جوعالعان جادىگەر
كەزىندە قۇرامىندا جاس مۇحتار اۋەزوۆ ويناعان "يارىش" فۋتبول كومانداسىنىڭ ەمبلەماسى قايدا؟
سپورت ويىندارىنىڭ ءىشىندەگى كەڭىنەن تاراعانى جانە كوپشىلىكتىڭ ەرەكشە ىقىلاسقا بولەنگەن ءتۇرى فۋتبول دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. ونىڭ ءبىر دالەلى الەمدىك فۋتبول فەدەراتسياسى فيفا-عا كىرەتىن ەلدەردىڭ سانى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ سانىنان ارتىق ەكەن.
قازاقستاندا دا فۋتبول ايرىقشا ورنى بار سپورت ءتۇرى ساناتىندا. ول اسىرەسە ەگەمەن ەل اتانعاننان بەرى ەلىمىزدىڭ قۇراما كومانداسى مەن تاڭداۋلى فۋتبول كلۋبتارى شەتەلدەرگە ءجيى شىعىپ، ۋەفا-عا مۇشە بولىپ، قاناتىن كەڭگە جايا باستادى. وسىندايدا حالىق ۇناتقان ويىننىڭ بىزدەگى تاريحي باستاۋى قالاي بولىپ ەدى دەگەن ساۋال سپورت سۇيەر قاۋىمنىڭ كوكەيىندە تۇراتىنى بار.
ءبىر قىزىعى قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلعان تۇڭعىش فۋتبول كومانداسىنىڭ ساپىندا اتاقتى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ تە ويناپتى. قالامگەردىڭ جاس كەزىندە قازاق فۋتبولىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن زامانداستارى قاسىمحان مۇحامەدوۆ، ءابدىناسىر ميرشانوۆ، ساليح حيسماتۋللين، اعاسى احمەت اۋەزوۆ، عالىم قايىم مۇحامەتقانوۆ، تاعى باسقا ادامداردىڭ ماقالالارىنان كەزىندە وقىعانىمىز بار.
كەزىندە قۇرامىندا جاس مۇحتار اۋەزوۆ ويناعان "يارىش" فۋتبول كومانداسىنىڭ ەمبلەماسى قايدا؟
سپورت ويىندارىنىڭ ءىشىندەگى كەڭىنەن تاراعانى جانە كوپشىلىكتىڭ ەرەكشە ىقىلاسقا بولەنگەن ءتۇرى فۋتبول دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. ونىڭ ءبىر دالەلى الەمدىك فۋتبول فەدەراتسياسى فيفا-عا كىرەتىن ەلدەردىڭ سانى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ سانىنان ارتىق ەكەن.
قازاقستاندا دا فۋتبول ايرىقشا ورنى بار سپورت ءتۇرى ساناتىندا. ول اسىرەسە ەگەمەن ەل اتانعاننان بەرى ەلىمىزدىڭ قۇراما كومانداسى مەن تاڭداۋلى فۋتبول كلۋبتارى شەتەلدەرگە ءجيى شىعىپ، ۋەفا-عا مۇشە بولىپ، قاناتىن كەڭگە جايا باستادى. وسىندايدا حالىق ۇناتقان ويىننىڭ بىزدەگى تاريحي باستاۋى قالاي بولىپ ەدى دەگەن ساۋال سپورت سۇيەر قاۋىمنىڭ كوكەيىندە تۇراتىنى بار.
ءبىر قىزىعى قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلعان تۇڭعىش فۋتبول كومانداسىنىڭ ساپىندا اتاقتى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ تە ويناپتى. قالامگەردىڭ جاس كەزىندە قازاق فۋتبولىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن زامانداستارى قاسىمحان مۇحامەدوۆ، ءابدىناسىر ميرشانوۆ، ساليح حيسماتۋللين، اعاسى احمەت اۋەزوۆ، عالىم قايىم مۇحامەتقانوۆ، تاعى باسقا ادامداردىڭ ماقالالارىنان كەزىندە وقىعانىمىز بار.
...1913 جىلدىڭ كۇز ايىندا سەمەيدە مۇسىلمان جاستارىنان تۇڭعىش "يارىش" فۋتبول كومانداسى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا قازاق، تاتار، وزبەك بالالارى كىرەدى. مۇحتار اعانىڭ بىردەن العاشقى ۇيىمداسقان فۋتبول كومانداسىنا الىنۋى ول كىسىنىڭ بۇعان دەيىن دە دوپ ويناپ، شەبەرلىگىن ۇشتاپ، فۋتبول ونەرىنە دەگەن شىن ىقىلاس تانىتقاندىعىنىڭ كۋاسى بولسا كەرەك. بۇل تۋرالى ساليح حيسماتۋللين: "مۇحتار "يارىشقا" 1913 جىلى كەلدى، ەكەۋمىز جاسوسپىرىمدەر كومانداسىنا كىردىك. ول 16 جاستا، مەن 15-تە بولاتىنمىن. مەن شابۋىلشى، مۇحتار جارتىلاي قورعاۋشى مىندەتىن اتقاردى. ول ەرەكشە ىنتامەن وتە جاقسى وينايتىن. 1914 جىلدىڭ كۇزىندە ءبىزدىڭ كوماندا گيمنازيستەردىڭ ورىس جاستارىنان قۇرالعان ەڭ كۇشتى كومانداسىمەن كەزدەسىپ، جەڭىسكە جەتتى. سوندا قارسىلاستار قاقپاسىنا ءبىرىنشى دوپتى تۇسىرگەن مۇحتار بولاتىن", دەپ جازىپتى ("سەمەي تاڭى", 29.04. 1977 ج.).
بۇگىندە تاريحتا ءىزى قالعان "يارىش" فۋتبول كومانداسىنىڭ ويىنشىلارى (ىشىندە مۇحتار دا بار) تۇسكەن فوتوسۋرەتتىڭ ءبىر-ەكى تۇپنۇسقاسى عانا ساقتالعان. ول كەزىندە گازەتتەر مەن كىتاپتاردا باسىلدى. الايدا وسى فوتوسۋرەتتەر مەن تۇپنۇسقا اراسىنداعى ءبىر ايىرماشىلىقتى مەن 1997 جىلى بايقاعان ەدىم. ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايى ۇيىندە تۇرعان فوتوسۋرەتتىڭ (تۇپنۇسقا) توبەسىندە ورتاسىندا ارابشا جازۋى بار اق دوڭگەلەكشە كەلگەن تاڭبا بولسا، تومەنگى جاعىندا اراب تىلىندە جازىلعان سوزدەر بار ەكەن. ال احمەت اۋەزوۆتىڭ كىتابىندا جانە گازەتتەردە جاريالانعان سۋرەتتەردە ول جازۋلار جوق، جوعارىداعى تاڭبا دا بايقالمايدى. سونىمەن مۇنىڭ سىرى نەدە دەگەن ويمەن تۇپنۇسقانى شىعىستانۋشى عالىم ادىلبەك امىرەنوۆكە كورسەتكەن ەدىم. "كوڭىل - ساندىق، ءتىل - كىلت" دەگەندەي، سۋرەتتەگى اراب جازۋى ءتىل مامانى ادىلبەككە ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمادى. فوتونىڭ جوعارى جاعىنداعى اق دوڭگەلەكشە ورتاسىنداعى جازۋ "يارىش" دەگەن ءسوز ەكەن. ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا بۇل كوماندانىڭ ەمبلەماسى. ويىنشىلاردىڭ ارتقى جاق تورىنە ىلىنگەن تۋ ىسپەتتەس. قازىرگى فۋتبول كوماندالارىنىڭ دا تاجىريبەسىندە مۇنداي ۇلگى بار. ال تومەندەگى جازۋ "يارىش" فۋتبول كومانداسى. "سەميپالات" دەگەن سوزدەر ەكەن. سونىمەن ويلايمىز، بۇل جازۋلاردىڭ قانداي جازىعى بار دەپ. وسى زامان تۇرعىسىنان قاراعاندا ونىڭ قوعامعا كەلتىرەتىن "زياندىلىق" جاعى كورىنبەيدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ سىرى سول كەزدەگى كەڭەستىك وكىمەتتىڭ ساياساتىنا بايلانىستى، "قىراعى" تسەنزۋرانىڭ جۇمىسى دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ءتىپتى، بۇل مىسال سوناۋ پاتشا وكىمەتى تۇسىنداعى "يارىش" ىسپەتتى سپورت قوعامى نەگىزىندە بىرىككەن مۇسىلمان جاستارىنىڭ جاڭالىقتاردى جاتىرقاماي، وي-سانالارىنىڭ ءوسىپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردى يگەرۋ بارىسىنداعى تىڭ تالپىنىستارىن جاقتىرماعان وكتەم ساياساتپەن ۇندەسىپ جاتقان سياقتى.
سول جولى، ياعني 1997 جىلدىڭ جازىندا "يارىش" فۋتبول كومانداسىنىڭ بەلگى-ەمبلەماسىنا بايلانىستى جاعدايلاردىڭ سىرىنا قانىق بولاتىنداي كەزدەسۋلەر بولعان ەدى. سونداي ءبىر قادام قالاداعى "اباي" جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىنان باستالعان بولاتىن. ءوزىم بۇرىننان جاقسى تانيتىن رەداكتسيا قىزمەتكەرلەرى - تانىمال اقىن مەرعالي يبراەۆ پەن عالىم اسان وماروۆپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، جوعارىداعى ايتقان فوتوسۋرەتتەگى اقتاڭداقتارعا بايلانىستى ءسوز قوزعاعان ەدىم. ءبىر كەزدە مەرعالي اعا كۇلىپ:
- سەن تۋرا ادرەسكە كەلىپ وتىرسىڭ، ءبىراز بولىپ قالدى بىزگە، رەداكتسياعا الماتىدان حات كەلدى. ونى جازعان كەزىندە "يارىش" فۋتبول كومانداسىندا مۇحتار اعامەن بىرگە ويناعان يۋنۋس نيگماتۋلليننىڭ تۋعان قارىنداسى ءنايلا دەگەن كىسىنىڭ قىزى ءراميسا نيگماتي. ول ادامنىڭ قولىندا "يارىش" كومانداسىنىڭ ەمبلەماسى ساقتاۋلى كورىنەدى. ەگەر سەمەيدىڭ ءبىر كوشەسىنە اعاسىنىڭ اتىن بەرەتىن بولسا، قولىنداعى تاريحي جادىگەر - ەمبلەمانى مۇراجايعا تاپسىرماقشى ەكەن. ءبىز وسى ماسەلەمەن قالا باسشىلىعىنا، مادەنيەت باسقارماسىنا شىعىپ ەدىك، الدە قاۋىرت ماسەلەلەرى كوپ پە، ونشا قىزىعۋشىلىق تانىتپادى. بۇل سۇراقتىڭ شەشۋى سولاردىڭ قولىندا عوي. ەگەر ساعان قاجەتى بولسا حات يەسىنىڭ الماتىداعى تەلەفونىن، ادرەسىن بەرەيىن، - دەپ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىن اقتارا باستادى.
كەيىن جۇمىس بابىمەن الماتىدا بولعان كەزىمدە ءراميسا نيگماتيمەن دە كەزدەسىپ، تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ول سول كەزدەگى ءبىلىم، مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندە قىزمەت ىستەيتىن بولىپ شىقتى. اڭگىمە بارىسىندا بايقاعانىم، بۇل كىسى تاريحي مۇرالاردى وتە قاستەرلەيدى ەكەن. سونىڭ ەڭ ءبىر قۇندىسى - م.اۋەزوۆ ويناعان فۋتبول كومانداسىنىڭ ەمبلەماسى. ول ارنايى جاسالعان اسەم قوبديشانىڭ ىشىندە ساقتالىپتى. مولشەرى 28ح13 سم. باس جاعى تۇيمەداق گۇلى سياقتى دوڭگەلەنىپ كەلىپ، ارت جاعىنان ءۇش لەنتامەن تارماقتالىپتى. وسىنىڭ ءبارى القىزىل ءتۇستى جىبەك لەنتامەن جاسالسا، ورتاسىنداعى بولىگى جاسىل ءتۇستى قىمبات ماتامەن جيەكتەلىپ، "يارىش" دەگەن ءسوز ارابشا كەستەلەنىپتى. جاسى مەنىمەن مولشەرلەس ءراميساعا:
- وسى قۇندى دۇنيەنى - مۇحتار اۋەزوۆ ومىرىمەن بايلانىستى جادىگەردى الماتى نە سەمەي مۇراجايلارىنىڭ بىرىنە نەگە بەرمەيسىز؟ - دەپ سۇراق قويدىم. وعان ءراميسا:
- ءيا، ءوزىم دە سونى ويلاپ، م.اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي تۋعان قالام سەمەيگە سىيعا تارتايىن، ءبىراق "يارىش" فۋتبول كومانداسىنىڭ كاپيتانى بولعان شەشەمنىڭ اعاسى يۋنۋستىڭ ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن بەلگىسى بولعان سوڭ، اعامنىڭ اتى وشپەسىن دەگەن ويمەن سەمەيلىك باسشىلارعا جازعان حاتىمدا يۋ.نيگماتۋللين اتىندا قالانىڭ "تاتارسكي كراي" اتالاتىن بولىگىنەن ءبىر كوشە بەرسەڭىزدەر دەپ تالاپ قويعان ەدىم. بىراق ولار تاراپىنان تۇسىنىستىك بولمادى. جاۋاپ تا المادىم. سوندىقتان وزىمدە ساقتاي بەرۋدى ءجون سانادىم، - دەدى.
سونىمەن وسى جابۋلى قازان كۇيىندە قالعان كوكەيدەگى ساۋالدىڭ تاعدىرى نە بولدى دەگەن ويمەن بيىل الماتىدا بولعانىمدا ءراميسانى ىزدەگەن ەدىم. ونىڭ ۇيىندە قىزى مارياننا قالىپ، ءوزى گەرمانياعا قونىس اۋدارىپتى. "يارىش" كومانداسى ەمبلەماسىنىڭ جاعدايىن سۇراپ ەدىم، قىزى سەمەيدەگى اجەم بىلمەسە، مەنىڭ حابارىم جوق دەگەن جاۋاپ ايتتى.
سەمەيگە كەلىسىمەن ءشايجۇنىسوۆ كوشەسىندەگى 53-ۇيدە ورنالاسقان پاتەردىڭ ەسىگىن قاقتىم. مۇندا يۋنۋس نيگماتۋلليننىڭ قارىنداسى ءنايلا اجە بالاسى البەرتتىڭ قولىندا تۇرىپ جاتىر ەكەن. 1915 جىلى دۇنيەگە كەلگەن اپاي ءالى دە بولسا تىڭ، كوزى ءجوندى كورمەگەنىمەن، كوكىرەگى سايراپ تۇر. قانداي جاعدايعا بايلانىستى كەلگەنىمدى تۇسىندىرگەنىمدە بالسىنبەي، جاتسىنباي ءبىراز اڭگىمە ايتتى. ءوزى كورمەسە دە اكە-شەشەسى، تۋعان-تۋىستارىنان ەستىگەن مۇحتار مەن يۋنۋستىڭ دوستىعىن، بالالىق شاقتارىن ەسكە الدى. نيگماتۋلليندەردىڭ ەڭسەلى ەكى قاباتتى ءۇيى مۇحتار سياقتى جاستاردىڭ باس قوسىپ، شاي ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن ورنى بولعانىن ايتتى. يۋنۋستان قالعان 1918 جىلعى فوتوالبومدا سول زاماننىڭ ءارتۇرلى سۋرەتتەرىمەن بىرگە "يارىش" فۋتبول كومانداسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە مۇحتار بار فوتو دا ساقتالىپتى. سۋرەتتىڭ ارتقى بەتىندە ورىس تىلىندە بارلىق 24 سپورتشىنىڭ اتى-ءجونى جازىلىپتى. "مۇنى كىم جازعانىن بىلەسىز بە؟" - دەگەن ساۋالىما ءنايلا اجە: "سول كوماندا دا ويناعان فامزوۆ ريفكات جازعان", -دەپ جاۋاپ بەردى. ول كىسى 1968 جىلى 77 جاسىندا سەمەيدە قايتىس بولىپتى. اق وفيتسەرى بولعان اعاسى يۋنۋستى 1919 ج. قىتايعا ءوتىپ بارا جاتقانىندا شەكاراشىلار اتىپ تاستاپتى. ال قىزى ءراميسانىڭ قولىندا بولعان "يارىش" كومانداسىنىڭ ەمبلەماسى قايدا ەكەنىن سۇراعانىمدا، شارۋامدى دۇرىس تۇسىنگەن ءنايلا اجەي قىزى ءراميسانىڭ اپتا سايىن گەرمانيادان تەلەفون سوعىپ تۇراتىنىن، سالەمىمدى جەتكىزەتىنىن ايتتى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن بارعانىمدا اجەي قىزىمەن سويلەسكەنىن، بىراق ول "يارىش" ەمبلەماسىنا بايلانىستى ەشتەڭە ايتپايمىن، بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويىلعان دەگەن سياقتى ءسوز ايتىپتى.
سونىمەن مۇحتار اۋەزوۆ ومىرىمەن تىكەلەي بايلانىستى تاريحي جادىگەردىڭ تاعدىرى بەلگىسىز بولىپ قالدى. الماتىدا قالدى ما، الدە گەرمانيا اسىپ كەتتى مە؟ ول جاعى ازىرگە بەيمالىم. ال ماعان بۇل ماسەلە "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى تاراپىنان نازارعا الىنىپ، كۇن تارتىبىنە قويىلاتىن بولسا شەشىلەر مە ەدى دەگەن ءۇمىت وتىن ۇيالاتادى.
ومىرزاق سۇلتانوۆ، شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى. سەمەي.
«ەگەمەن قازاقستان»، 2006-11-29
