Ótkenge salauat.

Osy ghibratty tәmsil este jýrse kerek-ti. Bizding ótkenimizde orasan qazyna jatyr. Bir ghana Maghjandy jetik bilu - Tәuelsiz elding irgesin bekituge ýles qosam degen úlannyng sanasynda qanshalyqty silkinis, ruhany oyanu tudyrar edi. Sondyqtan býgingi últtyng jabylanghan jadyna, orasan shabuylgha úshyraghan sanasyna qarsy túrarlyq nemese shipa bolar em ne boluy mýmkin?..

Biz ótkenge jii oralyp túruymyz qajet. Bizding ótkenimizde bәri bar... Úly dalada qúrylghan qaghanat, súrapyl soghys, altyn kýmbezdi shәrler (shaharlar), bosqyn bolghan júrt, ashtyq, bodandyq, genosiyd...

Osynyng bәri býgingi jas úrpaq sanasynan berik oryn alugha tiyis.

Qazaq sosyn «Óli riza bolmay, tiri bayymas» degendi de auyzgha jii alady.

Zamanymyz jaqyn ghoy, qazirgi memlekettik últtyq iydeologiyany sinirude bir ghasyr búrynghy Abay men sonyng aqyndyq hәm azamattyq mektebinen tәlim alghan, Alash Ordagha kósem bolghan últ ziyalylarynyng ómiri men isining ózi ýlken ýlgi.

Juyrda «Abay» memlekettik múrajay keshenining diyrektory Tóken Ibragimov aqsaqal Shәkәrimning elsizdegi sayat qorada Sәbit Múqanovqa jazghan hatymen tanystyrghan bolatyn.

Hat - bir kezdegi sayasiy-әleumettik ómirden, últ túlghalary arasyndaghy qarym-qatynastan syr shertedi. Shyrghalangha týsken Shәkәrim ghúmyrynyng bir ýzigi kóz aldyna keledi. Birge oqiyq.

Ardaqty Sәbit bauyrym!

Ótkenge salauat.

Osy ghibratty tәmsil este jýrse kerek-ti. Bizding ótkenimizde orasan qazyna jatyr. Bir ghana Maghjandy jetik bilu - Tәuelsiz elding irgesin bekituge ýles qosam degen úlannyng sanasynda qanshalyqty silkinis, ruhany oyanu tudyrar edi. Sondyqtan býgingi últtyng jabylanghan jadyna, orasan shabuylgha úshyraghan sanasyna qarsy túrarlyq nemese shipa bolar em ne boluy mýmkin?..

Biz ótkenge jii oralyp túruymyz qajet. Bizding ótkenimizde bәri bar... Úly dalada qúrylghan qaghanat, súrapyl soghys, altyn kýmbezdi shәrler (shaharlar), bosqyn bolghan júrt, ashtyq, bodandyq, genosiyd...

Osynyng bәri býgingi jas úrpaq sanasynan berik oryn alugha tiyis.

Qazaq sosyn «Óli riza bolmay, tiri bayymas» degendi de auyzgha jii alady.

Zamanymyz jaqyn ghoy, qazirgi memlekettik últtyq iydeologiyany sinirude bir ghasyr búrynghy Abay men sonyng aqyndyq hәm azamattyq mektebinen tәlim alghan, Alash Ordagha kósem bolghan últ ziyalylarynyng ómiri men isining ózi ýlken ýlgi.

Juyrda «Abay» memlekettik múrajay keshenining diyrektory Tóken Ibragimov aqsaqal Shәkәrimning elsizdegi sayat qorada Sәbit Múqanovqa jazghan hatymen tanystyrghan bolatyn.

Hat - bir kezdegi sayasiy-әleumettik ómirden, últ túlghalary arasyndaghy qarym-qatynastan syr shertedi. Shyrghalangha týsken Shәkәrim ghúmyrynyng bir ýzigi kóz aldyna keledi. Birge oqiyq.

Ardaqty Sәbit bauyrym!

31 jyly 3-fevralida elsizdegi sayat qorada jazyldy.

II.HII - jazghan hatynyzdy janada ghana aldym. Býgingi Ayagózge jýrmek adamnan osy hatymdy asyghys jazdym. Qolymda barynan az ghana jazbamdy jiberdim. Olar: «Bәisheshek baqshasy», «Nartaydyng әngimesi», «Qazaqtyng týp atasy» (25 jasymda jazgham), «Bozbala men kәrilik» (32 jasymda jazgham), «Balamen aitysyp jenilgenim». Qolymda qarajattyq aqsha joqtyghynan búlardy óziniz pochta qarajatyn tólep alar dep doplatnoy qyldym. Búryn basylghan «Qazaq ainasy», «Enlik-Kebek», «Qalqaman-Mamyr» degen ólenderimdi әrbirinen óz qarajatymmen 1000 (ekzemplyar) dana bastyryp elge taratyp edim. «Qazaq, qyrghyz, qalmaq, týrik» shejiresin de bir myng bastyryp taratym edim. Solardy balalargha izdetip, shejirening bir jyrtylyp qalghany tabylyp, búrynghy basylghanynda qate bar, әm qosylmaghan sózder bar bolghandyqtan kóshirip, týzetip jatyrmyn. «Ádil-Mәriya» degen romanymnyng kóshirmesi Almatydaghy osynan baryp qyzmetke túrghan Baghdәulet Qúdayberdiúlynda shyghar. Onyng túraghy Almatyda Leninskiy kóshede № 63. Sol balada Amerikanyng Bicher Stou degen әieli jazghan qúldar túrmysy jayynan «Tom aghay balaghany» degen qazaqshagha audarghanym bar shyghar. Biraq olardy bastyram dep rúhsat alyp edi. Tabylsa mening sózshe jazghanymdy bastyrghanynyz maqúl. Ólenshesin óziniz bilesiz.

Qolymda «Shyn baq әngimesi» degen piesagha audarugha layyqty bir romanym bar. Bar bolsa da basqa kisi oqy almastyq chernovoy bolghandyqtan kóshirmey jiberuge bolmaydy. Jәne Pushkinning «Dubrovskiy» degen romanyn qazaqsha ólenge audaryp ana bir jyly Semeyde bastyryp edi. Ol ýide bar edi, myna adamnan jiberuge bolmady. Búlardan basqa da audarmalarym, óleng sózderim bar. Birinshi uaqyt tyghyz bolyp, ekinshi 45 jasymnan bergi óleng sózderim filosofiya jaghyna salynyp, ob uvlechennogo voprosa obiektivnaya rassujdenie bolghandyqtan ýkimet basugha rúqsat qylmas jәne búl kezde halyqqa taratu da layyqsyz ba dep jibermey qaldym. Sebebi: jan syry, jaratylys syry, dýniyedegi tәmam jataq, dinder turaly jazylghan. Qyryqtan asa bergenimde: Jan ne? Din ne? Barsha ghalam qalay jaralghan? Adam jaratushy jaghynan ne ózinin, ar-ynsaby jaghynan salynghan mindet bar ma? degen siyaqty ylghy dene sezimimen sezilmey ish jaqqa, әdetine, dinine, tanyghanyna, qúmaryna búrylmay oilaytyn nýktesi - taza aqylmen ghana biletin ister turaly: din, ghylym - ghalym oishyl filosoftardyng búl turaly jazghan kitap, aitqan sózderin ózimshe syngha alyp, dúrys alyp teris tastanyp shygharghan qorytyndylarymen men: pәlen payghambar, týlen filosof, professor aitty degenge toqtap qalmayym. Óz aqylym qabyl almaghandy kim aitsa da teris kórem. Biraq, aqyl qabyl alarlyq dәlel aitsa, ol kim bolsa da bas úram. Maqtanyp kettim deydi - maqtan emes, izdegenim tәmam adam paydasy bolghandyqtan aqylym aitqan aqiqatty aitpay túra almayym. Eriksizbin.

Men osyny aityp otyrghanymda adamshylyq arym barsha adam balasyna paydaly dep otyz jyl iynemen qúdyq qazyp tapqan aqiqatty nege jiberip, aldymen osyny basuyn nege tilenbeysing dep erkimdi biylep, jan syry, jaratylys syry degen qysqasha qorytyndymdy taghy jiberdim. Átteng dýniye, osyny qúry qazaqsha ghana basyp qoymay orysshagha jaqsy perevodpen smyslyy perevodtap, ghylymdy azamattyng biri enbek etip perevodyn ózime kórseter me edi? Qazaqsha tez basylyp shyghar ma edi? Tiri kýnimde ne qarsy aitylghan dәleldi syndaryn, ne bilimdi oishyldardyng qabyl alghanyn bilip ólsem armansyz bolar edim. Búl jan syry, jaratylys syry basylmaytyn bolsa tez qaytarghanynyzdy ótinem. Lajy bolsa qoljazbalarymnyng bәrin qaytaryp otyrarsyz.

Taghy bir tilegim, mening qay jazbam bolsa da basylysymen baspahana qarajatymen maghan әrqaysysynan elu danasyn jiberseniz eken. Balalaryma, dostaryma múra istep beru ýshin. Qaysysy basylsa da «Mútylghan» degen atymmen basylghany jón bolar edi. Bir sózim, mening keybir ólenderim qazaqtyng búrynghy óleng jyrlarynyng әnimen aitylmaydy. Árqaysysynyng ózim shygharghan әni (motiyvi) bar. Ándi hatpen úghyndyrugha bolmaydy. Ózim baryp úghyndyrugha, jergilikti ýkimet basyndaghy keybireulerding qaranghylyghynan, qolda qarajat, basta bostandyq qalmay túr.

Qosh! Qosh! Baqytty bolynyz!

Mútylghan.

(Shәkәrim Qúdayberdiúly)

1931 jyl.

(Týpnúsqadan kóshirgen Qazaq SSR Ghylym akademiyasy M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng ghylymy qyzmetkerleri: Á.Narymbetov; Q.Múhamethanov. 5.1. - 1970 j.)

Ádilghazy QAYYRBEKOV, S.Múqanov pen Gh.Mýsirepovting memlekettik әdebiy-memorialdyq múrajay keshenining diyrektory, filologiya ghylymdarynyng kandidaty:

Bizge Shәkәrimning ózi hat arqyly til qatyp túr...

- Shәkәrim qajynyng Sәbit Múqanovqa jazghan haty - Shәkәrimning qoltanbasy qalghan jalghyz hat bolyp sanalady. Óitkeni, búghan deyin Shәkәrimning qoltanbasynyng qanday bolghandyghy bizge belgisiz bolyp keldi. Tek osy hat arqyly ghana júrt Shәkәrimning qoltanbasyn tanydy. Múnyng tabyluyna, hattyng Sәbit Múqanovtyng jeke múraghatynda úzaq jyldar boyy saqtalyp jatuy septigin tiygizdi.

Sәbit Múqanov «HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq әdebiyeti» degen kitap jazghan. Búl kitap 1932 jyly jaryq kórdi de, odan keyin әdeby qoldanystan mýlde shettetilip, jabyq kýiinde qalghan bolatyn. Sәbenning búl kitaby aragha kóp jyldar salyp, 2008 jyly qaytadan jaryq kórdi. Búl kitapta HH ghasyr basyndaghy býkil qazaq ziyalylary, әdebiyettegi myqtylardyng bәrining aty atalady. Biraq, kitapta Shәkәrimning aty ghana atalmaydy. Shәkәrimning aty kitapta nege joq? Sebebi, 1930 jyly Sәbit Mәskeudegi Til bilimi institutynda oqyp, sonyng aspiranty bolyp, kýzge qaray Almatygha keledi. Kelgennen keyin Sәbitting Shәkәrimge hat jazghandyghy Shәkәrimning hatynan bilinip túr. «Sizding 11-jeltoqsanda jazghan hatynyzdy aldym» deydi Shәkәrim. Yaghni, aldynda Sәbenning Shәkәrimge jazghan haty bolghan. Al mynau hat Shәkәrimning Sәbene jauap haty ispetti. Shәkәrimnen Sәbit Múqanov biraz kitaptar súratqan. Onyng ólenderin, shygharmashylyq ómirbayanyn súratqan. Osynyng barlyghyna Shәkәrim jauap bergen. Alayda, Sәbitting kitabyna Shәkәrim nege kirmey qaldy? Óitkeni, osy 1931 jyly aqpan aiynda Shәkәrim hat jazyp otyr. Al, kýzde Shәkәrim qaza bolady. Sol kezdegi bizding chekisterding «asa qyraghylyghynyn» nәtiyjesinde Shәkәrim oqqa úshyp, denesi Qúrqúdyqqa tastalady. Osy oqighadan keyin, yaghni, Shәkәrimdi óltirgennen keyin «Ol Qytaygha qashpaqshy boldy, Kenes ýkimetine qarsy edi, qajy bolatyn» degen syndy jala jauyp, atyn mýlde óshiruge tyrysty. Kenes ýkimetine qarsy eken degen әngime tughyzdy.

Mine, osynday jәitten keyin hattyng ghayyptan tayyp Sәbit Múqanovtyng jeke múraghatynda saqtaluy ýlken olja boldy. Óitkeni, bizge Shәkәrimning ózi hat arqyly til qatyp túr. Ózining qanday shygharmalary bar ekendigin aityp otyr. Tolstoymen hat jazysqanyn aityp otyr. Ózin tolghandyryp jýrgen saualdardy qoyyp otyr. Mine, osynyng bәri hattyng salmaghyn, qúndylyghyn arttyrady. Onyng ýstine tikeley ózining qoltanbasymen qaluy da biz ýshin qymbat.

Jalpy, Sәbit Múqanovtyng múraghaty qorynda Shәkәrimning 1912 jyly Semeydegi «Jәrdem» baspasynan shyqqan «Enlik-Kebek» atty ataqty kitaby bar. Sonan keyin osy hatyn ataugha bolady. Búl hattyng týpnúsqasy Ortalyq múraghatta saqtauly. Bizde kóshirmesi túr. Sonday-aq Shәkәrimning fotosureti bar. Búl fotosurette Túraghúlgha (Abaydyng úly) jazyp bergen taghy bir qoltanbasyn kóruge bolady. Búl keyinirek tabyldy. Sondyqtan eki mәtindegi qoltanbany salystyra qaraghanda, jazudyng Shәkәrimning qolymen jazylghanyna eshkimning kýmәni tumaydy. Búl suret anau-mynau retushqa týspegen, suretshilerding qylqalamy boyamaghan, taza saqtalghan suret bolyp tabylady. Suretti Shәkәrim birneshe dana etip shygharghan boluy mýmkin. Gazet-jurnaldarda kóptep basylyp jýrgen suretine qaraghanda, búl suret bizge taza saqtalyp jetken suret ekenin aitqym keledi.

- Jalpy, osy hatqa qarap otyrsaq, Shәkәrimning sol kezende qarjy jaghynan qinalghandyghy aiqyn angharylady. «...óziniz pochta qarajatyn tólep alar dep doplatnoy qyldym», «...qolda qarajat, basta bostandyq qalmay túr» degen sózderi osyghan dәlel. Búl turasynda ne aitar ediniz?

- Shәkәrimning ómirbayanyn zertteushilerding barlyghy sol kezende Shәkәrim ómirining óte bir qiyn jaghdaygha tap bolghandyghyn aitady. Jergilikti GPU organdarynyng audandyq bólimshesi Shәkәrimdi kәdimgidey baqylaugha alghan. Eshqayda ketpeuge, kelip esep berip túrugha mindettegen. Sonyna týsip alghannan keyin Shәkәrim elsizdegi sayat qoragha, onashalyqqa ketedi. Jazghan-syzghandaryn qayta qarap, óndep, týzep degendey ózimen-ózi taza shygharmashylyq júmysyna den qoyady. Biraq bәribir Shәkәrimge maza bermeydi. GPU adamdary kisi jiberip otyrady, sonyna adamdar salyp qoyady. Qayta-qayta súraugha shaqyrady. Osynyng bәri Shәkәrimdi qatty qúlazytady. Osydan keyin Shәkәrimning ainalasyndaghy keybir adamdar oghan Qytaygha ketu turaly úsynys jasaydy. Shәkәrimning «qajy» degen aty bar, qajy bastap barsa, ol jaqta jaqsy qarsy alady, jaghdayymyz týzeledi dep janyndaghy adamdar ony elden ketuge kóndiredi. Kóngennen keyin Qytaygha ketuge jinalghan saparynda sonyna qughyn týsip, oqqa úshty. Shәkәrimning qazasy turaly әngime osylay deydi.

Negizi, Shәkәrimning materialdyq jaghdayy qiyn boldy deuge kelmeydi. Ol da ýlken tekti túqymnyng ókili boldy. O kezde baylyq mal, tórt týlik edi. Júrt aldyndaghy malyn bazargha saudalap, aqsha qylyp, kýn kórgen. Sondyqtan Shәkәrimning jolyn shekteu, jan-jaqtan qysym jasau ýlken qiyndyqqa alyp keldi.

- Jalpy, osy hatta aitylghan shygharmalarynyng barlyghy saqtaldy ma?

- Múny shәkәrimtanushylar aituy tiyis. Hatta roman dep aityp otyrghan shygharmalary qoljazba kýiinde joghalyp ketui de ghajap emes. Sәbit Múqanov osy hatty kirill qarpine kóshirip bastyryp, 1952 jyly hatqa týsinikteme jazady. «Kopiyasy dúrys, búl hattyng Shәkәrim Qúdayberdiúlyniki ekenin birinshiden, atalghan kitaptardan bilemin, ekinshiden, hatta atalghan Baghdәulet degen adam kelip aitty. Poshtama saldym degen kitaptary kelgen joq, adamy әkelip bergen joq. Hatqa «Mútylghan» dep qana qol qoyylghan», - deydi Sәben.

«Mútylghan» - Shәkәrimning jasyryn esimi, «úmytylghan» degendi bildiredi. Keyingi kezde óz shygharmalaryn tek «Mútylghan» atymen shygharu turaly oiyn da osy hatynda aitady.

- Shәkәrim Sәbennen basuyn ótingen shygharmalardy Sәbit Múqanov baspadan shyghara almady ghoy?

- Búl turaly Sәbeng ózi aityp otyr ghoy. «Jibergen kitaptary maghan kelgen joq. Berip jiberdim degen adamy әkelip bergen joq» deydi. Onyng eng basty sebebi, búlar 1931 jyldyng basynda hat jazysyp otyrsa, sol jyly kýzde Shәkәrim atylyp ketti. Yaghni, jala jauyp, atylghan adamdy aqtap, kitabyn shygharu Sәbitke onaygha soqpaghan dep aituymyzgha bolady. Eger Sәbit «bir kesiri maghan da tiyip keter» dep hatty da, fotosuretti de qúrtyp jiberse, biz ýshin eshtene de joq bolyp qalar edi ghoy. Alayda, Sәbit Múqanov hatty saqtay bildi. Keyin Shәkәrim aqtalghan kezde birinshi bolyp, Shәkәrimning haty bar dep júrtqa jariya jasady. Búl - 1969 jyldyng 3-jeltoqsany bolatyn.

- Osy hatqa Sәbit Múqanov jauap jazdy dep oilaysyz ba?

- Búl jaghy belgisiz. Búl hattyng aldynda hat jazghanyn Shәkәrim aityp otyr. «Hatynyzdy aldym» deydi. Al búdan keyin Sәbit oghan hat jaza aldy ma?.. Búl jaghy belgisiz. Búl jóninde Sәbeng ózi de eshtene aitpaghan. Ol uaqytta Shәkәrim әli aqtalmay túrghan bolatyn.

Shәkәrim 1931 jyldyng 2-qazanynda dýniyeden ozady. Hatta aitqan tilek-ótinishteri oryndalmay qalady. «Kenes Ýkimetin ornatugha qarsy, bay-kulak tobyna qatysy bar jan retinde» kinә taghylady. Búl - ol kezde auyr kinә bolatyn...

Baltabay ÁBDIGhAZIYEV, Abay atyndaghy Qazaq Últtyq pedagogikalyq uniyversiyteti filologiya fakulitetining dekany, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, shәkәrimtanushy:

Shәkәrim - biraz uaqyt halyqtyng ortasynan esimi alshaqtap qalatynyn sezgen...

- Birinshiden, búl hat arqyly Shәkәrim men Sәbit Múqanov ekeuining arasy óte jaqyn bolghanyn angharugha bolady. Óitkeni, Sәbene jazghan hatynda Shәkәrimnin: «Men sizge shygharmalarymdy jiberip otyrmyn. Sony jaryqqa shygharuynyzdy ótinemin» degen ótinishteri bar. Sosyn taghy da «qolymda qarajat bolmaghandyqtan, óz qarajatynyzben osy kitaptardy shygharyp, keyin birer danasyn salyp jiberuinizdi ótinemin», - deydi.

Hatta Shәkәrimning «Tom aghaydyng balaghany» degen amerikandyq Gariyel Bicher Stoudan audarghan shygharmasy turaly aitylghan. Búl shygharmasy bizding qolymyzgha jetken joq. Biraq osynday derekti hattan kóruge bolady. «Romandy Almatyda túratyn Baghdәulet degen adamnan berip jibergen edim. Sodan habar ala almay otyrmyn. Mýmkin bolsa, sol romandy da alyp, óziniz baspa betine shygharsanyz» deydi. Onyng ólenshe jazylghanyn nemese qara sózben jazylghanynyng qaysysy dúrys dep oilaysyz, óz erkinizde degendey sózder aitady. Soghan qaraghanda «Tom aghaydyng balaghany» eki týrli núsqada audarylghanyn bayqaysyz.

Hatta negizinen shygharmalaryn salyp jibergeni turaly, keyingi úrpaqqa múra bolyp qalsa degen niyetin bildirgeni jazylghan.

Sәbene jazghan hatta aitylatyn «Ádil-Mәriya» romany - 1929 jyly jazylghan roman. Mәriya degen qyz ben Ádil atty jigitting arasyndaghy mahabbat arqau bolghan shygharma, sonday-aq múnda sol qoghamdaghy saylau nauqany kórinis tauyp, HH ghasyrdyng basyndaghy әiel tensizdigi taqyryby suretteledi.

Hatta aitylatyn Baghdәulet Qúdayberdiúly turaly derekti eshqaydan kezdestire almadym. Men osy hattan keyin Baghdәulet jayynda biraz súrastyryp edim. Deregi tabylmady. Hatta onyng túrghan mekeni, kóshesine deyin jazylghan. Basynda Shәkәrimning shygharmalary osy Baghdәulette saqtaluy mýmkin degen oimen biraz qarastyrghanymen, onan keyin izine týse qoymadym. Kórdiniz be, Shәkәrim óz shygharmalaryn elden Almatydaghy Baghdәuletke jiberip otyrghan.

Sonda, hatta aitylghan shygharmalarynan bizding qolymyzgha týspegeni tek «Tom aghaydyng balaghany» ghana bolyp túr.

«Nartaydyng әngimesi», «Qazaqtyng týp atasy» degen shygharmalary jaryq kórdi. «Qazaq, týrik, qyrghyz hәm handar shejiresi» degen shygharmasy 1911 jyly Orynborda basylghan. «Qazaq ainasy» - Semeyde shyqqan ýsh kitabynyng biri. «Ádil-Mәriyasy» da bar. «Shyn baqtyng ainasynda» - adamnyng eng baqytty kezeni qaysy dep ózine súraq qoyyp, sosyn adamnyng sәbiylik shaghyn, bozbala shaghyn, jigittik shaghyn alyp qaraydy. Sonynda eng baqytty kezeng - balalyq shaq dep oy týiedi. Pushkinnen audarghan «Dubrovskiyi», Hafizden audarghan ólenderi, «Enlik-Kebegi», «Lәili-Mәjnýni» de bar. Sosyn din turaly «Ýsh anyq» kitaby da jaryq kórdi. Múnyng bәri elimizge belgili tuyndylar.

- Jalpy, osy hattan keyin Sәbit Múqanovtyng jazghan jauap haty bar ma?

- Joq. Men onday hatty kezdestirmedim. Sondyqtan qanday jauap jazghanyn bilmedim. Ekeuining aldynda jazysqan hattary turaly da maghlúmat joq.

Shәkәrimning Tolstoygha hat jazghany turaly derek bar. Shәkәrim Tolstoygha ýsh súraq qoydym deydi. Birinshisi, ýlken shygharma jazuy ýshin jazushy qanday dayyndyqta boluy kerek degen saual. Sodan keyin jazushy ózining qatesin qalay týzetui kerek deydi. Ýshinshisinde, jalpy, adamnyng aryna eng auyr tiyetin nәrse ne dep súradym deydi. Tolstoy osy ýsh súraqqa múqiyat jauap bergen eken. «Adamnyng aryna eng auyr tiyetin nәrse - janyndaghy adamgha kele jatqan qauipti, ziyandy bilip túryp, sol adamgha eskertpesen, ainalandaghy adamdargha tónip kele jatqan qauipti ózing bilip túryp, aldyn ala eskertu jasap, aman alyp qalugha әreket jasamasan, aryna auyr tiyer nәrse sol», - dep jauap beripti Tolstoy. Jazushy óz qatesin qalay týzetui kerek degen saualgha - «Búl ekining birining qolynan kelmeydi, degenmen, jazushy ózining jazyp-syzghanynyng bәrin sýzgiden ótkizip, qaytadan qarap, týzetip otyruy kerek» dep kenes bergen eken. Al kýrdeli shygharma jazuy ýshin ne isteu kerek degen saualgha «Kýrdeli shygharma jazatyn jazushy eng aldymen ózi sol oqighanyng ishinde jýrgendey sezinui kerek» depti. Shәkәrimning «Osynday súraqtaryma jauap bergen Tolstoydy men ómir boyy ústazym dep baghalap ótemin» degen sózi bar. Biraq búl hattyng mәtini joq. Qayym Múhamedhanovtyng derekterinde kezdesedi, onda súraqtary da, jauaptary da jazylghan.

Men Tolstoydyng da kóptomdyqtaryn qarap shyqtym. Ol jerden búl turasynda esh derek kezdespedi. Qalghan jerde múnday hattyng týpnúsqasy joq. Biraq, búl Qayym Múhamedhanovtyng anyq jazyp otyrghan deregi. Mýmkin, sonyng jeke múraghatynda boluy mýmkin.

Qazirgi uaqytta Shәkәrimning birneshe әnderi saqtalghan. «Búl әn búrynghy әnnen ózgerek» әni keyingi kezde oryndalyp jýr, «Anadan alghash tughanymda» әnin kezinde Jәnibek Kәrmenov aitqan bolatyn. Búl әnderdi jinap jýrgen adam da bar. Ol - Semeyde túratyn Keldenbay Ólmesekov degen jigit. Ózi - әnshi. Shәkәrim әnderin el ishinen jinap, óz repertuaryna engizip, birden-bir nasihattap jýrgen jan. Keldenbay - Shәkәrimning úzyn-sany 14-15 әnin aityp jýr.

Shәkәrim Tolstoygha qatty eliktegen adam ghoy. Tolstoy qartayghan shaghynda el ishine ketip qalyp, ózimen-ózi bolghan. Shәkәrim de 1910 jyldan keyingi ómirin solay ótkizgen. 1909-10 jyldary Mekkege qajylyqqa baryp kelgennen keyin Sayat qoragha ketip qalady. Ol jerde biraz uaqyt bolady, tónkeristing kezinde qaytadan qaytyp keledi. Tónkeristen keyin qayta ketip qalady. Sonday ómir sýrgen. Ózin elden jyraq ústaugha boy aldyrghan. Mýmkin ózining belgili bir uaqyt aralyghynda úmytylyp ketetinin sezgen de shyghar. «Qúday sezdiredi» deydi ghoy. Óz shygharmalaryna atyn «Mútylghan» dep sonday oimen qoiy da mýmkin. Gharifolla Esimning aituy boyynsha, ol kisi ózining biraz uaqyt halyqtyng ortasynan esimi alshaqtap qalatynyn sezgen boluy da mýmkin... 

«Sayat qoradan joldanghan ýshbu hat

nemese Shәkәrimning Sәbit Múqanovqa jazghan haty jóninde»

«Almaty Aqshamy», №127, 31-qazan, 2009 jyl