózgertildi.
- Qaraaghash auylyna Shúghyla(Shuguan), Tórtkil(Sychiy), Ekpin(IYúnjiyn) qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Qaraqas. Bir bólimi – Esdaulet.
Qaraaghash auylynda Qaraqastardyng kóptigine baylanysty tuyndaghan «Qaraaghashtyng syrtyn qaraaghash qaptaghan, ishin Qaraqas qaptaghan» degen mәtel bar.
- Ashyly qazaq auylyna Norja, Quaghyn, Ekiaryq(Ardauchýi) qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Qaraqas. Qalghandary: Jәdik, IYteli, Qojambet.
- Morgu auylyna Aqshi, Tatu 1, Tatu 2 qatarly 4 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Qaraqas. Qalghandary: Jәdik, Jәntekey(Esdaulet, Elshibay, Tanyryq, Barqy), IYteli, Merkit, Sarbas, Molqy, Qojambet, Qarauyljasyq.
- Lohangu kentine Jasqanat, Sementzauyt, Kómirken syndy 3 móltek audan jәne Lojuanzy degen 1 eldi meken qaraydy. Rulary aralas. Olar: Qaraqas, Jәdik, Týkibay, Tóre, Teristanbaly.
- Dashishýy auylyna Aqtam(Iýitan), Jylandy(Lúnhy), Bastau(Synan) qatarly 7 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Jәdik
- Dyanba auylyna Dyanba, Dulygha(Tulyan), Qosqiya(Archi) qatarly 5 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Qaraqas.
Múndaghy qazaqtar Morgu jaqty betke alyp kóshude.
Jogharydaghy auyldardyng songhy jaghyna tizilgenderinde qazaq aitarlyqtay az. Qazaghy tipti az túratyn Sangýn, Arlugýn, Lugýn, Binhu kentterin atamadyq. 2020 jylghy ýkimet sanaghy boyynsha búl qalada 21 myng 31 qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Sanjy qalasy qazaghynyng 66 payyzyn Qaraqas ruy, 14 payyzyn Jәdik ruy, taghy 14 payyzyn Jәntekey(Esdaulet 10%. Qalghan 4 %-y Týkibay, Elshibay, Tanyryq, Barqy) ruy ústaydy.
Fukan(Ýshbóken) qalasynyng qalalyq aumaghy Boghda, Jana Fukan, Jýndúng syndy 3 aumaqtan túrady. Qalagha 65 eldi mekendi qamtityn 3 auyl, 4 kent qaraydy.
Arghy tariyhqa kóz jibersek, Kýiik qaghanaty qiraghannan keyin, Altaydan Boghdagha qonys audarghan taypalardyng kósemi bolghan Boghy han 866 jyly búl ónirdegi tiybet jasaqtaryn oisyrata jenip, Boghda, Túrpan ónirlerin iyeleydi. Mine, osy kisining ordasy tigilgen qasiyetti kólding boyyndaghy kent – Boghy ken(仆固俊) atanyp, Bóken, Fukang ataularynyng arghy bastauyna ainaldy. Keyingi Fukang qalasynyng negizi Tengir degen atpen 1760 jyly qalanghan. 1776 jyly Bóken bolyp ózgertilgen. Qalmaqtar Boghda kólin atau ýshin Bóken sózining aldyna kóldi bildiretin "us" sózin qosyp Us-Bóken dep kelgendikten, qazaqtar búl qalany 1950 jylgha deyin Ýshbóken dep atap kelgen. Sol jyly qala atauy qytaysha Fukang bolyp auystyryldy.
- Aqqol qazaq auylyna Aqmúnara, Terekti, Sarytau qatarly 8 eldi meken qaraydy. Fukang qalasynyng qazaqtarynyng ýshten ekisi osy auylgha shoghyrlanghan. Eng basty ruy – Qaraqas.
- Sangýng qazaq auylyna Áuliyebúlaq(Dachuan) bastatqan 3 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Nayman(Mysqal, Bayjigit, Egizqara, Múryn), Merkit, Shalaqazaq(Qoja).
- Shýimogu(Qaraghandy) auylyna Shýimogu(Qaraghandy), Tasbúlaq, Taldyqorghan(Luchynzy-Chi) qatarly 3 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – IYteli.
Qazaghy az Tәttibúlaq(Ganhyzy), Chynguan, Toghyztarau(Juiýnjiye), Sazdybúlaq(Zynichuanzy) kentterin atamadyq. 2020 jylghy ýkimet sanaghy boyynsha búl qalada 15 myng 703 qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Ýshbóken qalasy qazaghynyng 57 payyzyn Qaraqas ruy, 18 payyzyn IYteli ruy ústaydy.
Shonjy audanyna 87 eldi mekendi qamtityn 9 auyl, 7 kent, 1 mal fermasy qaraydy. Shonjy audany Sanjy oblysyndaghy qazaghy eng kóp audan sanalady. Zamanymyzgha deyingi 2 ghasyrda búl jerde Shóre(疏勒) qalasy bolghan. 1 ghasyrda búl jerde Qússhy(姑师) elining astanalarynyng biri bolghan Orda(务涂) dep te, Obaq(戊部候) dep te atalghan qalasy ornalasty.
Orta ghasyrlarda Janbúlaq jaylauynda Shambalyq qalasy túrghan. 1775 jyly qazirgi Shonjy qalasynyng negizi qalanyp, onyng sәn-saltanaty men saudasy 20 ghasyrdyng basqy kezenderine deyin Ýrimjiden de asyp týsip otyrghan. 1883 jyly ataqty Bóke batyr qazaqtardyng Shonjy qalasyndaghy is basqarushysy bolghan.
- Shonjy qalasyna Shýrshitqorghan(Laumәnchyn), Atoba(Mauanmyau), Dúnguan, Tәnirtau, Kórkem(Jinshu) qatarly 19 móltek audan qaraydy. Eng basty rulary – Qaraqas, Jәntekey, Merkit, Sarbas.
- Umachang qazaq auylyna 4 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Qaraqas, Sarbas.
- Bәitik mal fermasyna Malshylyq 1, Malshylyq 2, Malshylyq 3 qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Qaraqas.
- Shórin qazaq auylyna Shórin, Sayyn(Sauyanzәn), Kengir(Kuangu) qatarly 3 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Esaghasy.
- Jebeku auylyna Jamby(Janba), Daban, Otyzúl(Sanshyhu) qatarly 9 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Merkit.
- Dachuan tatar auylyna Esiktas, Kólbúlaq(Dachuanhu) degen 2 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Qaraqas.
- Bәnjegu auylyna Janbúlaq, Orta Kegen, Kóne Kegen qatarly 8 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Tasbiyke, Qaraqas.
- Bileku auylyna Batys Qúby, Shyghys Qúby, Terensay(Dúnzygu) qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Merkit. Búl auyldyng basqa auyldargha qaraghanda qazaghy az.
Qazaq óte az túratyn Kóne Shonjy, Dúnuan, Shidi, Sangujuanzy, Shibiuan, Jijihu kentteri men Kәriz, Guchyn, Shihu auyldaryna toqtalmadyq. 2020 jylghy ýkimet sanaghy boyynsha búl audanda 27 myng 200 qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Shonjy audany qazaghynyng teng jartysyn Qaraqas ruy, 21 payyzyn Merkit ruy, 14 payyzyn Esaghasy ruy ústaydy.
Qútyby audanyna 65 eldi mekendi qamtityn 2 auyl, 6 kent qaraydy. Qútyby audany Sanjy oblysyndaghy qazaghy ekinshi kóp audan sanalady. Qútyby qalasynyng negizi 1755 jyly Qútyqbay degen atpen әskery qarauyl retinde qalanghan. 1763 jyly qazirgi Qútyby atauy qoldanylghan.
- Qútyby qalasyna Kórkem(Shijiyn), Sutas(Shýijiyn), Qosbastau(Shuannan), Qazyna(Bauchyn), Tasbúlaq(Chinchuan) qatarly 16 móltek audan qaraydy. Eng basty rulary – Elkeldi, Shúbarayghyr, Shaqabay.
- Tasbaspaldaq qazaq auylyna Shilikti, Qostóbe, Terekti qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Shúbarayghyr.
- Torghayty(Shórgu) kentine Qosterek, Qyzyltas, Qaratóbe qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Elkeldi.
- Qaratóbe qazaq auylyna Aqsay, Sarytaqtay, Qaradóng qatarly 8 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Elkeldi, Shaqabay.
Audannyng qazaghy óte az bolghan Dafyn, Arshylidyan, Yuanhusýn, Ugýntay kentterin atamadyq. 2020 jylghy ýkimet sanaghy boyynsha, búl audanda 25 myng 754 qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Qútyby audany qazaghynyng 55 payyzyn Elkeldi ruy, 30 payyzyn Shúbarayghyr ruy ústaydy.
Mory qazaq avtonomiya audanyna 60 eldi mekendi qamtityn 8 auyl, 3 kent, 1 mal fermasy qaraydy.
Tariyhqa qarap taghylym izdesek, Mory audanynyng jerinde 640 jyly Boriy(蒲类) audany qúrylghan bolatyn. Mory atauy osy kezennen bastalady. Bory atauy Barkól jerin mekendegen, zamanymyzgha deyingi 2 ghasyrda belgili bolghan Bory taypasynyng atynan shyqqan. Olar mekendegen kólding Boriykól dep ataluy keyingi Barkól atauyn tudyrady.
- Mory qalasyna Auyl, Sayabaq, Inju qatarly 7 móltek audan qaraydy. Eng basty rulary – Jәntekey, IYteli, Molqy, Qaraqas, Jәdik.
- Shoqpartas(Jusandy) auylyna Bәigejol, Aqqora, Aqtas qatarly 7 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Jәntekey(Qazybek, Barqy, Shaqabay, Esaghasy), Qaraqas, Molqy, Sarbas, IYteli.
- Shórin auylyna Ýkilibeyt, Jynghyldy, Besaghash qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – IYteli. Qalghandary: Jәntekey(Esaghasy, Shaqabay), Jastaban, Molqy, Uaq.
- Bostan(Qyrantóbe) auylyna Qyrantóbe, Bostan, Aqjol qatarly 5 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Jәntekey, IYteli, Molqy.
- Aqadyr(Dúnshyn) auylyna Qaratas, Jýrekadyr(Jishinlyan), Órleu(Júnshiyn) qatarly 9 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Shaqabay, Sekel. Azdaghan 50 ýy Nayman bar.
- Aqqabaq(Danangu) ózbek auylyna Aqqabaq, Danangu, Dúngu qatarly 3 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – IYteli, Jәntekey, Jәdik.
- Qalqantau(Jaubishan) auylyna Qalqantau, Jalpaqtóbe, Qosqora, Kemer(Hybayan), Qostýbek(Shuanuan) qatarly 10 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Jәntekey, Molqy.
- Sarynbúlaq auylyna Terisaryq, Sarynbúlaq(Bayyanhy), IYirbúlaq(Yantouchuan) qatarly 5 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Jәntekey, Jәdik, Qaraqas.
- Ingibúlaq auylyna Morgu, Kóshesay, Atoymaq qatarly 5 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Jәntekey, IYteli.
- Qyryqqúdyq mal fermasyna Qyryqqúdyqtan basqa qaraytyn eldi mekender joq. Múnda nebәri 400-dey qazaq túrady. Eng basty rulary – Jәntekey, Jәdik.
Qazaq óte az túratyn Shijiyr, Shinhu kentterine toqtalmadyq. Ýkimet sanaghy boyynsha 2020 jyly búl audanda 25 myng 498 qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Mory qazaq avtonomiyaly audany qazaghynyng 39 payyzyn Jәntekey(Shaqabay, Qazybek, Sekel, Barqy, Esaghasy), 27 payyzyn IYteli ruy, 13 payyzyn Molqy ruy, 10 payyzyn Qaraqas ruy ústaydy.
Manas audanyna 86 eldi mekendi qamtityn 4 auyl, 7 kent qaraydy. Manas qalasynnyng negizi bolghan Sýichyn(遂成) bekinisi 1763 jyly qalanghan bolatyn. 1778 jyly Kórqarasudaghy Sýilay bekinisin ortalyq etken Sýilay audany qúrylyp Manas ónirin basqarugha aldy. Keyin búl audannyng ortalyghy Qanjygha(康吉) kóshirildi. 1884 jyly Qanjy qamaly men Sýiniyn(宁二) qamaly aralyqqa túrghyzylghan daualdar arqyly jalghasyp, Sýilay qalasy dep ataldy. Basqaru orny qaytalan búrynghy Sýiniynge auysty. 1954 jyly Sýilay audanynyng atauy Manas bolyp ózgertildi.
- Manas qalasyna Samúryq, Saltanat(Iýijinnan), Kenen(Kanniyn) qatarly 9 móltek audan, Shalghyn(Sautan), Argýn, Tougýng qatarly 10 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Merkit, Jәntekey, Shúbarayghyr, Shimoyyn, Nayman, Uaq, Qaraqas, Sarbas.
- Shyndyqozy qazaq auylyna Kensuat, Qamysty, Aqbozýi(Bimufanzy) qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Merkit, Jәntekey(Barqy, Tattybay), Shúbarayghyr, Qaraqas, Nayman(Qaratay, Bayjigit, Múryn, Bayghana), Uaq, Kónsadaq.
- Susatqan qazaq auylyna Bastau(Touchýi), Onýi, Dún-An qatarly 4 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Merkit, Jәntekey, Qaraqas, Jastaban, Uaq, Nayman(Bayjigit, Múryn).
- Tasyrqay qazaq auylyna Óris(Dasautan), Qyzylqúm, Saryshoqy(Huantәizy) qatarly 5 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Shimoyyn, Shúbarayghyr, Merkit, Nayman(Bayjigit, Múryn), IYteli.
- Bójedeng kentine Shappa(Chaychan), Mayaqty(Ioufan), Abyraly(Dúnmaydi) qatarly 7 eldi meken qaraydy. Múnda 600 ýy qazaq bar. Eng basty rulary – Uaq, Shúbarayghyr, Sarbas, Jәntekey.
- Lotýy kentine Qaratóbe(Hilyan), Terekti(Bayyanshujuan), Taldy(Lushujuan) qatarly 9 eldi meken qaraydy. Múnda 200 ýy qazaq bar. Eng basty rulary – Jәntekey(Esirgep, Elkeldi), Uaq, Sarbas.
- Lanjouan kentine Qysan(Jyahyzy), Tolaghay(Toufulyan), Tórtkil(Syfujuan), Kentýbek(Dauanzy), Kópirauzy(Shyachyauzy) qatarly 11 eldi meken qaraydy. Múnda 200 ýy qazaq bar. Eng basty rulary – Jәntekey, Nayman.
- Guandúndýy auylyna Kólshik(Shyauhayzy), Kenires(Guanfyn), Baghym(Faniýichan) qatarly 7 eldi meken qaraydy. Múnda 200 ýy qazaq bar. Derliktey Shúbar-Kerey.
- Luhudy kentine Ýshek(Sanchapiyn), Shanqyrman(Chuantyandiy), Úyalyýirek(Yauakyn) qatarly 7 eldi meken qaraydy. Múnda 200 ýy qazaq bar. Derliktey Shúbar-Kerey.
Qazaq óte az túratyn Lyanjouhu, Biusha kentterine toqtalmadyq. Ýkimet sanaghy boyynsha 2020 jyly búl audanda 19 myng 51 qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Manas audany qazaghynyng 22 payyzyn Merkit ruy, 21 payyzyn Jәntekey ruy, 10 payyzyn Shúbarayghyr ruy, 9 payyzyn Shimoyyn ruy ústaydy.
Jemsary audanyna 60 eldi mekendi qamtityn 3 auyl, 6 kent qaraydy. Jemsary jerinde 1 ghasyrda Qússhy(姑师) elining teristik astanasy bolghan Jemen(金满. Jem: 金蒲) qalasy bolghan. 573 jyly Týrik qaghanatynyng tórtinshi qaghany Tama qaghan(他钵可汗) Boghda(佛塔) qalasyn saldyrady. 640 jyly osy ónirde Jemen audany qúrylaly. Osy Jem atauyna "shәri(qala)" degen úghym qosylyp, Jemshәri atauy birte-birte býgingi Jemsary atauyna ainaldy. 702 jyly búl qala Baytoq(Bitiyn) degen atqa ie boldy. 800 jyly Qosym qaghanaty(高昌汗国) búl jerdi Beyishbalyq qalasy dep atap, ózine astana etti. Beyishbalyq qalasynyng ornyn Jemsarydan emes, Boghda kólining auzynan izdeytin ghalymdar da bar.
- Jemsary qalasyna Qoghajay(Uihushyan), Shýrshitqorghan(Mәnchynlu), Mәdeniyet, Tatu, Órkeniyet qatarly 10 móltek audan men Aqbúlaq, Qúmaghar(Shahy), Oiynkól(Jyauchanhu) qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty rulary – Molqy, Jәdik, Jәntekey, Sherushi.
- Sәntey kentine Tóbeqora(Yanchuantәizy), Qorja(Bajyadiy), Lamajau qatarly 7 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Molqy.
- Dang kentine Jualy(Jusayyanzy), Joghary Kensuat(Guanchuanshan), Tómengi Kensuat(Guanchuanshya) qatarly 6 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Molqy.
- Lautey(Aqtóbe) auylyna Lautey(Kóne Aqtóbe), Aqtóbe, Aqkól(Lauhu) qatarly 5 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Jәntekey.
- Chuanzygey kentine Shyaushigu, Topan, Malshylyq qatarly 4 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Jәdik.
- Chinyanhu auylyna Qossala, Dúnchiyn, Argýnlyang qatarly 5 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Sherushi.
- Janajer auylyna Janajer, Shindigu, Bólekey(Shyaufynzy) qatarly 3 eldi meken qaraydy. Eng basty ruy – Jәdik.
Qazaq óte az túratyn Baytoq(Beyishbalyq), Argýng kentterin atamadyq. Ýkimet sanaghy boyynsha 2020 jyly búl audanda 12 myng qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Jemsary audany qazaghynyng 40 payyzyn Molqy ruy, 25 payyzyn Jәdik ruy ústaydy.
Ýrimji qalasynyng qaramaghynda túrghan Miydúng audany Qaraghaytas(Shyhua), Tarazy(Diban), Qorghantýbek(Kazyuan), Shyghys Gumudi, Batys Gumudi, Nanlu, Aqjol(IYúnshyanjiye), Órken Shyghys(Shynda-Dúnlu) qatarly 8 aumaqtan, 83 eldi mekendi qamtityn Aqadyr qazaq auyly, Qamysty auyly syndy 2 auyl, Gumudi, Tiechangou, Janshanzy, Yanmaugýn, Sandoba, Utúng qatarly 6 kentti qamtidy. 1921 jyly qúrylghan Chyandy(Sandyq, 乾德) audany 1954 jyly Michuan audany bolyp ózgertilgen edi. 1996 jyly búl audan qala mәrtebesin aldy. 2007 jyly Michuan qalasy Ýrimji qalasynyng Dúnshan audanymen qosylyp, Miydúng audany dep ataldy. Biraq, qalagha qarasty Aqadyr qazaq auyly ózining últtyq aiqyndylyghyn saqtap qaldy.
Aqadyr qazaq auylyna Aqadyr, Dingek, Otynqozy, Ýshbúzau, Jynghyldy(Qyzyltam) qatarly 5 eldi meken qaraydy. Búryn auyl ortalyghy Terektide bolghan, keyin auyl ortalyghy kóshirildi. Auyl ortalyghy bolghan Aqadyrdyng ózinde Shúbar-Kerey, odan keyin Aqnayman túrsa, Otynqozy men Dingekte Jәntekey basym, Ýshbúzau men Jynghyldy(Qyzyltam) jaghynda Aqnayman basym. Miydúng qala ishinde 200 ýy Shúbar-Kerey bolsa, Utúng kentinde 50 ýy Aqnayman otyrady.
Ýkimet sanaghy boyynsha 2020 jyly Miydúng audanynda 4794 qazaq bolghan. Qoryta kelgende, Miydúng audany qazaghynyng 40 payyzyn Jәntekey ruy, taghy 40 payyzyn Aqnayman ruy ústaydy.
Jinaqtay kelip, biz Sanjy oblysy qazaghynyng rularynyng ishinde Jәntekey ruynyng tarmaqtarynyng sol jerdegi qazaqtyng 30 payyzyn ústaytynyn qorytyndyladyq. Sanjy qazaqtarynyng ishinde Jәntekeyden keyingi ekinshi oryngha 27 payyzben Qaraqas ruy jayghasady. Ýshinshi orynda 8 payyzben IYteli ruy, tórtinshi orynda 7 payyzben Merkit ruy sap týzemek.
Shúbarayghyr ruy 9 myngha(5.5%) tayasa, Jәdik ruy 7 jarym myngha(5%) jetedi.
Zerttegen: Kókbóri Mýbarak
Abai.kz