Tәuelsizdik – tek shekaranyng shegendelui emes, ol eng aldymen elding әlem aldyndaghy óz ýni men ústanymynyng aiqyndaluy. Qazaqstan ýshin syrtqy sayasat – memlekettilikting tiregi, últtyq qauipsizdikting qalqany, ekonomikalyq damudyng kýretamyry. Geosayasy qyspaq kýsheyip, әlemdik tәrtip qayta qalyptasyp jatqan qazirgi kezende bizding aityp túrghan «Qazaqstannyng syrtqy sayasaty qanday bolu kerek?» degen saualdyng salmaghy búrynghydan da auyr.

Euraziyanyng qaq ortasynda ornalasqan Qazaqstan tarih boyy Shyghys pen Batysty, Soltýstik pen Ontýstikti jalghaghan kópir qyzmetin atqardy. Búl jaghyrapiyalyq artyqshylyq býgingi tanda ýlken jauapkershilikke ainaldy. Biz – alyp derjavalardyng mýddeleri toghysatyn kenistiktemiz. Demek, syrtqy sayasatta birjaqty ústanym emes, salmaqty, esepti, pragmatikalyq jol qajet. Osy túrghydan alghanda Qazaqstannyng kópvektorly sayasaty – kezdeysoq tandau demeyik, tarihy jәne geosayasy qajettilik.

Kópvektorlylyq degenimiz – barlyghymen dos-joldas bolu dep týsinbeyik, әr kimmen teng dәrejede sóilese alu. Qazaqstan Reseymen strategiyalyq seriktestigin saqtay otyryp, Qytaymen ekonomikalyq yqpaldastyqty damytyp, Batys elderimen investisiyalyq jәne tehnologiyalyq baylanystardy nyghaytyp keledi. Sonymen qatar islam әlemimen, týrki memleketterimen, Aziya men Afrikanyng damushy elderimen qarym-qatynasty keneytu – bizding diplomatiyamyzdyng ajyramas bóligi. Múnday tengerim saqtalmasa, elding tәuelsiz sheshim qabyldau qabileti әlsireui mýmkin.

Alayda kópvektorly sayasattyng ózi uaqyt talabyna say janaryp otyruy tiyis. Búryn ol negizinen qauipsizdik pen ekonomikalyq mýddelerdi qorghaugha baghyttalsa, osy kýnderi oghan qúndylyqtyq ólshemder de qosyluda. Qazaqstan halyqaralyq arenada tek shiykizat eksporttaushy el retinde emes, beybitshilik pen dialogty dәripteytin, jauapty memleket retinde tanyluy kerek. Semey yadrolyq poligonyn jabu tәjiriybesi, yadrolyq qarudan óz erkimen ketu – osynyng aiqyn dәleli. Bizding syrtqy sayasattaghy moralidyq kapitalymyz.

Syrtqy sayasattyng taghy bir manyzdy qyry – ekonomikalyq diplomatiya. XXI ghasyrda elderding yqpaly әskery quatpen ghana demeyik, ekonomikalyq tartymdylyghymen ólshenedi. Qazaqstan ýshin sheteldik investisiya tartu, jana naryqtargha shyghu, logistikalyq dәlizderdi damytu – negizgi basymdyq. «Orta dәliz» jobasy osy túrghydan strategiyalyq manyzgha iye. Kaspiy arqyly ótetin osy baghyt Qazaqstandy Europa men Aziyany jalghaytyn negizgi tranzittik habqa ainaldyruy mýmkin. Biraq ol ýshin infraqúrylymdy jetildirumen qatar, halyqaralyq senimdi seriktes bedelin nyghaytu qajet.

Sonymen birge syrtqy sayasatta últtyq mýdde úghymy aiqyn әri naqty boluy shart. Últtyq mýdde – abstraktili úran emes, ol halyqtyng әl-auqaty, elding qauipsizdigi, mәdeniyeti men tili, bolashaq úrpaqtyng taghdyry. Kez kelgen halyqaralyq kelisim, kez kelgen odaq nemese seriktestik osy ólshemmen baghalanuy tiyis. Eger kelisim elding egemendigine, ekonomikalyq derbestigine nemese ruhany tútastyghyna núqsan keltirse, onday qadamnan ketu – sayasy derbestiktin belgisi.

Qazaqstannyng syrtqy sayasatynda týrki әlemimen yqpaldastyqtyng orny erekshe. Ortaq tariyh, til, mәdeniyet bizdi tabighy seriktesterge ainaldyrady. Týrki memleketteri úiymy ayasyndaghy yntymaqtastyq – tek simvoldyq joba emes, naqty ekonomikalyq, mәdeny jәne gumanitarlyq mýmkindikter alany. Osy baghytta Qazaqstan bastamashyl, degenmen ýstemdik ete almaydy, teng әriptes retinde әreket etui kerek. Týrki birligi – ózgelerge qarsy baghyttalghan odaq demeyik, ózara damugha jol ashatyn kenistik boluy tiyis.

Syrtqy sayasattyng taghy bir manyzdy baghyty – halyqaralyq úiymdardaghy ótkirlik. BÚÚ, ShYÚ, EQYÚ, IYÚ sekildi qúrylymdardaghy Qazaqstannyng róli elding halyqaralyq bedelin arttyrady. Biraq formaldy mýshelikpen shektelmey, naqty bastamalar úsynu qajet. Klimattyng ózgerui, su qauipsizdigi, azyq-týlik túraqtylyghy – Qazaqstan kótere alatyn jәne kóterui tiyis taqyryptar. Ásirese su problemasy Ortalyq Aziya ýshin ortaq qauipke ainalyp otyr. Búl rette Qazaqstan ónirlik dialogtyng úiytqysy bola alady.

Aqparattyq dәuirde syrtqy sayasat tek diplomattar kabiynetterinde ghana jasalmaydy. Elding imidji әleumettik jelilerde, halyqaralyq BAQ-ta, mәdeny jobalar arqyly qalyptasady. Sondyqtan mәdeny diplomatiyagha, «júmsaq kýshke» erekshe mәn beru qajet. Qazaq mәdeniyeti, әdebiyeti, kinosy, muzykasy – әlemge aitar sózi bar qúndylyqtar. Olardy jýieli týrde nasihattau Qazaqstandy tek geosayasy túrghyda, órkeniyettik fenomen retinde tanytady.

Syrtqy sayasattyng tabysty boluy ishki túraqtylyqqa tikeley baylanysty. Ekonomikasy әlsiz, qoghamy bólingen elding halyqaralyq arenada salmaghy bolmaydy. Sondyqtan әdiletti qogham qúru, zang ýstemdigin qamtamasyz etu, adam kapitalyna investisiya salu – syrtqy sayasattyng da negizi. Álem Qazaqstandy ishki reformalaryna qarap baghalaydy. Eger el ishinde senim bolsa, syrtta da senim bolady.

Shynayy týrde aitarymyz, Qazaqstannyng syrtqy sayasaty aqyl men parasatqa, kýshtilik pen bayyptylyqqa sýienui tiyis. Ol bireuge tәueldi, bireuge qarsy demeyik, eng aldymen óz halqyna qyzmet etetin sayasat boluy kerek. Kópvektorly, biraq qaghidasyz, ashyq, biraq әlsiz emes. Osynday syrtqy sayasat qana Qazaqstandy kýrdeli әlemde óz jolynan janyldyrmay, keleshekke senimmen bastaydy.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz