Memlekettik tildi damytu qorynyng bir jyldyq esebinde sóilegenderding sózi basapsóz betterinde kórinis tauyp jatyr. Sol jiyngha qatysqandardyng bәri saliqaly oy aityp, keleli mәseleni ortagha salghan siyaqty.  Shynymen solay ma?  Endeshe oqyp kórinizder. Bizding tilshimiz «El birligi» doktrinasy men Múhtar Shahanovqa qatysty pikir bildirgen túlghalardyng sózderin audyrtpay kóshirip alyp berip otyr.

Oralbay Ábdikәrimov

Memlekettik til turaly zang qabyldau jónindegi shynynda múnday joba bar, jatyr. Mening bir úsynysym, osyny bizding myna mәjilistegi Qazaqstan halyq assambleyasynan saylanghan deputtar, solardyng bastauymen, osyny, sol úsynugha bolady degen, sonday pikirim bar.

Myrzatay Joldasbekov

Kýn tәrtibinen týsti. «Qazaqstandyq últ» deytin nәrse joq. Búl endi men oilaymyn, ol eshqanday bolmaydy da.

Memlekettik tildi damytu qorynyng bir jyldyq esebinde sóilegenderding sózi basapsóz betterinde kórinis tauyp jatyr. Sol jiyngha qatysqandardyng bәri saliqaly oy aityp, keleli mәseleni ortagha salghan siyaqty.  Shynymen solay ma?  Endeshe oqyp kórinizder. Bizding tilshimiz «El birligi» doktrinasy men Múhtar Shahanovqa qatysty pikir bildirgen túlghalardyng sózderin audyrtpay kóshirip alyp berip otyr.

Oralbay Ábdikәrimov

Memlekettik til turaly zang qabyldau jónindegi shynynda múnday joba bar, jatyr. Mening bir úsynysym, osyny bizding myna mәjilistegi Qazaqstan halyq assambleyasynan saylanghan deputtar, solardyng bastauymen, osyny, sol úsynugha bolady degen, sonday pikirim bar.

Myrzatay Joldasbekov

Kýn tәrtibinen týsti. «Qazaqstandyq últ» deytin nәrse joq. Búl endi men oilaymyn, ol eshqanday bolmaydy da.

Qazir endi meni qinap otyrghan ne nәrse. Biz endi 70-ten asqan adambyz ghoy. Men osy kesheli beri, әneukýnnen beri gazetterdi kóbirek oqyp jatyrmyn. Búl «El birligi» degen doktrinagha baylanysty ushyqtyryp, osyny dauryqtyryp, kәdimgidey jalaulatyp, kóterip jatqan bizding bauyrlarymyz bar. Qazir qaranyzdarshy qanshama balabaqshy qalpyna keltirilip jatyr. Qanshama mektep ashylyp jatyr bizding memlekettik tilimizde. Biz kishkene sabyr etuimiz kerek dep oilaymyn. Myna, biz ózi bayaghy zamanda da, qazaqtyng saltynan, tarihynan biz biletin nәrse, qazaq basqany isteui mýmkin, biraq ashtyq jariyalamaghan. Osynday bir pәle payda boldy bizge songhy kezde. Onyng betin әrmen qylsyn. Sondyqtan Smaghúl, sen bәrimiz jaqsy kóretin, oily, ýlken halqymyzdyng qabyrghaly azamatysyn. Men mәselen aghasy retinde aitar edim Múhtargha (Shahanovqa) sәlem ait. Onyng da densaulyghy bizge kerek. Qazaq halqynyng ýlken aqyny. Ataqty aqyny. Áli elimizge, úrpaqqa, asa tatymdy shygharmalar beretin dep otyrghan aqynymyz. Sondyqtan ózining densaulyghyn da saqtasyn, abay bolsyn. Biz bәrimiz qazir soghan abyrjyp otyrmyz. Al endi ony keybireuler aitaqtauy mýmkin. Mәselen, qansha jerden janashyr boldy degenmen Petr Svoik qazaqtyng tiline jany ashyp, últqa jany ashyp otyr dep men óz basym oilamaymyn. Sondyqtan bir kishkene әr nәrseni biz, salmaqtap, oigha salsaq dep oilaymyn. Sosyn myna tórde otyrghan inilerimizge aitatynym, bizdi jau quyp bara jatqan joq, esh qayda asyghyp bara jatqynymyz joq. Taban astynda bir doktrinalar shyghady, taban astynda konsepsiyalar shyghady. Sol kishkene oilansa, oilansaq. Mәselen myna Smaghúl otyr inimiz, myna jerde qasymda Amangeldi otyr. Sonday bir ýlken, konseptualdy qújattar dayyndalatyn kezde, men oilaymyn osynday aqyly bar, oiy bar, últqa jany ashityn azamattardy da qamtu kerek dep oilaymyn. Sol kezde biz qatelespeymiz. Ángime kóbeymeydi. Al endi elding kóbining ashyq aityp otyrghan әngimesi, aqiqaty ol mәselen zandy oryndatu kerek. Nege ony talqylay beremiz biz. Sonan keyin elbasynyng qol qoyghan qújaty bar. Pәrmeni bar. Onda, mening esimde әli kýnge deyin: 2009-shy jyly preziydent әkimshiligi, ýkimet týgel qazaq tilinde sóileu kerek. Kóshu kerek. Al onyng ishinde shýldirlep jýrgen, qazaqsha bilmeytin adamdar da kóp. Sondyqtan Mәulen, endi sen osy mәselemen kóbirek ainalysyp otyrsyng ghoy shyraghym, osyny kóbirek qadaghalanqyrau kerek dep oilaymyn. Biz endi auzymyzdy qu shóppen sýrte bermeyik jigitter. Baybalam sala bermeyik. Ashugha salynbayyq. Odan qazaq eshqashan eshtene útqan emes. Nede bolsa bәrin aqylgha saluymyz kerek. Elbasy osy qúdaygha tәuba, osy últ ýshin, halyq ýshin istemey jatqan nәrsesi joq qoy. Men mәselen, azar bolsa jalghyz Kekilbaevtyng keudesinde túrghan shyghar mynau bes júldyz (Enbek eri) Osy sheshim jariyalanghan kezde býkil Bayseyitov atyndaghy opera teatrynda bәrimiz ornymyzdan túryp, kózimizge jas keldi. Búny biz әdebiyetimizge, qazaq tilining mereyine, ruhaniyatymyzdyng mereyine bergen syilyq dep eseptedik.  Sondyqtan qúdaygha shýkir, bizge osynday bir, kishkene jaqsylyqtardy da kóre biluimiz kerek dep oilaymyn. Men óz basymnan, endi ol Almatyda ghoy Múhtar, ony jaqsy kóremin. Talantty azamat, inimiz. Menen dúghay sәlem ait shyraghym. Jaqsy nәrse emes búl. Neghylady ashtyq jariyalap, onan da bala-shaghasy bar, jaqyny bar, keregi joq. Qúday qalasa ol sol, ashtyq jariyalaymyn dep, sol ýshin narazy bolyp jatqan «El birligi» deytin doktrina qabyldanbauy da mýmkin. Talqylap jatyrmyz ghoy. Pikirimizdi aityp jatyrmyz. Pikirimiz jetip jatyr. Qabyldap jatyr qúday qalasa. Osynday bir sabyrgha, inilerimizdi bir kisilikke, birlikke, yntymaqqa shaqyrghym keledi. Kóp rahmet!

Asyly Osman

Shyn mәninde elbasymyzdyng eren enbegin baghalamaytyn birde bir jan joq. Biraq elbasymyzdyng bastamasyn әri qaray jetesine jetkizuge kelgende kemshin tartyp jatqan jayymyz bar. Tipti men búdan búrynda maqala jazyp ta aitqanmyn: Bir qazaqtyng bastamasyn bar qazaq jýzege asyra almay jatyr,- degenim. Janaghy doktorinadan bizding aiqayymyzdyn, kópting shyghyp jatqany - doktorinany jaz dep aitylghan, biraq doktorinany qay maghynada, qay maqsatta, qanday ruhta, qanday talappen jazu kerektigin biletin adam jazu kerek, jandarym. Eger bile bilsenizder, sol doktorinany mening qolyma orysshasyn ústatty. Nege men qazaqshasyn ústamauym kerek birinshiden. Ekinshiden doktorinanyng ne ekenin sol jazghan adam úghu kerek. Ýshinshiden onyng orysshasynda bir basqa, qazaqshasyna kelip bir basqa deymin. Osynyng arasyndaghy qayshylyqtar býgingi tanda qoghamnyng ózine qayshylyqtar tughyzyp otyr. Elbasy aitqan kezde shyn mәnindegi el birliginin  úiytqysy, onyn  negizi nede? Sony biletin adam jazu kerek. Sol Eraly Toghjanov sol jazghanda bilip jazdy ma eken, bilmey jazyp otyr ol. Eger bile biletin bolsa, qazaqtyn, býgingi qoghamnyng jayyn úqqan adam bolatyn bolsa, doktorinany sol túrghyda, sol maqsatta jazbaghan bolar edi.

Til dengeyi bayqauynyng әrbir qyzmetke alarda qazaq tilin súrau, talap qong degendi, ghylymy zertteu ortalyqtaryn ashu degenge eki qolymdy kóterem. Qazaqtyng tiline bir-aq nәrse kerek. Qazaqtyng tiline talap kerek. Qazaq tilining qajettiligin arttyru kerek. Til baylyghy әrbir eldin, últtyng maqtanyshy. Qay últtan, qay elden bolsa da, qasterli, qúdirettisi tili. Tilge jaqyn adam elge jaqyn bolady. Tildi bilgen adam ghana sonyng mәrtebesin kótere alady. Últty týsinedi, úghynady, qadirleydi, qasterleydi, qúrmetteydi. Sol tildi biluge talpynady.

Mәulen Áshimbaev

Men endi ózim oilaymyn, bir jaghynan búl dúrys ta shyghar. Elbasy da osy doktrinany birden qabyldamay, sekretariat jasaghan doktrinany qabyldamay, halyq talqylasyn, әr týrli pikirler aitylsyn, dep ózi sóitip úsynyp otyr ghoy halyqqa talqylaugha. Sondyqtan osynday әngimelerding shyghuy óte oryndy, óte dúrys. Osynday pikirtalastardy eskere kele, aitylghan úsynystardy eskere kele doktrinany jaqsylap, bәrimiz birigip jasasaq, bir jaqsy ýlken dokument shyghatynyna ózimning kýmәnim joq. Jalpy búl jerde aitatyn bir-eki mәsele, jana Smaghúl aghamyz da aityp ketti, Núrlan aghamyz da aityp ketti. Búl sizderding qoldarynyzdaghy joba. Jobany dayyndaghan, endi myna assambleyanyng ózining tartqan sarapshylary bar, basqa bir mamandary bar, endi olardyng uaqyttary azdau boldy, sondyqtan endi búl jobany tek joba dep qabyldau kerek. Búghan Almatyda Múhtar Shahanov bastaghan biraz azamattar otyr. Solardyng úsynystary aitylsa, olar sol úsynystaryn naqty qaghazgha týsirse, onyng bәri eskeriledi dep ózderinizge osy jerde anyq aitam. Egerde doktrinanyng ishinde, janegidey, Smaghúl aghamyz aitty ghoy, tengermeshilik siyaqty terminder, solar bolyp jatsa, mýmkin ony oryssha bir jaqtan jasaghan shyghar doktrinany. Sosyn qazaqsha audarghan shyghar. Nemes basqasha bolghan shyghar. Sol kezde osynday terminderding kirip ketui әbden mýmkin. Sondyqtan onday terminderge kóp kónil bólmey, búl sol audarmashylardyng bir kinәsi shyghar, sondyqtan olardy alyp tastayyq. Búdan ýlken sayasat tughyzyp, bir ýlken әngime tughyzatynday men eshqanday negiz kórip otyrghan joqpyn. Jalpy, qazir endi bir dúrys emes pikir bar Almatyda. Myna doktrinanyng ishinde qazaq últyna qarsy bir әngimeler bar eken, «qazaqstandyq últ» degendi qozghaytyn pikirler bar eken degen әngimeler aitylady. Onyng bәri shyndyqqa say kelmeytin әngimeler. Doktrinanyng ishinde «qazaqstandyq últ» degen әngime joq. Doktrinanyng ishinde qazaq tiline qarsy kóterilgen eshqanday oilar, eshqanday pikirler joq. Egerde onday oilar bolsa, qazaq tiline qarsy, qazaq qoghamyna qarsy, qazaqtyng bolashaghyna qarsy pikirler bolsa doktrinanyng ishinde, ony elbasynyng ózi, búl drktrinany qoghamgha jibermes edi. Sondyqtan búl jerde men ózim oilaymyn, keyde mysaly bir audarma kezinde qatelikter boldy ma, basqa bir týsinispeushilikter boldy ma, әlde aghalarymyz sol dokrinany dúrys oqymady ma, sondyqtan osynday bir-birimizdi týsinbeushilikter bar shyghar. Ony endi aqyldasa otyryp, әngimelesip otyryp, onday mәselelerdi sheshuimiz kerek. Búdan basqa jana kóterilgen, aitylghan sharua, endi biylikten eshkim Múhtar Shahanovpen sóilespey jatyr, eshkim barmay jatyr degen әngime boldy ghoy. Búghan baylanysty aitatyn mәsele, ótken aptada preziydent әkimshiligining basshysynyng tapsyrmasymen, әkimshiliktegi ishki sayasat bólimining basshysy Darhan Mynbay degen azamat, qazaq tilining janashyry, ony barlyqtarynyz bilesizder, arnayy Almatygha baryp biraz kezdesuler ótkizdi. Ol kezdesuge Smaghúl agha siz de qatystynyz ghoy, qatystynyz. Núrlan agha qatystynyz ghoy, qatystynyz. Osy jerdegi biraz azamattar kezdesuge qatysty. Búdan basqa keshe, bizding tapsyrmamyzben Seydumanov Serik degen bizding әriptesimiz, sizderding barlyqtarynyzdy jinap, Smaghúl agha boldynyz ghoy, boldynyz, ol jerde, jinap, doktrinagha qanday pikirleriniz bar dep, keshe sonday әngime ótkizdi. Bes saghat ýlken әngime boldy. Búdan basqa sekretariattyng basshysy, Eraly Toqjanov 5-6 kýn boldy Almatyda jatyr. Almatyda jatyp kýnde Múhtar Shahanovpen kezdesip otyr. Kýnde sol Múhtar Shahanovtyng ainalasyndaghy adamdarmen kezdesip otyr. Smaghúl agha sizben kezdesti ghoy, kezdesti. Núrlan agha sizben kezdesti ghoy, kezdesti. Sondyqtan biylikten eshkim sizdermen kezdespey jatyr, barmay jatyr degen әngime onsha shyndyqqa janaspaytyn әngime shyghar. Egerde Darhan bauyrymyz ben Eraly Toqjanovtyng dengeyleri azdau bolsa, onda býgin týsten keyin kezdeseyik. Kezdesip úsynystardyng bәrn aitynyz. Onyng bәrin biz sekretariatqa bereyik. Olar bәrin eskersin. Sondyqtan búl jerde doktrinagha osynday bir qazaqqa qarsy pikirler kiripti, doktrina qazaqqa qarsy eken, «qazaqstandyq últty» damytugha arnalghan eken degen pikirding bәri ol ras emes. Búl mәseleni elbasy eshqashan ótkizbeydi búnday dokumenti, eger olay bolatyn bolsa. Ony sizder ótkizbeysizder. Ony qazaqtyng qoghamy ótkizbeydi. Sondyqtan osyny naqtylap, osy jerde aituymyz kerek. Sondyqtan ony endi bәrimiz birigip, dúrystap jasasaq, búl jaqsy bir endi, shetelde kórsetetin dokument bolar dep ózimiz oilaymyz. Sondyqtan ketip qalghan eshnәrse joq, qazaq últyna qarsy jasalyp jatqan eshqanday sharua joq. Oghan apparattaghy azamattar da, eshkim jol bermeydi onday sharuagha, sondyqtan bәrimiz birigip, artyq әngimege barmay, elimizding ishindegi tynyshtyqty saqtap, elbasynyng sayasatyn әri qaray jýzege asyryp, óstip birge júmys istey bersek, ras, memleketting aldynda túrghan maqsattargha jetemiz dep ózim oilaymyn. Qazaqstannyng da, qazaq tilining de bolashaghy ýlken. Bәri de ornyna keletinine ózim senimdimin. Rahmet!

Qanat Saudabaev

Men osy ruhany salasynda 68 jyldan beri qolymnan kelgenshe enbek jasap kelemin. Osy kóp qazir qazaqtyng tiline, qazaq halqyna jylaushylardyn, jylaushylardan kem enbek jasaghan joqpyn, jasamaymyn da. Sizder osy iya, bir dauys estilmegen kezde biz búl mәselelermen shúghyldanghan adambyz. Mini Ábekeng otyr, Quanysh Súltanovich otyr osy jerde, ekeui de agham, mening әriptesterim. Býgin osy qaybir jigitter asyra siltegende mening denim dýrshigedi. Sonda solar Núrsúltan Nazarbaevtan kóp jasady ma osy qazaq halqyna. Sizder keshe biz qay jerde bolghanymyzdy osynday jigitter nege úmytady. Nege búny, iya, saudagha salady, sayasy saudagha. Biz keshe, keshe ghana tәuelsizdik aldynda myna siz zaveduyshiy, i-i-i iya, mәdeniyet bólmening mengerushisi, otyratynbyz, sanap otyratynbyz qazaq nómirin qansha qosamyz konsertke, qansha, iya, qazaqsha sóiletu bolady. Sonyng kezinde biz jas jigittermiz, aghalarymyzgha renjy túghynbyz. Osylar-aq bәrin tarazygha salyp qúrtatyn boldy dep. Sol kezde men sizderge aitayyn, 86-shy jyly sol biraz aghayyndar óshiretke túrghan qol qoyamyz dep - osy qazaqtyng jastary mynau últtyq nege ketip qaldy dep. «Pravdagha» biz hat jazamyz, SK-gha hat jazamyz, sol jerde óshiretke túrghan, oibay meni úmytyp ketpender, meninde qolymdy qoyyp hatqa, aty-jónimdi jazyndar degen. Solardyng birazdary qazir, iya, sol tәuelsizdik alghannan keyin, iya, oibay biz janashyr bop shyqtyq. Men osynday әdiletsizdikke qarsymyn. Qúdaygha shýkir, osynday qiyn kezende, qazaq halqynyng osynday perzenti bolghan Núrsltan Naharbaevtay. 38 prosent qazaq edi biz tәuelsizdik alghanda. Qayda bolar edik osy, iya, osynday pikirge biz qosylsaq. Kim osy jauapkershilikke aitar edi. Áy men qazir, mynau, memlekettik hatshy retinde emes, osy qazaqtyng bir úly retinde aityp otyrmyn búl mәseleni. Poetomu әr sózding baghasy bolu kerek, әr sózge jauapty boluymyz kerek jigitter. (qoldau izdegendey jan jaghyna qaraghanda Áshimbaev aralasty sózge)

Mәulen Áshimbaev

Men bir aitayynshy, Múhtar Shahanovty biz shaqyrdyq osy jinalysqa. Osy jinalysqa shaqyrdyq qoy Smaghúl agha, bilesiz ghoy iya, endi nege kelip aitpaydy osy jinalysqa osy jerde. Shaqyrdyq, Darhan Mynbay birneshe ret zvondady, bizding jigitter zvondady. Qayta-qayta shaqyrdyq, keliniz, aitynyz, osy jerge nege kelmeydi onda sonda (búlqynyp mikrofon tetigin basyp qoydy Áshimbaev).

Qanat Saudabaev:

Búl Múhtar Shahanovtyng óz basynyng mәselesi emes, Múhtar Shahanov ta iya, bizding әriәptesimiz, bauyrymyz, onyng iya, ózining iya, mynanday jaghdaylargha aitatúghyn sózderi de bar, pikiri de bar, biraq, múny men taghy da aitam, búl til mәselesi, qazaqtyng taghdyry, bizding janadan 18-ge kele jatqan tәuelsiz memleketimizding taghdyry ol eshqashan sayasy saudagha salynatúghyn tirlik emes. Men osy ýshin janaghy iya, Núrlan bauyryma, inime aitqanym: kóp jasalyp jatyr, qúdaygha shýkir biz qaydan shyqqanymyzdy bilsek, mynau qolda bar altynnyng baghasy joq degen osy. Jana Myrzekeng jaqsy aitty, iya, shýkir deyik, shýkirge baq qonady deydi qazaqta. Býginde kóp jaghdaylar jasalyp jatyr. Jana men, iya, kirispe sózimde biraz jasalyp jatqan tirlikterdi aityp kettim. Qazir de myna pikir-oylarynyzdy taghy da qarap, biraz memlekettik mekemelerge tapsyrma beriledi. Myna zangha engerister engizu mәselesi qaralady. Jana ýsh janadan iya telearna 24 saghat isteytin tek qana qazaq tilinde, sonday jaghdaylar jasalyp jatyr. Qazir men sizderge aitayyn, 18 jylda osy elbasymyzdyng arqasynda myna bizding janaghy Osman apay jaqsy aityp ketti, qazaq ózi bauyryna tartatúghyn halyq. Osynyng arqasynda da qúdaygha shýkir, jalghyz-aq osy bizding memleketimiz qan tógilmey, aiqay-shusyz mine 18 jyl kele jatyrmyz. Dýnie sony qabyldap otyr. Dýnie osyghan ýlken bagha berip otyr. Biz nege óz aramyzda osynday bylyq-býlshik shygharamyz. Ony halyq jasap otyrghan joq. Halyq jasap otyrghan joq. Halyqqa kósem symaqtar jasap otyr. Vot biz solarmen halyq ýshin, qazaq tili ýshin, elimiz ýshin, solarmen, iya, biz dúrys júmys jasatuymyz kerek. Olar da bizdin, iya, qoghamnyng bir bólegi. Olardyng pikirin syilaymyz, netemiz, biraq biz oilanuymyz kerek, qanday jaghdaydy biz, iya, osynday oiyn tarazysyna qoyyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»