Qogham hәm memleket qayratkeri, daraboz qalamger Ábish Kekilbayúlynyng 70 jyldyq mereytoyy qarsanynda shyqqan 5 tomdyq «Syr deste» kitabynyng bir tomynda Kekilbayúlynyng songhy 10 jylda jaryq kórgen súhbattary jinaqtalypty. Oqyp shyqqan son, kemengerding tәuelsizdik, memlekettilik, til men tarih turaly keleli oilarynyng bir bóligin gazetke berudi jón kórdik.

- El sizdi qalamger hәm qayratker dep tanidy. Osy ekeuining qaysysy janynyzgha jaqyn?
- Men qiyan shette, qiyn kezende dýniyege kelippin. Otyzynshy jyldar oiranynan, it silikpeleri shyqqan qamyryqty qauymnyng kónil kýiin jastayymnan estip, kórip, bilip óstim. Oghan dýniyejýzilik qyrghyn soghystyng qiyametteri qosyldy. Odan keyingi tauqymetterdi de óz basymyzdan ótkerdik. Búnyng bәri sezimtal kókirekke qanday әser qaldyratyny, aitpasa da týsinikti. Ony basqalarmen bólisuding kórkem әdebiyetpen shúghyldanudan basqa joly joq edi. Bizding buynnyng әdebiyetke qaptay úmtyluynyng basty syry osynda ma dep qalamyn. Soghan qaraghanda, óz basym, qalamgerlikti әu bastan-aq qauymmen údayy súhbattas jýrgendi únatatyn qayratkerlik dep úqqan siyaqtymyn. Sodan da bolar, ol ekeuin bir-birine qarsy qoyyp, bireuine basym, bireuine bәsik manyz beru maghan tәn emes.

Qogham hәm memleket qayratkeri, daraboz qalamger Ábish Kekilbayúlynyng 70 jyldyq mereytoyy qarsanynda shyqqan 5 tomdyq «Syr deste» kitabynyng bir tomynda Kekilbayúlynyng songhy 10 jylda jaryq kórgen súhbattary jinaqtalypty. Oqyp shyqqan son, kemengerding tәuelsizdik, memlekettilik, til men tarih turaly keleli oilarynyng bir bóligin gazetke berudi jón kórdik.

- El sizdi qalamger hәm qayratker dep tanidy. Osy ekeuining qaysysy janynyzgha jaqyn?
- Men qiyan shette, qiyn kezende dýniyege kelippin. Otyzynshy jyldar oiranynan, it silikpeleri shyqqan qamyryqty qauymnyng kónil kýiin jastayymnan estip, kórip, bilip óstim. Oghan dýniyejýzilik qyrghyn soghystyng qiyametteri qosyldy. Odan keyingi tauqymetterdi de óz basymyzdan ótkerdik. Búnyng bәri sezimtal kókirekke qanday әser qaldyratyny, aitpasa da týsinikti. Ony basqalarmen bólisuding kórkem әdebiyetpen shúghyldanudan basqa joly joq edi. Bizding buynnyng әdebiyetke qaptay úmtyluynyng basty syry osynda ma dep qalamyn. Soghan qaraghanda, óz basym, qalamgerlikti әu bastan-aq qauymmen údayy súhbattas jýrgendi únatatyn qayratkerlik dep úqqan siyaqtymyn. Sodan da bolar, ol ekeuin bir-birine qarsy qoyyp, bireuine basym, bireuine bәsik manyz beru maghan tәn emes.
Jalpy, jazushylyqty adamzat, qogham, otan, úrpaq, bolashaq taghdyryna enjar qaray almaytyn elgezektik pen ol jayynda oy bólispey otyra almaytyn syrshyldyqtan órbiytin óner ghoy dep sanaymyn. Adamdardyng әser-týisigine, oi-sezimine, parasat-qúlqyna, is-әreketine yqpal etu arqyly tirshilikti de ózgertkisi keletinder sóz qúdiretine jýginip, qolyna qalam alady ghoy dep oilaymyn.
Bile bilgen kisige, búl - bizding últtyq әdebiyetimizding boyynda әuelden bar etene qasiyet. Ejelden tek jau toqtatar batyry men el toqtatar aqylmanyna ghana des bergen jauynger qauymdardyng ruhany ómirindegi basty túlgha - abyz. Ol aqyndyq pen jyraulyqqa sýienip әreket etken. Últ ústazy, ruh sardary retinde qayrat qylghan. Ol ýshin halyq mereyi men qauym mýddesi bәrinen joghary. Tól әdebiyetimizding sýiegine singen búl qasiyet qazirgidey qayta týleu kezinde kýsheye týspese, әlsirey qoymaydy dep payymdaymyn.
Eshqashan birynghay shygharmashylyqpen ainalysatyn jaghdaygha ie bolghan emespin
- Mektepte jýrgennen qolyma qalam alyp, jiyrma ýsh jasymda jazushylar úiymyna mýshe bolyp, әdebiyetshige tiyesili ashyly-túshyly sybaghanyng talayynyng dәmin tatyp kórgenim ras. Biraq eshqashan birynghay shygharmashylyqpen shúghyldanyp kete alatynday jaghdaygha ie bolghan emespin. Jastayymnan qúmar bolghan әdebiyetpen baspasóz, mәdeniyet, memleket, tipti әsker qyzmetinde jýrip ainalysugha tura keldi. Biraq dәreje qualap jýrgen joqpyn. Marqúm Diymeken: «Ýlken jazushysyn, aqylyng bar azamatsyn. Esik qashan da ashyq, úyalma, kelip túr» dep óz auzynan aitsa da, biren-saran mәjilisterine barghanym bolmasa, esigin qaghyp kórgen emespin. Búryn etene tanystyghym joq Núrsúltan Ábishúly birinshi basshy bolghan son, kóp úzatpay shaqyryp alyp: «Zamandy bayqap jýrsin. Tarihpen, ótken-ketkenimizben, әdebiyet, mәdeniyet, tildin, túrmys-salttyng mәselelerimen kópten shúghyldanyp kelesin. Memleket qyzmetining de shet jaghasyn kórdin. Endigi jerde últ sayasatymen ózimiz ainalyspasaq bolmaytyn týri bar. Jana bólim ashpaqpyn. Soghan seni úsynamyn» dedi. Sózin jerge tastay almadym. Onyng ýstine mynaday almaghayyp kezende bas tartqanym jany ashymastyq, qiyndyqtan qoryqqandyq bolar dep oiladym. Men ýlken sayasatqa osylay kelgem. Qúdaygha shýkir, júrtshylyq ýsh ret Parlamentke úsynyp, deputattyqqa saylady. Egemendik alghaly beri Elbasymyz tórt ret qasyna qyzmetke shaqyrdy. Maghan taghdyrdyng egemendigimizdin, tәuelsizdigimizdin, eldigimizding mәselelerimen ainalysatyn kezde mәrtebe búiyrtqanyna myng tәuba.

SURETKERDING SAYaSATKERLIK BOLMYSY TURALY
- Suretkerlik te, sayasatkerlik te әuelden onay emes edi. Ásirese ótpeli kezende tipten qiyndap ketti. Biraq óz taghdyrynnan ózing bәribir qashyp qútyla almaysyn. Rasyn aitsam, kóp nәrse qolymnan kelmeydi. Sonyng ishinde, qazirgidey qym-quyt kezende el ýshin, memleket ýshin esh qinalmay, typ-tynysh ýide jatu qolymnan kelmeydi. Jastayymnan júrt basyndaghy qiyndyqtardy kórip óskendigimnen bolar, kisi ayaghyshpyn. Al sayasattyng betten aludy, ishten shaludy qajetsiner jerleri kóp eken. Ol qolymnan kelip jatqan joq.

JAZUShYLYQ ÓMIR ÝIRETKEN QAGhIDALAR
- Aqylyng tasyp bara jatsa, qolynda qalamyng bar, óz ónerine júmsa. Basqalardyng óz aqyldaryn qayda qoyarlaryn bilmey jýrgenin úmytpa.
Qalamdastarynnyng jazghandary kónilinnen shyghyp jatsa - aitqyng kelse, ait. Shyqpay jatsa - auyzyndy auyrtpa. Ózgeni jamandaghan óz qadirin týsiredi. Etikshi etigin qansha maqtaghanmen, júrt bәribir qaltasyna qolaylysyn, ayaghyna ynghaylysyn alady.

OQYRMANNYNG KITAPQA DEGEN QÚLQY EMES, KITAP SATYP ALAR QAUQARY ÁLSIREP KETTI
- Qaybir jyly Abram Linkolin tughan Kentukkiyge baryp, jergilikti uniyversiytetting filologiya fakulitetindegi shәkirtterimen jolyqqanda, olar Aziya, Afrika, Europa әdebiyetteri týgili, óz klassikterining shygharmalaryna shorqaq ekendigin bayqatty. Al bizding qoyshylarymyzdyng Shekspir men Balizakty, Geyne men Tagordy, Djek London men Dumany qoyny-qonyshtaryna tyghyp jýrip, mal shetinde oqyp otyrghanyn talay kórdik. Oqyrman joghalyp ketken joq. Onyng kitapqa degen qúlqy emes, kitap satyp alar qauqary әlsirep ketti.

BALZAK PEN DUMA BIZDING ORTAGhA TAP BOLSA, NE ÓNDIRER EDI?
- Memlekettik mәdeniyet sayasaty naryq qyspaghynda qalyp, bastarymen qayghy bolyp kete jazdaghan qalamgerimizdi jazu ýsteline qayta oraltudyng ekonomikalyq amaldaryn tabu kerek. Pushkin aitqanday, búlbúldyng da jem jeytinin úmytpaghan jón. Últtyq әdebiyet pen ónerdi taratudy, ony nasihattaudy útymdy bizneske ainaldyrudyng әdisterin tabu әdebiyetshiler men artisterding emes, әleumettik qogham ornatyp jatqan memleket ýkimetining mindeti bolugha tiyisti. Bizding óz Lapiyn, óz Tretiyakov, óz Morozovtarymyz boy kórsetpey jatyr. Eger Balizak pen Dumalar shygharmalaryn qashan jazyp bitkenshe qamap qoyyp, qoljazbalaryn dereu kitap qyp әkep beretin әdeby agentteri men baspagerleri joq myna bizding ortagha tap bolsa, olardyng da ne óndire qoyatyndary neghaybil...

ÁLEMDIK RUHANY SAHNAGhA UÁKIL BOLYP SAYLANYP EMES, SAYYSQA TÝSIP, KÓTERILE ALASYNG
- Álemdi әrkim óz kókjiyegimen shektep keldi. Keyde oghan ýstemder ústatqan dýrbimen ýnildik. Keyde oghan auyl syrtyndaghy tóbeshikting ýstinen qarap, kóz saldyq. Keyde aqylyn, auyzyn, qiyalyng jetken jerge qarymyng jetpey qor boldyq. Qazirgidey jaryq jalghan balanyng alaqanynday jayylyp aldynda túrghanda, әlemdik ruhany iygilikterding kólemi úlghayyp, kórki ajarlana týsetindey. Bar qúdiretin basqalardyng sanasyna da jete alatynday qyp qúlpyrtyp jetkize alsaq, Bethovenning qasyna Qúrmanghazy, Mosarttyng qasyna Tәttimbet, Getening qasyna Abay, Dantening qasyna Yassauidy otyrghyzbaytynday eshkim tabyla qoymas. Syrttan shot salyp-aq talaydyng ayaghyn kókten keltire alatyn Qajymúqannyng qazaqsha kýrespey, klassikalyq kýreste dodagha týskeninen, kók jelkeden bir-aq soghyp, qonjita salar búrynghynyng alypsoq sayysyna baspay, úratyn jerden ghana úryp, úpay jinaytyn qazirgining andyspa sayysyna týsken Bekzatty Sidneyding tóbege kótergeninen týse qoymaghan qazaqy abyroy Jәniyanyng Dina apasyna úqsap dombyra tartpay, fortepianoda oinap, Aymannyng Fatima apasynday qobyz shalmay, skripka shalyp, jýlde alghanynan týse qoymas. Karpat baqtashylarynyng volynkadaghy qúiqyljytqan ejelgi sazdaryn simfoniyagha ainaldyryp, әlemdi tandandyrghan Eneskuge riza bolghan rumyndar siyaqty bizge de dala baqtashylarynyng әuenderin dәl solay әrlep baqqan Múqan Tólebaevqa nege riza bolmasqa? Faraby aqsaqaldar arasynda maqal aityp, Sәtbaev aidalanyng tezegin terip, attaryn shygharghan joq qoy. Bireui - ar jaghy grek, ber jaghy arab, parsy oishyldarymen jarysyp, ekinshisi - ar jaghy Europa, ber jaghy orys injenerlerimen jarysyp ataq shyghardy. Býgingi úrpaqtyng da ar jaghy - adamzat, ber jaghy - juyq shartaraptyng jýirikterimen jarysugha jýrekteri shydaytynday talantty da talapty ókilderi shyghyp jatsa, olardyng betterinen qaqpaghan dúrys. Álemdik ruhany iygilik sahnasyna uәkil bolyp saylanyp emes, sayysqa týsip, ozyp shyghyp, kóniling jaylanyp kóterile alasyn.

PROZA NEGE DAMYMAY QALDY?
- Ýlken tarihy prosesting qaq ortasynda jýrgen bizder onyng bir shetin kórsek, ekinshi bir shetin kórmeymiz, tómengi qabatyna týssek, jogharyda ne bolyp jatqanyn bilmeymiz. Sondyqtan bizding búl túrghydaghy sózimiz qúr oibay, bos bajyl bop shyghuy mýmkin, emosiyalyq túnshyghular men óksulerding kórinisi boluy mýmkin... Qysqasy, maghan salsanyz, dәl býgingi zaman turaly shygharma jazu әli erteleu. Ádebiyet janrlarynyng ishinde, býginde poeziya jaqsy órbip kele jatyr. Poeziya - auyryp jatqan kisining qalay auyryp jatqanyn bayandaytyn kól-kósir әngimesi emes. Poeziya - nauqas adamnyng ynqyly, kýrsili, oibayy. Mine, qoghamda sol prosess jýrip jatqandyqtan, sony belgileytin janr óristep keledi. Qazir kóp pikirler kezeni, pluralistik kezen. Sondyqtan pikir aitatyn janrlar da - publisistika, esse, taghy basqalary órkendey týsude. Al basynan ayaghyna deyin saghyzsha sozyp aitatyn janrlar iske qosylmay jatyr. Búl - zandy. Sebebi prosester ayaqtalghan joq, ortasynda jýrmiz qazir.

QAZAQTYNG POEZIYaSYNDAY MYQTY POEZIYa JOQ
- Men ózge últtardyng әdebiyetin birshama bilemin, osynyng ishinde qazaqtyng ólenindey óte mәndi, óte әdemi, barlyq jaghynan jetilgen óleng óte az. Qazaqtyng poeziyasynday myqty poeziya joq. Ásirese jastar poezisy. Osy poeziyanyng dengeyine әdebiyetting qalghan janrlary da jeter bolsa, qazaq әdebiyeti eng bir damyghan, oqsauly әdebiyet bop shyghar edi.

EURAZIYaNY ENShILEGEN TARIHYMYZ BAR
- Týrki dýniyesi degen úghym adamzat sanasyna singeli eki myng jyldyng jýzi boldy. Ol kezde týrki atyna telinetin derbes memlekettik qúrylym bolmaghanmen, biz sol kezde týrki tilining bolghanyn jaqsy bilemiz. Óitkeni әlgi ýlken kóshpeli imperiyalardyng izin ala óz memleketin qúrghan ghúndardyng týrki tilinde sóilegenderin tarih aighaqtap otyr. Endeshe, olar - Euraziyanyng eng bayyrghy mekendeushileri jәne onyng iygeriluine sinirgen enbegi óte zor dep aituymyz kerek. Bizding jyl sanauymyzdyng az-aq aldynda Qiyr Shyghys pen Ortalyq Aziyada teketiresip túrghan eki ýlken memleket boldy. Onyng biri - Qytay da, ekinshisi - janaghy biz aityp otyrghan ghúndar edi. Kóshpeli mal sharuashylyghy jer betining qalghan kontiynentterining eshqaysynda da emes, eng aldymen, osy Euraziya kenistigin iygeru barysynda qalyptasqan-dy. Sol kóshpeli imperiyalardyng ýsh materikke deyin yqpal ete alghany jәne osy zamangha deyin týrin joghaltpay jete alghany týrkiler edi. Olardyng ýsh otany bolghanyn bilemiz. Aldymen memleket retinde tanylghan jeri - Ontýstik Sibir. Odan keyingi dәuirlegen jeri - Ortalyq Aziya men qazirgi Qazaqstannyng kenistigi. Ýshinshisi - Anadoly týbegi. Mineki, osy úlan-ghayyr kenistikte týrki әleumeti ýsh týrli sapalyq evolusiyalyq dengeyden ótti dep aita alamyz. Ontýstik Sibirde bastapqy memlekettik dengeyinen ótse, Ortalyq Aziyada shyn mәnindegi ýlken feodaldyq memleketti týzdi. Al Anadoly dalasynda әlemdegi eng kýshti imperiya qúrdy. Batystan, Shyghystan, Ontýstikten birdey qysym kórip túrghan Vizantiya imperiyasy jana qonys audaryp jatqan kórshilerin әueli kómekke shaqyrdy. Solardyng esebinen túraqty әsker ústady jәne olardy sayasy ómirine belsene qatystyrdy. Sonyng barysynda búl halyq әlgindey qarym-qatynasqa beyimdele otyryp, bayyrghy ýrdisterin, tilin, dinin úmytpay, qayta ony bayytyp, dýniyejýzindegi arghy-bergide ómir sýrgen imperiyalardyng ishindegi eng úzaqqa shydas bergen imperiyany - Osman imperiyasyn týzuge jaghday tughyzdy. Ol alty ghasyr ýstemdik qúrdy. Al oghan deyin seljýkter bes ghasyrday ýstemdik qúrdy. Ekeui de, týptep kelgende, bir halyqtan shyqqan biyleushi әuletter edi. Týrki әlemining kýni keshegi dýniyejýzilik kolonializm túsynda da iz-týzsiz joghalyp ketpeuining birden-bir kepili boldy. Týrkilerge birtaban jaqyn monghol ýstemdigining ózi ýsh jýz jylgha jete almady. Al ghúndardyng Europadaghy ýstemdigi bir ghasyrgha jetken joq. Franzuz revolusiyasy túsynan bastap Týrkiyada tanzimat degen sayasat jýrgizildi. Tanzimat - qazirgi tilmen aitqanda, modernizasiya degen sóz. Kezinde Shyghys Europanyng kóp jerin alyp, Batys Europagha ayaq salghan týrik memleketi ózining jana bәsekelesterinen qalyp qoymaugha qam jasady. Búl prosess jiyrmasynshy ghasyr basyndaghy «Jas týrikshilder» qozghalysyna úlasty. Birinshi dýniyejýzilik soghystyng nәtiyjesinde, búrynghy otarlarynan aiyrylyp qalghan Týrik memleketi endi últtyq memleket retinde dәuirleu sayasatyn ústandy. Búl jana aghym Mústafa Kemal Atatýrikting esimimen tyghyz baylanysty. Kemalistik búl qaghida sol Kemaldyng kózi tiri kezinde oidaghyday jýzege asty.

TÁUELSIZDIKTI TÝISINGEN ADAM GhANA QAZAQ ELINING QADIRIN BILEDI
- Sayasy saliqalylyq әli ornygha almay jatyr. Demokratiyany beypildik dep úghu basymyraq. Biz ýshin memlekettilik - erteng de el bolyp, júrt bolyp qaluymyzdyng birden-bir kepili ekenin, sondyqtan odan asqan qúndylyq joq ekenin әli jete týsinip bolmaghan siyaqtymyz. Ánsheyinde kez kelgen ózgeriske oray nemese sheteldik serialdardaghy keyipkerlerding esimine oray jana tughan sәbiylerine at enshilep jatatyn elgezek júrtymyzda qazir Azattar men Bostanbekterding sany bayaghy Saylaubaylar men Siyezbekterdey kóp emes siyaqty. Búryn pәlen jyldar boyyna kópe-kórneu ozbyrlyqtargha jaq ashpay kelgen bolsaq, qazir әli qaz túryp kete almay jatqan balang tәuelsizdigimizding uyghyn ortaq shanyraqqa shanshyp, jabyla týzesuding ornyna, jabyla kýstanalaugha qúmarmyz. Memleket pen biylikti әdette zeynetaqymyz keshigip qalghanda, qora-qopsymyzgha úry-qary týskende, óz tilimiz ben dinimizdi mensinbey, basqalardyng jetegine erip ketkende baryp eske alamyz. Memleket - bireulerimiz ýshin birdenesin onay qymqyryp ketetin ashyq-shashyq qoymaday, bireulerimiz ýshin bar óshimizdi sodan alatyn kóz kýiigimizdey ghana kórinedi. Onyng bolysuyn talap etsek te, oghan bolysudy oigha ala bermeymiz. Álemge әmiri jýrip túrghan AQSh-tyng ózinde: «Maghan elim ne berdi dep emes, men elime ne berdim dep ómir sýru kerek» degen qaghida әr amerikalyqtyng jadynda bolady. Odan әldeqayda kedey, әleueti әldeqayda tómen elde túryp jatqan bizge ne joryq?!. K.Kelhaunnyng aituynsha, belgili bir últtyng ókili ekendigin moyyndaytyn adamdar ghana әlemdik tarihy prosesterge tikeley qatysy bar ekendigin jetkilikti týsine alady. Múnday pikirdi әlemdik qoghamdyq oy әldeqashan moyyndap qoyghan. Tәuelsizdik - bizding últymyzgha da, últtyq ziyaly qauymymyzgha da әri syn, әri syi. Áueli ýlken synnan abyroyly óte alsaq qana, ýlken syigha ie bola alamyz. Óitkeni tәuelsizdigimiz bayandy bolmay baghymyz ashylmaydy.

IS SYNMEN AYaQTALMAYDY, BASTALADY
- Jalpy, maghan ózining halqyn synaytyn adamdar, ózin synaytyn, ózine kónili tolmaytyn jandar únaydy. Búl jaghynan alghanda, әielderdi jaqsy kóremin. Áyelder ózderining súlu ekenin bilip túrsa da ainagha kýnine qyryq ret barady. Sonda olar «men súlu emespin» dep barmaydy, ózining súlulyghyn arttyru ýshin qyryq ret barady. Ózining últyn, ózin synaytyn adamdar da osy ainagha qaraghysh әielder sekildi. «Bizge osy da jaraydy» degen nemqúrayly alqam-salqamdyq pen «bәri bizge qarap otyr, biz degen berenbiz» degen keudemsoqtyqty suqanym sýimeydi. Últtyng jauy - maqtanshaqtyq, bóspelik, daraqylyq. Sondyqtan «últyndy jaqsy kórseng - aldymen ózine ózing syn kózben qara» degen qaghida bar.

ÁLEMDE BODAN BOLMAGhAN ÚLT JOQ
- Jer betinde eshkimge eshqashan bodan bolmaghan birde-bir memleket joq. Bir ghasyrlarda rimdikter elladalyqtargha baghynsa, ekinshi ghasyrlarda, kerisinshe, rimdikter elladalyqtardy baghyndyrdy. Bir kezde Shyghys elderi Batys elderin jaulap alsa, kelesi kezekte Batys elderi Shyghys elderin jaulap aldy. Úly memleket te, kishi memleket te búdan qashyp qútyla almaghan. Memleketting baghyn taydyratyn әleumettik, sayasiy-dinshildik, alauyzdyq siyaqty bolyp kóringenmen, týp sebebi basqa. Ol - damudaghy kenjelik. Tek óz tәjiriybesimen shektelip, qalghan dýniyening jetistikterinen habarsyz qalushylyq. Sonyng saldarynan syrttyng ozbyrlyghy men ishting narazylyghyna jem bolushylyq. Ol kelensizdikten qútyludyng jalghyz «jarghysy» - algha tyrysu. Óz buyna ózi pisken keudemsoqtyq emes, jan-jaghyna kózin ashyp qaraytyn, ózgeler jetken jetistikterden ózi de baghyn synap kóruge tyrysatyn elgezektik qana eldikting kósegesin kógertedi.

ÁDILET TARTYSSYZ ORNAMAYDY
- Aytynyzshy, Qorqyt nege dýniyeden baz keshti? Qoja Ahmet Yassauiyge halyq nege qarsylasty? Abay nege «kópte aqyl joq...» dedi?
- Ras... Biraq búl tek bizding qazaqqa ghana tәn emes. Bruno men Galiyley inkvizisiya otyna órteldi. Sokrat qarghys tasynyng astynda qaldy. Aristoteli ómirining sonynda qashyp-pysyp kýn keshti. Ghaysa payghambar ashagha kerildi. Múhammed payghambar óz taypalastarynyng talapayyna úshyrady. Demek, toghysharlyq, dýmbilezdik ýstemdik qúrghan jerde sara sana men kemel parasattyng kýni qashan da qarang bolghan. Keshegi 37-ni de tek qatygez biylik qana emes, eng aldymen, «biz kóppiz!» dep keudesin tómpeshteytin dýmbilez sana tudyrghan-dy. Ol - bireudi jau, bireudi dos sanap, atystyryp-shabystyrmay túra almaydy. Ol - dýniyedegining bәrin aq pen qaragha bóluge qúshtar. Ol - barlyq uaqytta «bizge anau kerek emes, mynau kerek» dep ýzildi-kesildi ton pishuge qúmar. Kýmiljigenderdi, kýmәn aitqandardy, aldyn-artyn salmaqtap, saralap sóileytin sarabdaldyqty kemshilik sanaydy. Tepsingendi erlik, qazymyrlyqty órlik kóredi. Qatygezdikti qasterleydi. Kýshi asqannan qorqady, biligi asqandy jek kóredi. Toghysharlyqtyng birden kózge úryp túratyn sipaty - osy. Ol ylghy kópting atyn satyp kýn kóredi. Abaydyng «kópte aqyl joq» deytini kópten, halyqtan kónili qalghany emes, kópting atyn jamylghan әlgindey zorlyqshyl toghysharlyqtan kónili qalghany...
Árkim jeke jauap beredi. Mýnkir-Nәnkir de әrkimning janyn jeke-jeke alatyn kórinedi-mys. Adamgha abyroy da, pәle-jala da, ajal da atynyng basyn tiktep, jeke keletin synayly. Sondyqtan qay sózimiz ben qay isimizde de kópke iyek artpay, óz jýregimizge jýgingenimiz lazym shyghar...

ÚLTTYQ IYDEYa DEGENIMIZ NE?
- Últtyq iydeya - kerek kezinde auyzgha alsaq, bәri onynan orala ketetin dúgha sózi emes. Ol kóbine-kóp búryn basy birigip kórmegen etnikalyq toptardyng tarihy qalyptasqan jaghdaygha qaray bir últ, bir memleketke biriger tústa óz erikterimen kelgen ortaq pәtuasyn bildiredi. Mәselen, búryn aghylshyn, shotlan, valiy, soltýstik irland halyqtary birigip, Britaniya memleketin qúrdy. Olar óz últtyq birligining syry - tәjgha degen adaldyq, parlamentke degen qúrmet, britandyqtar ie bolyp otyrghan azamattar men qúqyqtardy qaltqysyz qasterley bilu dep týsinedi. AQSh әr aluan immigranttar eli ekeni belgili. Olardy biriktirip túrghan tarihiy-mәdeny tamyrlar da әr aluan. Sondyqtan olar ózderining basyn qosyp túrghan - Tәuelsizdik Deklarasiyasy men AQSh Konstitusiyasynyng múrattary dep esepteydi. Fransuzdar da bir kezde Rimning qol astynda bolghan әldeneshe etnikalyq toptardan qúralghan. Olar da ózderining býgingi tandaghy últtyq sәikestiligin 1789 jyly bolghan Fransuz revolusiyasynyng dәstýrleri men qaghidalaryna aparyp sayady. Osy zamanghy memleketterding kópshiligi osy taqylettes azat azamattardyng bәri óz erikterimen moyynúsynatyn tendik, bostandyq, damu qaghidalaryna negizdelgen.

AZAMATTYQ QOGhAM ÚLTTYQ MEMLEKETKE ANTIPOD EMES
- Osy zamanghy azamattyq qoghamsyz jappay jasampazdyq pen әleumettik belsendilikti kózge elestetu esh mýmkin emes. Bizde azamattyq qoghamdy últtyq memleketting antipody retinde qarastyratyn úshqary úghym qalyptasuda. Osy zamanghy demokratiyalyq qoghamdy memlekettik biylik instituttarynsyz kózge elestetu qanday mýmkin bolmasa, azamattyq qogham instituttarynsyz kózge elestetu de sonday mýmkin emes. Oza damyghan elderde memlekettik biylik pen azamattyq qogham eshqanday sayasy saudasyz-aq, artyq dabyra-dausyz-aq ózara mindet bólisken. Tabighat qorghau, últtyq mentaliytet pen mәdeniy-ruhany qúndylyqtardy, tabighiy-tarihy jәdigerlikterdi, diny jarasym men tәrbie mәselesinen tuyndaytyn kóp qyzmet pen kóp mindetti zangha sýiene otyryp, ýkimettik emes úiymdar men azamattyq qogham instituttary, janúya men qoghamdyq birlestikter óz moyyndaryna alghan. Bәrin memleketke ysyryp qoy - memleket monopolizmin arttyrady. Al bizde әzir әleumettik belsendilik bir-aq salada - bәrin memleketten talap etumen shektelip keledi. Sóitip, ortaq jaghdaydy jaqsartudyng basqa tetikterin, qúqyqtyq tetikterin iske belsendire qospaymyz. Búl sayasy monopolizmdi bәsendetuding ornyna kýsheytuge úryndyryp otyr. Bәrin bәribir biylik oryndary sheshetin jerde biylik monopolizmi oryn almay qoymaydy.

SYBAYLAS JEMQORLYQPEN KÝRES TE SYBAYLAS JEMQORLYQTY TUGhYZUY MÝMKIN
- Soghan sәikes kýres jýrgizetin tiyisti qúrylymdar da bar. Alayda búl tek jazalau jolymen týzele qalatyn kemshilik emes. Onday jolmen әrqily dengeydegi ekonomikalyq qughyn-sýrgindi kóbeytip, jasandy monopolizmdi odan әrmen kýsheytip aluymyz ghajap emes. Búnday jaghdayda sybaylas jemqorlyqpen kýresting ózi sybaylas jemqorlyqtyng bir týrine ainalyp ketui mýmkin.

MÚNAYY BAR ELDING MÚNAYa BERUINING SEBEBI NEDE?
- Jering qansha bay bolghanmen, eling óz-ózinen qaryq bola qalmaydy. Óz baylyghyn ózi tolyqtay iygere alghan halyq qana bar múratyna jete alady. Múnay sonda ghana múnaytpaydy.

ELDE TÚRYP, ShETELGE KÓShKENDEY BOLDYQ
- Sosiologtardyng aituynsha, jana ortagha tap bolghan adam tosyn әleumettik, mәdeny qarym-qatynastardyng yqpalyna týse bastaydy eken. Olardyng kәsiby mashyghy, túrmys-salty, tipti psihologiyasy men tili aita qalarlyq ózgeristerge úshyraydy eken. Al olardyng balalary, keybir aralaryna qylau týsirmey, qasarysyp, ózderimen ózderi bolyp, irge ajyratpay, birge otyryp, túrmys qúratyn «qiqar anklavtar» bolmasa, barlyq dengeyde әlgindey ózgertushi yqpaldardan ótip, «jana kompoziyt» bolyp shygha keledi eken. Al ýshinshi úrpaq - nemereler әlgindey «akkuliturasiya», «mәdeny assimilyasiyagha» úshyramay qoymaydy eken. Sondyqtan túrmys jaghdaylar týzile, jana ortagha jyldamyraq beyimdelip, immigranttardyng ilude bireui bolmasa, kópshiligi búrynghy otandaryna orala bermeydi eken. Al balalary ondaydy, tipti oilaryna da almaytyn tәrizdi. Nemerelerge «ata-babalar mekenin» saghyntu qiynnyng qiyny kórinedi. «Immigranttardyng amerikandanuyn» zerttegen Piore, Herberg, Sauell, Gordon, Selinsterding osynday tújyrymdarymen, derekterimen tanysqanda, mening esime bizdegi sosiolingvistikalyq ahual týsti.
Bizdegi qalagha kóshkender men basqa elderdegi qalagha kóshkenderdi salystyrugha kelmeydi. Basqa elderdegiler óz tilinde sóileytin auyldyq mekeninen óz tilinde sóileytin qalalyq mekenge kóshedi. Kәsibi, túrmys tәrtibi ózgergenmen, tili ózgermeydi. Al bizde әlgi aitylghandardyng bәri de - túrmys-salt ta, kәsip te, til de týgel ózgeruge mәjbýr bolady. Sondyqtan bizding qalagha kóshkenimiz ishki qonys audarudan (migrasiyadan) góri syrtqa qonys audarugha (immigrasiyagha) kóbirek úqsaydy. Bizdegi sosiolingvistik ahualdyng basqa elderdegi immigrasiyalyq prosesterdi eske týsiruining syry da osynda jatsa kerek.
Bir kezderi Almaty kóshelerinde qazaqsha sóilep bara jatqandardy keziktirip jarytpaytynbyz. Til turaly aitysu, bizding túsymyzda shyqty deuge bolady. Bizding buyn tildik nigilizmdi joigha kóp kýsh saldy. Biraq bizding buynnyng ol úmtylystaryna qaramastan, Qazaqstandaghy urbandanu prosesi, jogharyda aitylghanday, basqa elderdegi immigrasiyalyq prosesterge úqsaytyn sipatynan kóp ózgere qoymady. «Bayaghy jartas bir jartas» kýiinde qala berdi. 60-jyldary qalagha kelgen bizding ózimiz nemereni qoyyp, shóbere sýyge kóshtik. Olar týgili ózimiz «akkuliturasiyadan» tolyqtay ótip, mәdeniyettik, tildik «assimilyasiyagha» úshyradyq. Áytpese, basshy mekemelerimiz ana tilimizge esikterin aiqara jauyp, basshy «papalar men mamalar» týgili, basshy «atalarymyz ben әjelerimiz» әlige deyin qazaqsha shorqaqtyqqa qysyludyng ornyna, órkeniyetting basty belgisindey kórip, mәrtebe sanap, mardymsyp jýrer me edi?! Qysqasy, endi sәl keshiksek, bizding últtyq bolmysymyzdan júrnaq ta tabylmay, júrday bolyp qaluymyz әbden mýmkin edi. Biz әlgindey prosester qalany qoyyp, auyldarymyzdy әjeptәuir mendep alghan tústa tәuelsizdik aldyq.
Al óz basyma keler bolsaq, balalarym qazaqsha biledi. Degenmen tiridey jat bolyp bara jatqan úrpaq jayynda qamyghatyndar sanatynda, әriyne, men de barmyn.

TILDING JAUAPKERShILIGI JURNALISTERDE EMES, ÝKIMETTE
- Memlekettik isimizding nasihatshylyq qyzmetining oidaghyday óristey almay otyrghandyghy da óz salqynyn tiygizbey jatqan joq. Keybireuler qazaq tilining jәne sol tildegi aqparat qúraldarynyng dәrmensizdigine teligileri keledi. Shyndyghyna kelgende, reformany týsindiru men nasihattau, sol arqyly olargha keninen әleumettik qoldau tabu, eng aldymen, reformashyl kýshterdin, onyng ishinde Ýkimetting basty mindeti bolsa kerek. Al bizde onday orasan auqymdy jәne auyr mindet jalghyz Elbasyna jýktelip qoyghanday. Múnday «sypayygershiliktin» ar jaghynda reformashyl komandanyng óz liyderine úqsap, eki tilge birdey jetik bolugha әli kýnge deyin talpynbaghan samarqaulyghy jatsa kerek. Ókinishke qaray, oghan mysal óte kóp. Olardy sózben tizbey-aq, Ýkimet mýshelerining ózderi úsynatyn zang jobalaryn Parlamentke ózderi kelip bayandaudan qashqalaqtaytynyn aitsaq ta jetkilikti. Kóbine-kóp orynbasarlaryn júmsaydy. Onday bayandamalardaghy memlekettik tilge degen izet sóz bastardaghy amandasumen, sóz ortasyndaghy birer qystyrmamen, sóz ayaqtardaghy «kóp-kóp raqmetpen» shekteledi. Bastan-ayaq qazaqsha bayandamany týsimizde bolmasa, ónimizde tynday almay-aq qoydyq. Memlekettik tilimizding resmy minbelerdegi hali osynday bolghanda, ol tilde sayasat jýrgizu men bilim berudegi oyazdyqtardyng nege selt etpeytindigine sebep izdep, bas qatyrmasa da bolady. Qazaq tilinin, memlekettik til mәrtebesin bylay qoyyp, tym bolmasa orys tili dengeyinde qoldanyluy ýshin Qazaqstan Ýkimeti birshama qadamdar jasauy qajet. Memlekettik tildi qorghay almau - memlekettik shekarany qorghay almaumen ten. Ýkimet memlekettik tildi memleketting tuynday qasterlep, memlekettik shekaraday qyraghy qorghay bilui shart. Memlekettik shekarasyna nemqúrayly qaraytyn el memlekettilikti qalay tәrk etip alatyn bolsa, memlekettik tiline jýrdim-bardym qaraytyn qauym da dәl sonday kelensizdikting kebin kiyedi. Sondyqtan memlekettik tildi qúrmetteudi eng aldymen memlekettik biylik oryndary kórsetuge tiyisti. Memlekettik lauazym iyeleri memleketke adaldyghyn, memlekettik tilge degen izet-yntasymen dәleldeytin bolsyn! Shekaranyng eng senimdi saqshysy - otanshyldyq. Memlekettik tilge qúrmet - otanshyldyqtyng eng basty qasiyeti.

SIZ MEMLEKETTIK TIL ÝShIN NE ISTEDINIZ?
- Ózimdi tilding jolynda shyryldap jýrgen kóp múnlyqtyng birimin dep esepteymin. Sayasatshy retinde - til turaly tartys-talastyng eshqaysysynan da tayynghan emespin. Qay minbenizden de qazaqsha sóilep kelemin. Adam retinde - balalarymdy ana tilinde sóilettim, olardyng da óz balalaryn ana tilinde sóiletuin talap ettim. Azamat retinde - túnghysh til turaly zanymyz qabyldanghanda, Jogharghy Keneske deputat emes, kóldeneng kók atty basymmen baryp, sóz sóiledim. Zang dauysqa qoyylardyng dәl aldynda, sol kezdegi birinshi hatshy Núrsúltan Ábishúlynyng aralasuymen әreng sóz aldym. Zalgha qarap: «Keshe bastarynyzgha ne qily zobalang týsip, el auyp, jer auyp kelgenderinizde sizderden eshtenesin ayamaghan qazaq halqyna endi til ekesh tilin de qimay, jylatyp-syqtatyp, jalyntyp-jalbaryntqylarynyz kelip otyr ma?» dedim...
Aqiqatyna kelsek, kezinde últ retinde joyylyp ketuge sәl-aq qalghanymyz da, endi aiqyndalyp otyr. Últ ol - siz ben biz. Árqaysysymyz óz qolymyzdan keletindi týgel istesek, tilding de kósegesi kógeredi. Bizding tilimizding óz mәrtebesine ózi bekem boluyna zang qolbaylau bolyp túrghan joq... Qansha ýlken túlgha desenizder de, jetesizderdi jelkelep, sanasyzdardy sabap til ýiretetin biylik mende de, eshkimde de joq.

ABAYDY SABAP JYLATQANDARDY, ShOQANDY SAYLAMAY QÚLATQANDARDY «PERIShTELER QOGhAMY EDI» DEP QALAY AYTA ALAMYZ?..
- Materialdyq qúndylyq jolynda ruhany qúndylyqty yghystyra salatyn úrpaq ósip kele jatyr degen qorqynysh joq pa?
- Onday qorqynyshty Tonykók pen Qorqyttan bastap, bәri aityp keledi. Tútas bir «Zar zaman» әdebiyetin sol uayym tughyzdy. Biraq Mónke men Búqar, Shortanbay men Dulat, Ábubәkir men Múrat aitty eken dep, «qynama beshpet» kiyilmey, «saptama etik» tigilmey, «jez samauyr yzyndamay», «qyz jigitke qyryndamay» qalghan joq. Ónsheng perishtelerden túratyn qogham keshe de, búrnaghy kýni de bolghan joq. Abaydy sabap jylatqandardy, Shoqandy saylamay qúlatqandardy, qoradaghy malyn tartyp alyp, qarshaday qatyn-balany baqaday shulatqandardy perishteler qoghamy edi dep qalay aita alamyz?! Biylik dese әkesin, baylyq dese babasyn satatyndar búryn da bolghan, qazir de bar, olarmen búrynghylar da kýresken, biz de kýresemiz. Ruhany qúndylyqtar jolynda kýrese jýrip, maqúlyq emes - adam, tobyr emes - halyq bolugha tyrysamyz.

BÁSING BÁLDI BOLSYN DESEN...
- Bolashaq úrpaqtan ne kýtesiz? Keyin sizding kitaptarynyzdy dәl óz kókeyinizdegidey oqy alatyn zerdeli úrpaq bola ma?
- Keleshek úrpaqtardyng bizden aqylsyz bolmaytynyna senimim kәmil.
- Jastargha qanday ósiyet aitasyz?
- Qazirgi adam - naryqtyq mýlik, naryqtyq zat. Bilimdi, bilikti, kәsiby sauatty, bәsekege qabiletti bolsang ghana naryqta ótimdilik qasiyetke ie bolasyn. Sondyqtan sizder ómir baqy oqudy qajetsinetin zamanda ómir sýrip otyrghandarynyzdy úmytpanyzdar. Bәsing bәldi bolsyn deseng - jetile, shyndala, qayrala týs!..

SÓZ SONY:
Biz «bir ózinde qyryq kisining aqyly bar han tabylsa, ony qatelestirmey týzu jolgha salyp otyratyn auzy dualy by tabylsa, bәri de oidaghyday bolady» dep sanaymyz. Búghan tek búqara ghana emes, nebir dýldýl oishyldar da sengen. Solay payymdaghan Sokrat, Platon, Aristotelider óz oilaryn jýzege asyrmaq týgili, bir jaghynan biylik әleminen, ekinshi jaghynan sabyrsyz tobyrdan qyspaq kórip, bastarymen qayghy bolyp ketken. Ózimizding Tonykók, Qorqyt, Sypyra jyrau, Asan Qayghylar da solargha úqsas hal keshken.
Áz-Jәnibekting aqylmany da: «Ayaz by әlindi bil, qúmyrsqa jolyndy bil» deuge mәjbýr bolghan...

Ázirlegen Shynghys MÚQAN
«Ayqyn» gazeti, 05.12.09.