«Núr Otan» HDP hatshysy Erlan Qarin búl súhbatynda Mongholiyadaghy qazaq ortasyna jasaghan alghashqy sapary turaly qortyndy pikir bildire kelip, keshegi Alash ziyalylary men býgingi últtyq mәselelerge qatysty oilaryn ortagha salady.

«Bizde bir absurdty jaghday qalyptasqan. Biylikke demokratiyalyq, jemqorlyq turaly oppozisiyalyq kózqarastaghy pikir aitu - últtyq mәselege qatysty pikir aitudan jenilirek. Yaghni, biylik oppozisiyalyq kýshterding býgingi mәselelerge qatysty aityp jýrgen oilaryna keshirimmen qaraydy. Al últtyq taqyryptardy qozghaugha bolmaydy» deydi ol.

Qazaq alimanaghy: Kópten beri Mongholiyagha sapar jasaudy armandap jýrgen ediniz. Jaqynda jol týsip birge baryp qayttyq. Ol jaq men ýshin tansyq bolmasa da búl sapar maghan da únady. Óitkeni, sol ónirde kóktýrikting kózindey bolyp túrghan balbal tastardyng qúdireti men mysyn sezingendey boldym. Qalay bolghanda da balbal tas izdep baruynyz maqsaty zor sapar dep baghalanuy kerek. Ángime basyn osy Mongholiya saparynan bastasaq. Qanday әsermen oraldynyz? Oigha ne týiip qayttynyz?

«Núr Otan» HDP hatshysy Erlan Qarin búl súhbatynda Mongholiyadaghy qazaq ortasyna jasaghan alghashqy sapary turaly qortyndy pikir bildire kelip, keshegi Alash ziyalylary men býgingi últtyq mәselelerge qatysty oilaryn ortagha salady.

«Bizde bir absurdty jaghday qalyptasqan. Biylikke demokratiyalyq, jemqorlyq turaly oppozisiyalyq kózqarastaghy pikir aitu - últtyq mәselege qatysty pikir aitudan jenilirek. Yaghni, biylik oppozisiyalyq kýshterding býgingi mәselelerge qatysty aityp jýrgen oilaryna keshirimmen qaraydy. Al últtyq taqyryptardy qozghaugha bolmaydy» deydi ol.

Qazaq alimanaghy: Kópten beri Mongholiyagha sapar jasaudy armandap jýrgen ediniz. Jaqynda jol týsip birge baryp qayttyq. Ol jaq men ýshin tansyq bolmasa da búl sapar maghan da únady. Óitkeni, sol ónirde kóktýrikting kózindey bolyp túrghan balbal tastardyng qúdireti men mysyn sezingendey boldym. Qalay bolghanda da balbal tas izdep baruynyz maqsaty zor sapar dep baghalanuy kerek. Ángime basyn osy Mongholiya saparynan bastasaq. Qanday әsermen oraldynyz? Oigha ne týiip qayttynyz?

Erlan Qariyn: Búl - mening Mongholiyagha jasaghan alghashqy saparym. Ol jaqqa barudy kópten beri armandap jýr edim. Birinshi saparym aqparattyq-tanymdyq sapar boldy. Tek uaqytymnyng azdyghyna ókindim. Mening bir týsingenim, Mongholiyagha uaqytty molynan qamtyp baru kerek eken. Asyqpay aralau qajet degen oy týidim. Búl jolghy sapardyng negizgi maqsaty - balbal tastardy beynetaspagha jәne fotogha týsiru bolghanyna eriksiz qanaghat tútasyn. Áytpese, qamtylatyn taqyryptar az emes qoy. Bayan-Ólgeyde ghúmyr keship jatqan qazaqtarmen sóileskendegi bir bayqaghanym, Mongholiyadaghy, Reseydegi tipti Qazaqstandaghy qazaqtardyng uayymy әr týrli bolghanymen - tilegi bir. Últtyq mәselege qatysty oi-pikirding aluan týrliligin osynday sapar barysynda qatty bayqaysyn. Bir qyzyq qúbylys, Mongholiya men Qytayda túryp jatqan qazaqtar elden tys ómir sýrip jatqan siyaqty seziledi. Alayda, dәstýr men últtyq qúndylyqtardyng formalary elden góri sol «elden tys» jerde ómir sýrip jatqan qazaqtarda jaqsy saqtalghan. Búl - kóptegen últtardyng tabighy bolmysynda kezdese bermeytin erekshe qúbylys. Biz әdette olardy «elden tys» jerde túryp jatyr dep sanaymyz. Biraq naghyz qazaqy oi, qazaqy fәlsapa solardyng arasynda barynsha damyghan. Taghy bir tanghalatyn nәrse, últtyq ónerdin, últtyq mәdeniyetting mәiegin, ghajayyp sóz oramdarynyng ereksheligin biz «elden tys» jerlerde túryp jatqan qazaqtardyng ishinen izdeymiz. Mәselen, shynayy sayasatshylyq ónerdi Mongholiya men Qytaydaghy qandastardan kóremiz. Jaqynda Múrat Áuezov aghamyzdyng bastauymen Qytaydaghy qazaqtardyng kópshilikke beymәlim jauhar jyrlary toptamasynyng jaryq kórui osynyng bir ghana dәleli. Sondyqtan Mongholiya sapary maghan әr týrli sezim syilady. Bir jaghy ol syrt jaqqa barghanday әser bolghan joq. Sebebi, Qazaqstannyng bir oblysynda jýrgen siyaqty sezildi: barlyq adamdar qazaqsha sóileydi, daladaghy jazular da qazaqsha, sol kýndelikti kórip jýrgen ýrdis. Bir jaghy tyn, syryn ishine býkken qúpiya ónirge baryp qaytqanday da әser aldym. Múny men qashyqtyq qana emes, uaqyt boyynsha da jasalghan sapar dep sanadym.

Qazaq alimanaghy: HIH ghasyrdaghy qazaqtyng kóshpeli túrmysy men salt-dәstýrin kórgendey boldym deysiz ghoy?

Erlan Qariyn: Ózderi de qaljyndap solay aitady. Qazaqtyng eski túrmys-saltyn jana zamannyng jetistikterimen de saqtap otyr. Mysaly, jaylaudaghy әr kiyiz ýiding irgesinde sputnik jýiesi men kýn sәulesinen elektr jaryghyn alatyn quat kózi túr. Qoy baghyp jýrip at ýstinde de bir-birimen qaltaly telefonmen habarlasyp jatyr. Yaghni, ol jaqtaghy barlyq qazaq aqparat jaghynan tolyqtay qamtylghan deuge bolady. Otandyq telearnany aitpaghan kýnning ózinde, Qytaydyng ýsh-tórt, Qazaqstannyng tórt-bes telearnasyn kórip otyr. Aqparattyng aluan týrliligi bar. Qazaqstandaghy yaghni, qara shanyraqtaghy bolyp jatqan oqighalardy olar kýn be kýn kórip bilip otyr. Biraq, solay bola túra ómir salty, túrmys salty kóshpeli mal sharuashylyghyna negizdelgen. Osy jaghynan óte qyzyqty-aq! Osynday erekshe kýige bólegen sәtter kóp boldy. Bir mysal aitayyn, balbal tas izdep tauly ónirlerde kólikpen kóp jýrdik. Ayaldaghan shaqta jol bastaushy Súraghan agha men Erjan degen aqyn jigitting әngimesi qúlaghymda qalypty: «Samyrsyn shatqalymen bókterley ótip, Jylandynyng jelke túsynan qúlday týsip, Taldynyng iyghynan bir-aq shyghayyq» degen siyaqty jol kórsetu, jer bederin sipattaudaghy sóz oramdaryna әli kýnge deyin sýisinemin. Keyde taghy tyndaghym keledi, diktafongha jazyp almaghanyma ókinemin. Dese de múnday kórkem tilmen jol silteudi estigenime de qúdaygha shýkir deymin. Sondyqtan osy sapardan alghan әserim ókinish pen quanyshqa toly. Áriyne qanaghattanbay taghy da barghym keletinin jasyrmaymyn. Ádette kópten beri oiynda jýrgen isti qolmen ústap, kózben kórgen song kóniling tynyshtala qoyatyny bar ghoy. Al búl sapar kerisinshe odan sayyn meni yntyqtyryp, Mongholiyagha nazarymdy odan beter arttyryp otyr. Osy otyrghanda kelesi sapardy da josparlap otyrmyn. Shynymdy aitsam, qay taqyrypqa kónil bólerimdi bilmey basym qatuda: sayatshylyq ónerdi tamashalaymyn ba, jergilikti qariyalardyng әngimesin tyndaymyn ba, әlde tau-tasty kezip, balbal tastardy týsiremin be?.. Áriyne, bir barghanda da, eki barghanda da Mongholiyanyng býkil ónirin aralap bitu mýmkin emes.

Qazaq alimanaghy: Bizding últtyq ruhymyzdy kóteruge, otarshyldyqtan joyylyp ketken últtyq immuniytetimizdi qayta qalpyna keltiruge osy balbal tastar kómek ete ala ma? Mongholiya saparynyng týpki maqsaty osy shyghar?

Erlan Qariyn: Songhy eki jylda mende balbal tasqa degen әuestenushilik payda boldy. Balbalgha nege qyzyqqanymdy kóp adamdar súraydy. Men búghan kәsiby tarihshy nemese arheolog retinde den qoyghan joqpyn. Búl taqyryp turasynda belgili ghalymdar: Zeynolla Samashev, Qarjaubay Sartqojaúly, Ayman Dosymbetovalar qúndy enbekter jazyp, kóptegen shәkirtter tәrbiylep jatyr. Al men balbal tastardy beynetaspagha, fotogha týsirip jýrgenimmen onyng týpki tórkinine jauap bere almaymyn. Meni Mongholiyagha barugha jetelegen - myna bir anyzgha bergisiz oqigha. Bayan-Ólgeyge barghan Múhtar Maghauin týnning bir uaghynda balbal tastardy qúshaqtap enirep jylapty. Úrpaghyng azyp barady, túryndarshy dep balbaldargha til qatyp janbyrly týnning astynda óksigen kórinedi. Mine, osy bir әngime maghan erekshe әser etti. Múnday kónil-kýidi men de sezingim keldi. Kóbinde bizder ózge elding qúndylyqtaryna sýisinetin әdetimiz bar ghoy. Mәselen, Qytaydaghy úly qytay qorghany, Egiypettegi piramidalar siyaqty kóp elding ótken ómirinen syr shertetin, býginge deyin saqtalghan naqty kóne múralary bar. Qazaqta múnday qoltanba bar ma degen súraqty óz-ózine qoyasyn. Shyn mәninde bizge babadan qalghan negizgi múra - jer. Býgingi úrpaq osyny jete týsine almay kelemiz. Babalarymyz atalary múra etip qaldyrghan jerding múrtyn da búzbay sol kýiinde bizge amanat qylyp qaldyrdy. Astanadan 100 shaqyrym jerde, Ereymentau baghytynda, Torghay atty eldi mekende eki balbal tas túr. Óte әdemi, týrki dәuirinen qalghan tas. Ayyna bir ret baryp kýsh-quat jinap qaytamyn. Astanagha jaqyn jerden múnday múranyng tabylghanyna qatty quanyp jýrmin. Ókinishke qaray, elimizding soltýstik ónirinde múnday tastar kezdese bermeydi. Sebebi, tyng iygeru kezinde kóbisi tehnikanyng tabanyna týsken. Qiratylghan, úrlanghan. Kóshpeli mal sharuashylyghynyng bir ereksheligi, Alla taghala jerdi qalay berdi, adamdar oghan eshqanday ózgertu jasamay (ózenin búrmay, qoldan kól jasamay, tauyn tespey) saqtaghan. Qazir keybir elder qúdaymen jarysyp tenizden aral jasap qala salyp jatyr ghoy. Al bizding ata babalarymyz tabighatty erekshe qúrmet tútyp, ony saf kýiinde saqtay bilgen. Tek osy jerde ózderining ghúmyr keshkenin kórsetu ýshin tasty qashap mýsin qaldyrghan. Búl - olardyng birden bir jәne eng basty múrasy. Jәne olar óte keng kólemde shashyranqy ornalasqan. Yaghni, bir jaghynan atalarymyzdyng osynshama keng jerdi meken etkenin dәleldeytin shekara syzyghy ispetti. Mening kórsetkim kelgeni - jalpy obraz jәne atadan qalghan jerding kendigi. Aytalyq, Mongholiyadaghy, Merkidegi, Kereku ónirindegi, Manghystaudyng ýstirtinen tabylghan balbal tastardyng azdaghan erekshelikterine qaramastan barlyghyna tәn úqsastyqtary bar. Bet-pishinderi, múrt qongy, jauyngerlik ruhy bir-birine úqsaydy. Kóp rette bayqay bermeytin bir jayt bar, babalarymyz qas batyr jauynger sarbazdargha ghana emes, asa qúrmet tútatyn jaularyna da tastan qashap mýsin jasaghan. Yaghni, ata jauyna da qúrmet kórsetken. Mine, dala zanynyng aqsýiektigi! Osy rette taghy bir aitarym, minez jayynda. Balbal tastardan jauyngerding qaharyn, mysyn, danalyghyn kóresing de ata-babalarymyzdyng minezin elestetesin! Keyde balbal tastargha arheologiyalyq nysan ghana emes, ghajayyp óner tuyndysy retinde de qarau kerek dep sanaymyn. Tasqa adam balasynyng týr-týsimen birge minezin de kórsete bilgen. Mәselen, birinde adamnyng qayghysyn, múnyn kórsetse, taghy birinde qaharyn, batyrlyghyn әigileydi. Múnday asa kýrdeli obrazdardy tasqa qashap jasaudyng ózi onay deysiz be?! Kóp adam balbal tas ólgen adamgha arnalyp qoyylghan qúlpytas dep týsinedi. Balbal tas túrghan jerde adam jerlengen dep te qaraydy. Búl mýlde olay emes.

Qazaq alimanaghy: Sapar kezinde siz balbal tastar men Alash ziyalylarynda bir ýndestik baryn aityp qaldynyz. Maghan osy oiynyz qatty únady. Aqiqatty balbal men Alashtan izdep jýrgen siyaqtysyz?

Erlan Qariyn: Ruh túrghysynan ekeuinde bir baylanys bar siyaqty seziledi maghan. Bayan-Ólgey aumaghynda jýrgende Sengil aulynyng әkimi, mening partiya hatshysy ekenimdi eskergen bolar, «partiyagha tas ne kerek, adam kerek emes pe?» dep әdemi әzildegeni bar. Áriyne, men tas emes, ruh izdep jýrmin... Alash tarihyn oqyp jәne ózgelerdi de osy taqyrypqa den qoigha shaqyrudaghy maqsatym - osy ruhty izdeu. Alashty zertteushiler kóp qoy, al meni qyzyqtyratyny, Alash ziyalylarynyng eldik ruhy, últshyldyghy, halyq ýshin kez kelgen qúrbandyqtan taymaytyny, danalyghy hәm ójettigi. Osynday asyl minezderding barlyghyn Alash ziyalylarynyng boyynan tabamyz. Jәne tang qalamyn: osynshama qasiyet bir adamnyng boyynda qalay qalyptasqan? Al býgin bir túlghanyng boyynan osynshama qasiyetterdi kóru óte qiyn bolyp ketti: ghalym bolsa, kýresker emes, kýresker bolsa ghalymdyghy joq, qayratker bolsa, minez joq... bir ghana Álihan Bókeyhanovty alayyqshy, úzaq jyldar ghylymy ekspedisiyanyng qatarynda jýrdi. Jermen, biologiyamen ainalysty. Al Mústafa Shoqay basqa joldy tandaghanda әlemge aty mәshhýr shyghystanushy bolar ma edi?!. Ár qaysysynyng orny erekshe! Tipti olardy Reseyding mýiizi qaraghayday ghalymdary, qayratkerleri moyyndaghan. Sondyqtan Alash ziyalylarynyng ómiri maghan da, mening zamandastaryma da tәrbie men ruh beredi. 90-jyldardyng basynda bizding kóptegen sayasatkerler orys ziyalylarynan sitata keltiretin, tipti keybiri amerikandyq qayratkerlerge tabynyp jýrdi. Demokratiya mәselesi turasynda pikir-talasta osy kýnge deyin, әsirese biylik manyndaghy sayasatkerler, Qazaqstan әli demokratiyagha dayyn emes, sebebi iydealyq bazasy joq degen synaydaghy synar ezu pikir aityp keledi. Synar ezu deytin sebebim, HH ghasyr basynda Alash qayratkerleri býgingi TMD tónireginde eng birinshi bolyp últtyq-liyberaldy dengeydegi partiya qúra aldy. Sol kezdegi olardyng aitqan oilary men úsynystary dәl býgingi qayratkerlerding kýndelikti qoldanatyn tyn, taptyrmaytyn teoriyalyq materialyna jarap-aq túr. Biz osynyng ózin kәdemizge jarata almay jýrmiz. Biylikting de, oppozisiyanyng da ókilderining Alash ziyalylarynyng sózin keltirip súhbat bergenin nemese pikir-talasqa paydalanghanyn estimeysin. Tek kezinde marqúm Altynbek Sәrsenbayúly syndy birdi-ekili túlghany qospaghanda. Bilmeydi, ya bilse de aitpaydy. Sondyqtan da balbal tastar men Alash taqyrybynda qasiyetti baylanys bar.

Qazaq alimanaghy: Myna bir balbal tastyng múrty Álihan Bókeyhanovtyng múrtyna úqsaydy, ә?

Erlan Qariyn: Boyyndaghy minez ghoy, minez! Qazaqty qazaq qylyp saqtap qalghan - minezi. Jaqynda men Euraziya últtyq uniyversiytetining tabaldyryghyn jana attaghan studenttermen kezdestim. Biyl elimiz boyynsha mektep bitirgen 1546 «Altyn belgi» iyeleri bar eken. Solardyng 407-i, yaghni, ýshten biri osy uniyversiytetke týsken. Studentterding aldynda mynaday sóz aityp edim: Sizder bilesizder me, Astananyng qúrylysy neden bastalyp edi? Astana qúrylysy Kenesary eskertkishi men Euraziya últtyq uniyversiytetin saludan bastaldy. Osy eki nysannyng qúrylysy ózgelerden birinshi bolyp sanaly týrde bastaldy ma, әlde kezdeysoqtyq pa, men ony bilmeymin. Han Kenening eskertkishining birinshi bolyp qolgha alynuynyng bir syry bar. Áriptesim Berik Ábdighaliyev Kenesarynyng qazirgi Astananyng ornynda bolghan bekinisti ala almay ókinishte ketkenin, endi myna beybit kýnde ony bizding alghanymyzday seziledi dep aitatyny bar edi. Sol siyaqty aldymen eng songhy hanymyzdyng eskertkishin saluymyzdyng óte ýlken mәni bary ekenin jii aituymyz kerek. Astananyng simvoly tek Bayterek qana bolmauy tiyis. Ekinshi, elding tizginin erteng bolashaq jastar ústaydy. Kezinde Alash qayratkerlerining biri «Týbinde elimiz egemendigin alady. Óz aldyna derbes memleket bolady. Memlekettiligimizdi alghan kezde eng birinshi bolyp Qaraótkelde uniyversiytet salamyz» dep hat jazghan. Mine, kórdinizbe, olar sol kezde osy kýndi armandaghan. Qaraótkel dep otyrghany - osy Astana. Alash arystarynyng armanyn býgin biz is jýzine asyryp otyrghan siyaqtymyz. Býgingi buyn keshegi arystardyng osy armanyn jan-tәnimen úghuy kerek. Kezinde Mústafa Shoqaydy әkesi Tashkenttegi orys gimnaziyasyna әkelip ótkizedi. Mektep tabaldyryghyn attaghan Mústafa orys tilin jetik bilmeydi eken. Bir jyldan keyin ol klasyndaghy eng ýzdik oqushy atanady. Búl Mústafa Shoqaydyng boyyndaghy erekshelik pe desek, bir jyldan keyin dәl sol gimnaziyagha oryssha shala-sharpy bilgen taghy bir qazaq balasy keledi de jyl ótkende qatarynan ozyp, orys tilin iygerip ýzdik Mústafanyng qataryna iligedi. Mine, búl búlardy algha jetelegen - minez!

Qazaq alimanaghy: Sapardan keyin estigenim, Bayan-Ólgeydegi biraz qariyalar sizge balbal tas izdegen bala degen at qoyypty. Múnyng astarynda ýlken mәn jatqany anyq. Aldaghy kýnderi qazaq missiyasyna layyq osynday ruhani, iydeologiyalyq sapar jasaugha qúlyqtysyz ba?

Erlan Qariyn: Keyde kýndelikti qoghamdyq-sayasy júmystardan bas tartyp, osynday últtyq iri jobalarmen ainalyssam ba dep oilaysyn. Sebebi, búghan mening betimdi eshkim qaytara almaytynday qyzyghushylyghym oyanghan. Sayasat aumaly-tókpeli, uaqytsha әri aldamshy. Biz irgesi jana bekip jatqan memleketpiz, bizge әlgindey aghartushylyq salada kóp júmys isteu kerek.  Jaqyn kýnderi taghy da Mongholiyagha barudy josparlap otyrmyn. Odan keyin Shoqan izimen Qashqariyagha, Shyghys Týrkistangha, yaghni, Qytaydaghy qandastargha baryp qaytsam degen oiym bar. Bolashaqta múnday isterdi jýieli týrde qolgha alamyn ghoy dep oilaymyn. Onymen birge Qazaqstanymyzdyng ózinde de bizge beymәlim ashylmay jatqan qúpiya taqyryptar az emes. Qazaqstannyng ózi qazaqstandyqtargha - terra-inkognita. Mәselen, Manghystaudaghy jer asty meshitteri - óte siyrek kezdesetin arhiytekturalyq qúbylys. Jer astyndaghy 22 meshit - ýlken mәdeniyettin, kemel ruhaniyattyng bek kórinisi. Shirkin, uaqyt bolsa ghoy, osynyng bәrimen ainalysatyn.

Qazaq alimanaghy: «Qazaq alimanaghynyn» dәstýrli súraghy, qazaqtyng endigi keskin-kelbeti ózgerui kerek dep jii atyp jýrmiz. Býgingi qazaqtyng missiyasy qanday bolu kerek?

Erlan Qariyn: Búghan bir auyz sózben jauap beru qiyn. Óitkeni, búl saualgha jauap dayyn bolsa, búghan óz aramyzda pikir-talas bolmas edi ghoy. Býgingi qazaqtyng missiyasy múnday saualdardy jii kóterui kerek jәne oghan jauap izdeu tiylmauy qajet. Osy baghytta pikir-sayys jii boluy shart. Mening oiymsha, últtyq mәsele turaly diskussiya toqtaghan kýnnen bastap últ joyylady. Onyng ómirshendigi - últ әr uaqytta aldyna súraq qoyyp jәne soghan ýnemi jauap izdep otyruynda. Últtyng tónireginde bolyp jatqan barlyq oqighalargha qyzyghushylyq, alandaushylyq bolmasa erteng ol últ ómirshendigin joghaltyp, basqa elding jeteginde ketedi. Qazaqtyng myqtylyghy osynda jatyr. Mәselen, ótken ghasyrdyng basynda aumaly-tókpeli kezende últ bolyp úiysqan, júrt bolyp baryn týgendegen elderding ózi tarih tegeuirinine shydas bere almay jatqanda qazaq ziyalylary aq pen qarany ajyratyp, óz-ózderine súraq qoyyp, últtyng joyylyp ketpeuine jan-dәrmenimen is jasady. Ya bolmasa keshegi kenestik kezde barlyq halyqqa sayasy jýiening «ómirshendigin» nasihattap jatqanda bizding qazaq oghan da kýmәnmen qarap, aqyry 86-jyly Jeltoqsan oqighasy dýnk etti. 90-jyldardyng basynda osynday últtyq sergektik bar edi. Al songhy 10-15 jylda múnday qasiyetti joghalta bastadyq. Shamasy aldamshy jetistikterge maldanyp otyrghan siyaqtymyz. Jarqyraghan Astana, әriyne kerek, biraq búl beygham jatugha sebep bolmauy qajet. Últ aldynda kýrdeli mәseleler óte kóp ekenin úmytpayyq. Qazir últtyq taqyrypta pikir-sayys joghalyp ketti. 60-shy, 80-jyldardy aitpaghan kýnning ózinde, 90-jyldardyng basynda últ mәselesi turaly kóp aitylatyn, kóp jazylatyn. Men ýshin osy kezeng qyzyqtyraq edi. Iri-iri túlghalar arasynda tәp-tәuir taqyryptargha pikir-talastar bolatyn. Al songhy kezderi túlghalar arasyndaghy intellektualdy pikir-talastar jeke bastyng aitys-tartysyna auysyp ketti. Kezinde ortalyqtaghy osynday úsaq dau-damaylar әbden jalyqtyrghan song aimaqqa - Manghystaugha ketip qaldym. Aymaqta jýrip kónil qúlazy bastaghanda Berik Ábdighaliyevting «Qazaq missiyasy» maqalasyn oqyp quanyp qaldym. Nege? Bizge súraqty dәl osynday formada qoya bilu kerek. Qazaq missiyasy, qazaq oiy, qazaq sózi, qazaq jobasy, qazaq iydeyasy syndy forma boyynsha biz qazaqtyq mýdde túrghysynan belgili bir problemalargha jauap izdeuimiz kerek. Osynday taqyryptar boyynsha diskussiya úiymdastyra bilu de qajet býgin. Men memleketshildik qaqynda maqala jazyp jatyr edim. Bizding basty maqsatymyz memlekettiligimizdi nyghaytu bolsyn. Áriyne, biz 17 jylda memlekettilikting negizgi nyshandaryn qalyptastyrdyq. Biraq memlekettilikting eng basty úiytqysy - últtyng boyyndaghy memleketshildik sana. Biz nege Mongholiyagha barghyshtay beremiz? Óitkeni kóne týrkiler mәngilik el iydeyasyn nyqtap ketti. Mәngilik el - óz tizginin óz qolyna alghan, irgeli el bolyp ózin ózgelerge moyyndata bilgen memleket. Biz - tәuelsiz memleketpiz. Al jer betinde minezdi, ruhy kýshti keybir últtar jeke tәuelsiz memleketke zar bolyp otyr. Solardyng últtyq qasirette ghúmyr keship jatqanyn qazaq sezine bilui kerek. Aynaldyrghan 10 mln. qazaq óz eline әli qojayyn bola almay jýr. Endi memlekettilikting shynayy nyshandary: til, din, bilim beru jýiesi, densaulyq, demografiya syndy mәselelerdi jýieli týrde qolgha aluymyz kerek. Al memleketshildik sanany tarih sabaqtary arqyly qalyptastyrugha bolady. Ol - memleket qúrghan kóne týrkilerdin, sayasy aghartushylyq isin qolgha alghan Alash ziyalylarynyng ómiri t.b.

Qazaq alimanaghy: Al sol mәngilik eldi ansaghan Qazaqstannyng lauazymdy memlekettik qyzmetkerlerining memleketshildik sanasy qanday dengeyde?

Erlan Qariyn: Súraqty dúrys qoydynyz. Bizde bir absurdty jaghday qalyptasqan. Biylikke demokratiyalyq, jemqorlyq turaly oppozisiyalyq kózqarastaghy pikir aitu - últtyq mәselege qatysty pikir aitudan jenilirek. Yaghni, biylik oppozisiyalyq kýshterding býgingi mәselelerge qatysty aityp jýrgen oilaryna keshirimmen qaraydy. Al últtyq taqyryptardy qozghaugha bolmaydy. Dәl qazir men eldegi demokratiya, jemqorlyq, densaulyq siyaqty mәselelerge baylanysty «dóngelek ýstel» ótkizip, oghan biylik ókilderin qatystyra alamyn. Al asharshylyq, Alash taqyrybyna aranap alqaly jiyn ótkizemin deyinshi, oghan eshqaysysy kelmeydi. Kelgeni ýnsiz otyrady. Onyng obektivti sebebi bar. Óitkeni, býgingi elitanyn deni últtyq tәrbiyemen susyndamaghan. Sondyqtan olar búl taqyrypqa qyzyqpaydy. Taghy bir bóligi últshyldyqtan ózine qater kóredi. Múny men olardyng boyyna 86-jylghy Jeltoqsan oqighasynan júqqan ýrey shyghar dep oilaymyn. Derbes memleket bolsaq ta bizding elita 23 jyl búrynghy sol qorqynyshtan әli shygha almay keledi. Bir qyzyghy, jana zamannyng jetistikteri men jaqsylyghyn boyyna tez sinirip qabyldaydy da, totalitarlyq jýiening ýreyinen aryla almaydy. Ókinishti-aq. Men týsinbeymin, neden qorqugha bolady?! Tipti qorqu bylay túrsyn, osy taqyryptargha sanaly týrde qarsylyq bar.

Qazaq alimanaghy: Býgingi memlekettik tilding jay-kýiine qanday pikir aitasyz?

Erlan Qariyn: Kóp jastardyng óz oilaryn qazaqsha jetkizip, erkin sóilegenin kórgende quanasyn. Bizdi ata-anamyz qaladaghy jalghyz qazaq mektebine berdi. Onyng ózi aralas mektep bolatyn. Osy orayda aitarym, jalpy últtyqty saqtap qaludyng eki joly bar: din men til. Bizding últtyghymyzdy saqtap qalghan eng songhy faktor din boldy. Eger biz dinnen aiyrylghanda on-aq jylda joyylyp ketetin edik. Tilimizden aiyrylyp bara jatsaq ta dinnen aiyrylmadyq. Sonyng arqasynda qazaq qazaq bolyp qaldy. Kenes ókimeti kezinde qazaqsha bilmese de kez kelgen bala sýndetke otyrghyzylyp jatty. Keybir ata-analar qarsylyq retinde balalaryn izdep jýrip birli-jarym qazaq mektepterine berdi. Al býgin kýn sayyn qazaq mektebi ashylyp jatyr. Sóite túra «oryssha oqytu әldeqayda artyghyraq» degen pikirde. Qazir qazaq balalarynyng jartysy orys mektepterinde oqidy, jartysynan kóbi jogharghy oqu oryndarynda orys bóliminen bilim alyp jatyr. Qazaqstandaghy barlyq alty jasqa deyingi balalardyng 30 payyzy ghana balabaqshamen qamtamasyz etilgen. Al osylardyng 30 payyzy ghana qazaqsha tәrbie alyp jatyr. Búl neni bildiredi? Qazaq bayaghysynsha әli júmyssyz jýr degen sóz. Yaghni, balasyn baghyp ýide otyr. Júmyssyz adamda ýy qaydan bolsyn. Demek, qazaqtyng әleumettik mәselesi әli sheshilgen joq, ókinishke qaray. Tәuelsiz el boldyq, biraq últtyq tabandylyqty joghaltyp aldyq. 90-jyldyng ayaghy men 2000-jyldyng basynan bastap últtyq minezden, últshyldyqtan arylyp qaytadan taz keypimizge ketip bara jatqan siyaqtymyz. Biylikting ózi tilge әli nemqúrayly qarap otyr. Ony qolgha alugha qúlyqsyz. Tabandylyq joq. Úzaq pikir-talasqa barmay bir sәtte sheship tastaugha bolatyn ister kóp. Ókinishke qaray osyny talap etuge tiyis qoghamnyng ózinde tabandy ústanymy bolmay túr. Qalay bolghanda da qazaq tilining jay-kýiine baylanysty qalyptasqan jaghdaydan biylik jauapkershilikten qútyla almaydy. 17 jylgha sozylyp óz sheshimin taba almay jatqan til mәselesi - biylikting kemshiligi. Memlekettik til turaly zandy kezinde qabyldap qongha bolatyn edi. Áli kýnge deyin telearnalargha, tym qúrysa, 50 de 50 talabyn oryndata almay kelemiz. Qoghamdyq oryndarda qyzmetkerlerding qazaqsha qyzmet kórsetuin talap etu qiyn ba? Mәselen, olimpiada aldynda Pekinde barlyq taksiyshilerge aghylshyn tilinde til syndyrudy mindettedi. Al bizder óz elimizde memlekettik qyzmetkerlerden bastap halyqqa qyzmet kórsetu ortalyqtarynyng qyzmetkerlerine deyin qazaqsha sóileudi mindettey almaymyz. Demokratiyaly elderding kóptegen zandary liyberaldy bolyp keledi de, al til turaly zany qatal jazylghan: memlekettik tildi bilmesen, ómir sýre almaysyn. Azamattyq alghyng kele me, tildi bil. Sol siyaqty bizde de memlekettik til azamattyqtyng eng basty nyshany boluy kerek. Byltyr Resey BAQ-tarynda Qazaqstanda qazaqylandyru sayasaty jýrip jatyr degen synayda birneshe maqala shyqqan son-aq bizding keybir basshylar shúghyl jinalys ótkizip, shabylyp jatty. Tilge qatysty, onsyz da  formalidy, baghdarlamany taghy on jylgha soza túrayyq degen pikir aityldy. Mine, kórdiniz be, bizde últtyq sayasat ókinishke qaray eki jýzdi bolyp túr. Elde 67 payyz qazaq túrady. Oghan týrkitildes bauyrlarymyzdy qossaq, qazaqsha sóileuge qúlyqty qauymnyng ýles salmaghy 80-90 payyz bolady. Absaluttik kórsetkish! «Qazaq azshylyq, ózge tildi qauym kóp» degen bayaghy týsinikten әli aiygha almay kelemiz.

Qazaq alimanaghy: Qazaq memleketin qúru jolyna ghúmyryn arnaghan ýsh adamnyng aty-jónin atap berinizshi?

Erlan Qariyn: Men onday túlghalardy ýsh adammen shektey almas edim. Tek handar ishinen on adamdy atauyma bolar. Qasym, Esim, Abylay... Alash qayratkerlerining Últtyq keneske mýshe bolghan 15-in qalay ýsh adamgha syighyzamyz?! Mening kabiynetimde Álihan Bókeyhanovtyng sureti túr. Eger oryn bolsa Mústafa Shoqay, Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatov syndy qayratkerlerding barlyghyn ilip qoyar edim.

Qazaq alimanaghy: Kire beriste de birazy túr ghoy...

Erlan Qariyn: Iә túr. Ádeyi jogharghy jaghyna Últtyq kenesting tóraghasy bolghan Álihan Bókeyhanovty qoydym. Maghan kelgen kisi eng birinshi Álihan atamyzdy kórip, onyng últyna jasaghan úlyq isin sezinse eken deymin. Yaghni, Últtyq keneske engen 15 adamnan ýsh adamdy daralap ala almas edim. Alayda, diny túrghydan Ahmet Iassauiydi, ruhany salada últtyq ar-úyatymyzgha ainalghan Abaydy, sayasy aghartushylyq jaghynan Álihan Bókeyhanovty atar edim. Biraq taghy da qaytalap aitqym keledi, ýsh adamdy tandau óte qiyn. Qazirde de últ mýddesi jolynda qyzmet etip jýrgen túlghalar barshylyq. Osynday súraqtyng dúrystyghynyng da bir qyry bar. Belgili bir túlghalargha bagha bergen kezde olardyng últtyq mýddege, qazaq mýddesine qanshalyqty qyzmet etkenin  baghamdaytyn bolasyn. Býgingi qayratkerlerge de bagha bergende jan basyna shaqqanda jalpy ishki ónim osynsha payyz boldy, óndiris mólsheri osynsha artty, qansha investisiya tartyldy degen kórsetkish túrghysynan emes, últqa qanshalyqty qyzmet jasady degen kriyteriy boyynsha eksheu kerek dep sanaymyn. Mysaly Qonaevqa bagha berushi keybir zertteushiler ol biylikke kelgen kezde 11 oblystyng ekeuining ghana birinshi hatshylary qazaq bolsa, 8 jyldan keyin olardyng qatargha 8-ge ósken. Yaghni, biyliktegi qazaqtyng ýlesi kóbeydi. Al keybir zertteushiler kerisinshe Qonaevtyng túsynda elde orystandyru sayasaty kýsheyip ketken desedi. Múny aityp otyrghanym, tarihtyng jana kezenine bagha bergende últtyq mýdde túrghysynan saralauymyz qajet.

Qazaq alimanaghy: Jastargha kimdi ýlgi tútugha shaqyrasyz desem de osynday jauap beresiz ghoy.

Erlan Qariyn: Azattyq ýshin kýresting kóp bolghanyn jii esine alyp jýrsin degen oimen men óz balalaryma Kenesary turaly jii aityp túramyn. Jalang sóz bolmas ýshin Shymkent múrajayynda Kenesarynyng qylyshy bar degendi estip sonda ertip bardym. Alash qayratkerleri turaly aitugha bolady. Búl taqyryp óte keng ghoy. Kishkentay kýnimizde bizding ýide kýndiz-týni Qazaq radiosy sóilep túratyn. Boyymyzgha últtyq tәrbie әjemizding әngimesi men osy Qazaq radiosy arqyly daryghan bolar.

Ángimelesken Erenghayyp Quatayúly

(Eskertu: Búl súhbat «Qazaq alimanaghynda» «Biylikke demokratiya turaly oppozisiyalyq kózqarasta pikir aitu - últtyq mәselege qatysty pikir aitudan jenilirek» degen taqyryppen jaryq kórgen bolatyn).