Seysenbi, 29 Qazan 2024
Janalyqtar 4824 0 pikir 11 Qantar, 2010 saghat 06:57

JOGhALGhAN JÁDIGER

Kezinde qúramynda jas Múhtar Áuezov oinaghan "Yarysh" futbol komandasynyng emblemasy qayda?

Sport oiyndarynyng ishin­degi keninen taraghany jәne kópshilikting erekshe yqylasqa bólengen týri futbol desek ar­tyq aitqandyq bolmas. Onyng bir dәleli әlemdik futbol federasiyasy FIFA-gha kiretin elderding sany Birikken Últtar Úiymyna mýshe memleketter­ding sanynan artyq eken.

Qazaqstanda da futbol airyqsha orny bar sport týri sanatynda. Ol әsirese egemen el atanghannan beri elimizding qúrama komandasy men tan­dauly futbol klubtary shetel­derge jii shyghyp, UEFA-gha mýshe bolyp, qanatyn kenge jaya bastady. Osyndayda halyq únatqan oiynnyng bizdegi tarihy bastauy qalay bolyp edi degen saual sport sýier qa­uym­nyng kóke­yinde túratyny bar.

Bir qyzyghy Qa­­zaqstanda úi­ym­dastyryl­ghan túnghysh futbol koman­dasynyng sapynda ataqty jazushymyz Múhtar Áuezov te oinapty. Qalamgerding jas kezinde qazaq futbolynyng negizin qalaushylardyng biri bolghanyn zamandastary Qasymhan Múha­medov, Ábdinasyr Mirsha­nov, Salih Hisma­tulliyn, aghasy Ahmet Áuezov, ghalym Qayym Múhametqanov, taghy basqa adam­dardyng maqalalarynan kezinde oqyghanymyz bar.

Kezinde qúramynda jas Múhtar Áuezov oinaghan "Yarysh" futbol komandasynyng emblemasy qayda?

Sport oiyndarynyng ishin­degi keninen taraghany jәne kópshilikting erekshe yqylasqa bólengen týri futbol desek ar­tyq aitqandyq bolmas. Onyng bir dәleli әlemdik futbol federasiyasy FIFA-gha kiretin elderding sany Birikken Últtar Úiymyna mýshe memleketter­ding sanynan artyq eken.

Qazaqstanda da futbol airyqsha orny bar sport týri sanatynda. Ol әsirese egemen el atanghannan beri elimizding qúrama komandasy men tan­dauly futbol klubtary shetel­derge jii shyghyp, UEFA-gha mýshe bolyp, qanatyn kenge jaya bastady. Osyndayda halyq únatqan oiynnyng bizdegi tarihy bastauy qalay bolyp edi degen saual sport sýier qa­uym­nyng kóke­yinde túratyny bar.

Bir qyzyghy Qa­­zaqstanda úi­ym­dastyryl­ghan túnghysh futbol koman­dasynyng sapynda ataqty jazushymyz Múhtar Áuezov te oinapty. Qalamgerding jas kezinde qazaq futbolynyng negizin qalaushylardyng biri bolghanyn zamandastary Qasymhan Múha­medov, Ábdinasyr Mirsha­nov, Salih Hisma­tulliyn, aghasy Ahmet Áuezov, ghalym Qayym Múhametqanov, taghy basqa adam­dardyng maqalalarynan kezinde oqyghanymyz bar.

...1913 jyldyng kýz aiynda Semeyde músylman jastarynan túnghysh "Yarysh" futbol komandasy qúrylyp, onyng qúramyna qazaq, tatar, ózbek balalary kiredi. Múhtar aghanyng birden alghashqy úiymdasqan futbol komandasyna alynuy ol kisining búghan deyin de dop oinap, sheberligin úshtap, futbol ónerine degen shyn yqylas tanytqandyghynyng kuәsi bolsa kerek. Búl turaly Salih Hismatulliyn: "Múhtar "Yaryshqa" 1913 jyly keldi, ekeumiz jasóspirimder komandasyna kirdik. Ol 16 jasta, men 15-te bolatynmyn. Men shabuylshy, Múhtar jartylay qorghaushy mindetin atqardy. Ol erekshe yntamen óte jaqsy oinaytyn. 1914 jyldyng kýzinde bizding komanda gimnazisterding orys jastarynan qúralghan eng kýshti komandasymen kezdesip, jeniske jetti. Sonda qarsylastar qaqpasyna birinshi dopty týsirgen Múhtar bolatyn", dep jazypty ("Semey tany", 29.04. 1977 j.).

Býginde tarihta izi qalghan "Yarysh" futbol komandasynyng oiynshylary (ishinde Múhtar da bar) týsken fotosuretting bir-eki týpnúsqasy ghana  saqtalghan. Ol kezinde gazetter men kitaptarda basyldy. Alayda osy fotosuretter men týpnúsqa arasyndaghy bir aiyrmashylyqty men 1997 jyly bayqaghan edim. Abaydyng memlekettik qoryq-múrajayy ýiinde túrghan fotosuretting (týpnúsqa) tóbesinde ortasynda arabsha jazuy bar aq dóngelekshe kelgen tanba bolsa, tómengi jaghynda arab tilinde jazylghan sózder bar eken. Al Ahmet Áuezovting kitabynda jәne gazetterde jariyalanghan suretterde ol jazular joq, jogharydaghy tanba da bayqalmaydy. Sonymen múnyng syry nede degen oimen týpnúsqany shyghystanushy ghalym Ádilbek Ámirenovke kórsetken edim. "Kónil - sandyq, til - kilt" degendey, surettegi arab jazuy til mamany Ádilbekke eshqanday qiyndyq tudyrmady. Fotonyng joghary jaghyndaghy aq dóngelekshe ortasyndaghy jazu "Yarysh" degen sóz eken. Bizding shamalauymyzsha búl komandanyng emblemasy. Oiynshylardyng artqy jaq tórine ilingen tu ispettes. Qazirgi futbol komandalarynyng da tәjiriybesinde múnday ýlgi bar. Al tómendegi jazu "Yarysh" futbol komandasy. "Semipalat" degen sózder eken. Sonymen oilaymyz, búl jazulardyng qanday jazyghy bar dep. Osy zaman túrghysynan qaraghanda onyng qoghamgha keltiretin "ziyandylyq" jaghy kórinbeydi. Degenmen, múnyng syry sol kezdegi kenestik ókimetting sayasatyna baylanysty, "qyraghy" senzuranyng júmysy dep topshylaugha bolady. Tipti, búl mysal sonau patsha ókimeti túsyndaghy "Yarysh" ispetti sport qoghamy negizinde birikken músylman jastarynyng janalyqtardy jatyrqamay, oi-sanalarynyng ósip, ruhany qúndylyqtardy iygeru barysyndaghy tyng talpynystaryn jaqtyrmaghan óktem sayasatpen ýndesip jatqan siyaqty.

Sol joly, yaghny 1997 jyl­dyng jazynda "Yarysh" futbol komandasynyng belgi-emblema­syna baylanysty jaghdaylar­dyng syryna qanyq bolatynday kezdesuler bolghan edi. Sonday bir qadam qaladaghy "Abay" jurnalynyng redaksiyasynan bastalghan bolatyn. Ózim búrynnan jaqsy tanityn redaksiya qyzmetkerleri - tanymal aqyn Merghaly Ibraev pen ghalym Asan Omarovpen әngimelesip otyryp, jogha­ry­daghy aitqan fotosurettegi aqtandaqtargha bayla­nysty sóz qozghaghan edim. Bir kezde Merghaly agha kýlip:

- Sen tura adreske kelip otyrsyn, biraz bolyp qaldy bizge, redaksiyagha Almatydan hat keldi. Ony jazghan kezinde "Yarysh" futbol komandasynda Múhtar aghamen birge oinaghan Yunus Nigmatullinning tughan qaryndasy Nәila degen kisining qyzy Rәmisa Nigmati. Ol adamnyng qolynda "Yarysh" komandasy­nyng emblemasy saqtauly kórinedi. Eger Semeyding bir kóshesine aghasynyng atyn beretin bolsa, qolyn­daghy tarihy jәdiger - emblemany múrajaygha tap­syr­maqshy eken. Biz osy mәselemen qala basshylyghyna, mәdeniyet basqarmasyna shyghyp edik, әlde qauyrt mәseleleri kóp pe, onsha qyzyghushylyq tanytpady. Búl súraqtyng sheshui solardyng qolynda ghoy. Eger saghan qajeti bolsa hat iyesining Almatydaghy telefonyn, adresin bereyin, - dep ýstelining tartpa­syn aqtara bastady.

Keyin júmys babymen Almatyda bolghan kezimde Rәmisa Nigmatiymen de kezdesip, tildesuding sәti týsti. Ol sol kezdegi Bilim, mәdeniyet jәne densaulyq saqtau ministrliginde qyzmet isteytin bolyp shyqty. Ángime barysynda bayqaghanym, búl kisi tarihy múralardy óte qasterleydi eken.  Sonyng eng bir qúndysy - M.Áuezov oinaghan futbol komandasynyng emblemasy. Ol arnayy jasalghan әsem qobdishanyng ishinde saqtalypty. Mólsheri 28h13 sm. Bas jaghy týimedaq gýli siyaqty dóngelenip kelip, art jaghynan ýsh lentamen tarmaqtalypty. Osynyng bәri alqyzyl týsti jibek lentamen jasalsa, ortasyndaghy bóligi jasyl týsti qymbat matamen jiyek­telip, "Yarysh" degen sóz arabsha kestelenipti. Jasy menimen mólsherles Rәmiy­sagha:

- Osy qúndy dýniyeni - Múhtar Áuezov ómirimen baylanysty jәdigerdi Almaty ne Semey múrajay­larynyng birine nege ber­meysiz? - dep súraq qoy­dym. Oghan Rәmisa:

- IYә, ózim de sony oi­lap, M.Áuezovting 100 jyl­dyghyna oray tughan qalam Semeyge syigha tartayyn, bi­raq "Yarysh" futbol koman­dasynyng kapitany bolghan sheshemning aghasy Yunustyng artyna qaldyryp ketken belgisi bolghan son, aghamnyng aty óshpesin degen oimen semey­lik basshylargha jazghan hatymda Yu.Nigmatul­lin atynda qalanyng "Tatarskiy kray" atalatyn bóliginen bir kóshe bersenizder dep talap qoyghan edim. Biraq olar tarapynan týsinistik bolmady. Jauap ta almadym. Sondyqtan ózimde saqtay berudi jón sanadym, - dedi.

Sonymen osy jabuly qazan kýiinde qalghan kókeydegi saualdyng taghdyry ne boldy degen oimen biyl Almatyda bolghanymda Rәmisany izdegen edim. Onyng ýiinde qyzy Marianna qalyp, ózi Germaniyagha qonys audarypty. "Yarysh" komandasy emblema­synyng jaghdayyn súrap edim, qyzy Semeydegi әjem bilmese, mening habarym joq degen jauap aitty.

Semeyge kelisimen Shayjýnisov kóshesindegi 53-ýide ornalasqan pәterding esigin qaqtym. Múnda Yunus Nigmatullinning qaryndasy Nәila әje balasy Alibertting qolynda túryp jatyr eken. 1915 jyly dýniyege kelgen apay әli de bolsa tyn, kózi jóndi kórmegenimen, kókiregi sayrap túr. Qanday jaghdaygha baylanysty kelgenimdi týsindirgenimde bәlsinbey, jatsynbay biraz әngime aitty. Ózi kórmese de әke-sheshesi, tughan-tuystarynan estigen Múhtar men Yunustyng dostyghyn, balalyq shaqtaryn eske aldy. Nigmatullinderding enseli eki qabatty ýii Múhtar siyaqty jastardyng bas qosyp, shay iship, әngime-dýken qúratyn orny bolghanyn aitty. Yunustan qalghan 1918 jylghy fotoalibomda sol zamannyng әrtýrli suretterimen birge  "Yarysh" futbol komandasynyn, onyng ishinde Múhtar bar foto da saqtalypty. Suretting artqy betinde orys tilinde barlyq 24 sportshynyng aty-jóni jazylyp­ty. "Múny kim jazghanyn bilesiz be?" - degen saualyma Nәila әje: "Sol komanda da oinaghan Famzov Rifkat jazghan", -dep jauap berdi. Ol kisi 1968 jyly 77 jasynda Semeyde qaytys bolypty. Aq ofiyseri bolghan aghasy Yunusty 1919 j. Qytaygha ótip bara jatqanynda shekarashylar atyp tastapty. Al qyzy Rәmisanyng qolynda bolghan "Yarysh" komandasynyng emblemasy qayda ekenin súragha­nymda, sharuamdy dúrys týsingen Nәila әjey qyzy Rәmisanyng apta sayyn Germaniyadan telefon soghyp túratynyn, sәlemimdi jetkizetinin aitty. Arada biraz uaqyt ótkennen keyin barghanymda әjey qyzymen sóileskenin, biraq ol "Yarysh" emblemasyna baylanysty eshtene aitpaymyn, búl mәselege nýkte qoyylghan degen siyaqty sóz aitypty.

Sonymen Múhtar Áuezov ómirimen tikeley baylanysty tarihy jәdigerding taghdyry belgisiz bolyp qaldy. Almatyda qaldy ma, әlde Germaniya asyp ketti me? Ol jaghy әzirge beymәlim. Al maghan búl mәsele "Mәdeny múra" baghdarlamasy tarapynan nazargha alynyp, kýn tәrtibine qoyylatyn bolsa sheshiler me edi degen  ýmit otyn úyalatady.

 

Ómirzaq SÚLTANOV, Shәkәrim atyndaghy Semey memlekettik uniyversiytetining dosenti. SEMEY.

«Egemen Qazaqstan», 2006-11-29

 

0 pikir