Seysenbi, 29 Qazan 2024
Janalyqtar 3162 0 pikir 15 Qantar, 2010 saghat 05:22

Raqym AYYPÚLY. Jerdi jalgha alghany – jaghagha qoldy salghany

Preziydent Núrsúl­tan Nazar­baev­tyng sheteldik investorlarmen bolghan mәjiliste: "Qytay Halyq Respublikasy mal azyghy ýshin soya men raps ósiruge bizden 1 mln gektar jerdi súrady" degen sózi júrtqa jariya bolghan kýni-aq elimiz zanynan әlippelik sauaty bar adamdardyng bәri de el ýkimetining zandy belden basa otyryp, 16 mln halyqtyng kózinshe 1 mln gektar qazaq jerin Qytaygha basy býtin satyp jibermeytinin bilgen bolatyn. Júrtty dýrliktirip, úiqysyn qashyrghan mәsele de 1 mln gektar jerding Qytaygha jalgha berilu-berilmeuine baylanysty boldy.

Preziydent Núrsúl­tan Nazar­baev­tyng sheteldik investorlarmen bolghan mәjiliste: "Qytay Halyq Respublikasy mal azyghy ýshin soya men raps ósiruge bizden 1 mln gektar jerdi súrady" degen sózi júrtqa jariya bolghan kýni-aq elimiz zanynan әlippelik sauaty bar adamdardyng bәri de el ýkimetining zandy belden basa otyryp, 16 mln halyqtyng kózinshe 1 mln gektar qazaq jerin Qytaygha basy býtin satyp jibermeytinin bilgen bolatyn. Júrtty dýrliktirip, úiqysyn qashyrghan mәsele de 1 mln gektar jerding Qytaygha jalgha berilu-berilmeuine baylanysty boldy.

Al konstitusiya men zandardyng kepili sanalatyn preziydentting "jer eshkimge jalgha berilmeydi" dep mәlimdeuge de qúqysy joq bolatyn. Sebebi, QR Jer kodeksining 37-bap, 5-tarmaghyndaghy: "Uaqytsha óteuli jer paydalanu qúqyghy sharua nemese fermer qojalyghyn jәne tauarly auyl sharuashylyghy óndirisin jýrgizu ýshin Qazaqstan Respublikasynyng azamattaryna jәne memlekettik emes zandy túlghalaryna 49 jylgha deyingi merzimge, al sheteldikter men azamattyghy joq túlghalargha 10 jylgha deyingi merzimge beriledi" dep aiqyn jazylghan. Jәne biz atalghan zang baptary ómirge keluden búryn-aq 1994 jyly 6 mln 227 myng gektar jerdi alyp jatqan Bayqonyr gharysh ailaghyn jәne 1995 jyly 8 mln 115 myng gektar jerimen qosa Saryshaghan synaq poligonyn reseylikterge jalgha berdik emes pe? Demek, qazaq jerin sheteldikterge jalgha beru mәselesi birinshi ret kóterilip otyrghan joq. IYen tegin jatqan iyesiz mekendey qazaq jerin qazba baylyqtarymen qosa sheteldikterge jomarttyqpen ýlestirip jatqan son, qúdayy kórshimiz Qytay da ózderi erekshe múqtaj bolyp otyrghan auylsharuashylyq jerine auyz saluy­na esh tandanudyng qajeti joq. Bes myng jyldyq diplomatiyalyq tarihy bar úly kórshimiz ainalasymen alys-beriste eshqashan anghaldyq tanytpaydy. Jәne bizding ishki-syrtqy sayasatymyz ben zandarymyzdy da bes sausaghynday biledi. Qytayda tek Orta Aziyany zertteumen ghana әldeneshe ghylymy instituttar, myndaghan ghylymy qyzmetkerler ainalysatyndyghyn eskersek, Qytay ýkimetining Qazaqstan Respublikasynyng jer kodeksining 23-babyndaghy "Sheteldikterge, Qazaqstannyng azamaty emes adamdargha jer satylmaydy" dep anyq jazylghan baptyng bar ekendigin bilmey qaluy mýmkin emes. Sol sebepti de Qytay biyligi Qazaqstanday tәuelsiz elding ýkimetine zandaryndy belden basa otyryp bolsa da bizge 1 mln gektar jerindi satyp ber dep buynsyz jerden pyshaq salyp, zansyz talap qoymaytyndyghy óz-ózinen týsinikti. Sonda jerdi paydalanudyng jalghyz joly - jalgha alu ghana. Endi, el kónilin kýpti qylghan osy súraqqa preziydent te, premier-ministr de kesimdi sóz aita alghan joq.

Taghy bir tanghalarlyghy, óz elining jerge baylanysty ótinishinen Qytaydyng Qazaqstandaghy tótenshe jәne ókiletti elshisining ózi beyhabar bolyp shyqty. Elshining mәlimdeme­sinen son, kóbimiz arqany kenge salyp, mýmkin Qytay ýkimeti onday ótinish aitpaghan da shyghar dep te oilaghanbyz. Onymyz beker eken. Preziydent juyqta ghana birqatar BAQ basshylarymen kezdesuinde: "Ótkende tikeley efirde bolghan saualdardyng birine jauap bergende Qytaydyng auylsharuashylyq maqsatynda jer súraghanyn aittym. Olardyng jerdi iygeruge degen niyeti bar ekenin eskerttim. Bәri mening sózimnen shyghyp otyr. Menen basqa eshkim aitqan joq múny." degen sózinen keyin kórshi elding jerge baylanysty ótinishining ótirik emestigine kózimiz anyq jetti.

Búl jerde júrtty qatty mazalaghan súraq, búl ótinishting erekshe qúpiya jaghdayda, tek memleket basshysynyng qúlaghyna ghana sybyrlanuy. Onyng qúpiya bolghandyghy sonsha, Qazaqstan men Qytay qarym-qatynasyndaghy әrbir qadamdy qalt jibermeuge mindettelgen tótenshe jәne ókiletti elshining ózinen qúpiya ústalghandyghy kýdigimizdi kýsheyte týsedi. Áriyne, múnday manyzdy búiymtaydyng Qytay Halyq Respublikasynyng tóraghasy Hu Szinitao men elbasynyng ózara kezde­suin­de aitylghandyghyn mólsherleuge bolady. Búdan búryn da Qytay biyligi óz maqsattaryna tek bir ghana adamgha ótinish aituy arqyly qol jetkizip kelgendigi eshkimge qúpiya emes. Sonyng arqasynda Qytay birtindep Qazaqstan ekonomikasynyng negizgi oiynshysyna ainalyp keledi.

Esterinizde bolsa, Qazaqstan basshysy ótken jylghy 15-19 sәuir aralyghynda Beyjinge jasaghan kezekti saparynda 10 mlrd dollar nesie alugha kelisip qaytqan bolatyn. Osy joly Qytay tóraghasy Hu Szinitao Ortalyq Aziya gaz qúbyry jobasynyng qúramdas bóligi "Qazaqstan - Qytay" jobasynyng túsaukeser rәsimine qatysuy ýshin Qazaqstangha kelgen saparynda Qytay jaghy Qazaqstannyng shiykizattyq emes salasyn damy­tuy­na 3,5 mlrd AQSh dollaryn bóluge dayyn ekendigi mәlim boldy. Búdan tys Qytay jaghy Qytay memlekettik banki tarapynan shiykizattyq emes saladaghy týrli jobalardy jýzege asyru ýshin 3 mlrd dollar bólu jóninde qosymsha kelisimshartqa kelu mýmkindigin de oilastyryp jatqan kórinedi.

Endi eseptey beriniz, sәuirde alghan 10 mlrd dollardy qosa eseptegende bizding Qytaydan alghan jәne alatyn nesiyemiz 16,5 mlrd AQSh dollary bolyp shyghady. Búl múnay men shiykizattyng baghasy ýzdiksiz ósken jyldarda Qazaqstan halqy ishpey-jemey jinaghan últtyq qordaghy aqshanyng teng jarymynan asyp týsedi. Jәne osynday mol qarjyny Qytay jaghy bir jylgha jetpeytin uaqyt ishinde Qazaqstan naryghyna ýiip-tógip qúya salmaq. Múnday jomart kónil kórshining de N.Nazarbaevqa onashalap manyzdy bir búiymtay aituy әbestik emes, әriyne. "Almaqtyng da salmaghy bar" degendi atam qazaq osyndayda aitatyn bolsa kerek. Biraq, Qytay jaghy ótinishining salmaghy shynynda tym auyr bolghanynan bolar, preziydent aqyry kórshimizdin súraghan nәrsesin aiday әlemge jariyalap jiberdi.

Jariyalauyn jariyalaghan son, jerding qanday týrin bolsa da Qytaygha jalgha bere almaytyndyghy jónindegi kesimdi jauabyn aita salsa, eshkim de dýrlikpes edi ghoy. Biraq, Qazaqstan biyligi ýiip-tógip nesie berip otyrghan Úly kórshining betin qaytarugha ynghaysyzdanatyn siyaqty. Osyghan baylanysty óz narazylyqtaryn ashyq aityp jýrgen últ janashyrlaryna preziydentting de ókpe-renishi az emes eken. Ótkendegi BAQ basshylarymen kezdesuinde ol kisi: "Jer jaghda­yyn jaqsartu ýshin oghan investisiya salu qajet, jer óndeytin zamangha say qúral-jabdyqtar satyp alu kerek, óitkeni myna zaman bәseke­lestikting zamany. Osyny týsinbey­tinderding mәselening bayybyna barmay aitqan sózderding halyqty dýrbelenge salghannan basqa paydasy joq" degen uәj aitty. Búl jerde ol jer jaghdayyn jaqsartu ýshin mol aqshanyng kerek ekendigin jәne osy zamanghy qúral-jabdyqsyz da mәselening mәnisi bolmaytynyn dúrys aitady. Sonda, aqsha men qúral-jabdyqty qaydan alamyz? Preziydent menzep otyrghan mә­selening mәnisi qaysy? Álde Qy­taygha jerdi jalgha bergende ghana investisiya da, zamangha say qúral-jabdyqtar da ózdiginen kele qala ma? Dúrys! Qytayda bәri de bar. Aqsha da, adam da, qúral-jabdyq ta jetip artylady. Múny qazaqtyng ziyaly qauymy bilmeydi emes, biledi. Bile túra, óz jerimizdi eshkimge jal­gha bermeymiz dep shu kóteredi. Jәne olardan kóbi "mәselening bayybyna barmay" danghaza dau aitatyn adamdargha úqsamaydy. Tipti, olar qúqyq qorghau organdarynyng qúqayynan da taysalmaydy.

Jaqynda QR Bas prokuraturasy: "Anyq aqparatty bilmesten jәne isting shynayy jaghdayyn qasaqana búrmalap, arandatugha niyettengen adamdar keybir BAQ-tardy paydalana otyryp, qoghamdyq tәrtipti búzugha jәne Qazaqstan men QHR arasyndaghy tatu kórshiles qarym-qatynasqa zalal keltiruge tyrysty" degen mәlimdeme jasady. Jәne múnday adamdargha mem­lekettik jazalau mashinasyn qarsy qoyatyndyghyn da eskertti. Sonda da aiqay-shu basylar emes. Týrlishe ósek-ayang da shúrqan bolyp shauyp jýr.

Kópshilik júrttyng pikiri kóbine mynaghan sayady. Óz jerimizdi ózgege bergimiz kelmey óz narazylyghymyzdy aitsaq boldy "Qoghamdyq tәr­tip­ti búzugha jәne Qazaqstan men QHR arasyndaghy tatu kórshilik qatynasqa zalal keltiruge tyrys­qan" bolyp shyghamyz ba? Eger resmy biylikting ústanymy osy bolsa, tek jerdi jat júrtqa jalgha berudi qoldaghandar ghana qoghamdyq tәrtip pen tatu kórshilik qarym-qatynas­ty kózding qarashyghynday qorghaghan patriottar bolyp shyghady eken. Logika qayda? Tatu kórshilik qarym-qatynasty saqtaudyng jalghyz joly jomart kónildi kórshining meselin qaytarmay, súraghanyn berip qútylu ma sonda? Bas prokuraturanyng búl mәlimdemesin búdan basqa qalay týsinuge bolady?, - deydi, ózderining neni býldirip qoy­ghanyn týsine almaghan júrt.

Shynynda, últ bolyp oilanatyn mezgil jetken siyaqty. Eger shyndyqtyng jýzine tura qaraytyn bolsaq, dәl bizding tәuelsiz elimizde qazaq halqyna qarsy jariyalanbaghan soghys jýrip jatyr. Býginde әlemdik geosayasatta alpauyt elderding yqpal kýsh bólisu bәsekesi qyza týsude. Al onyng toghysar nýktesining biri - qazaq jeri. Óitkeni, Qazaqstan әlemdik baqtalastyqtyng quatty ýsh ortalyghynyng toghysqan týiinine ornalasqan. Onyng ýstine memlekettik shekarany moyyndamaytyn etnodiny shekara da bizding otanymyzdyng ýstinen ótedi. Qazaq jerining qoynauyndaghy qúday bergen asa mol baylyq әlem alpauyttarynyng ansaryn aughyzyp, silekeyin shúbyrtyp otyrghany belgili. Qazaq elining bolashaq taghdyry, qazaq jeri jәne onyng qoynauyndaghy úshan-teniz baylyq, últymyzdyng qayta órleuine qyzmet ete me? Joq әlde, búl nesibe basqa elderdi bayytugha, sonymen qatar últymyzdyng mýddesin syrtymyzdan saudalap jýrgen jeke bastar ýshin, otanyn da saudalaugha arlanbaytyn opasyzdardy bayytqannyng ýsinen bayyta týse me? Mәsele, mine, osyghan baylanysty. Eger memleketting talassyz menshigi bolugha tiyisti jer jәne onyng qoynauyndaghy baylyq kózderi jat qolynda bolsa, óz halqyn taqyrgha otyrghyzyp ketken memleketting de ómir sýruining de mәni qalmaydy. Rәmizder men erekshe belgiler de memlekettik negiz bola almaydy. Ókinishke qaray, últymyzdyng býgingi qasireti de osydan bastau alatyn siyaqty. Últtyq baylyghymyzdyng syrtymyzdan saudalanuy, kelisimsharttardyng halyqtan qúpiya ústaluy, alpauyttarmen astasqan sybaylas jemqorlyqtyng shekten shyghuy bizdi myqtap oilanugha mәjbýr etip otyr.

Biz tómende últtyq mýdde jәne últtyq qauipsizdik túrghysynan qazaq jerin Qytaygha jalgha beruding tiyimdi jәne tiyimsiz tústaryna taldau jasap kórelik. Shynynda Qytay - auylsharuashylyghy aitarlyqtay damyghan el. Jan basyna shaqqanda 930 sharshy metrden aspaytyn egistik jer (búl dýniye­jýzilik jan basyna tura keletin egistik jerding ýshten birine ten) men 1,5 mlrd-qa juyq halyqty isher as, kiyer kiyimimen qamtamasyz etip otyr. Áriyne, ózine qajetti soyanyng 60 payyzyn, astyqtyng da qomaqty bir bóligin syrttan tasymaldaytyny ras. Biraq, basym kópshiligin óz diqandary óndiredi. Qytay ókimetining sharulargha qaratqan saya­saty da óz jemisin berip keledi. 2000 jyldan bastap Qytay 800 mln dihandy tolyghymen salyqtan bosatty. Astyq jәne ishinara auylsharuashylyq ónimderine aitarlyqtay dotasiya beredi. Qytay diqandary óz ónimin qayda ótkizem dep qamyqpaydy. Áleumettik salada sharualar dәrigerlik kómekting tegin týrin, júmyssyzdar layyqty jәrdemaqysyn alady. Búdan tys auyldyq jerlerding infraqúrylymyn damytugha qajetti qarjyny da ortalyq qazyna óz moynyna alghan. Biraq Qytay auylsharuashylyghynyng ekologiyalyq jaghdayy sol bayaghyday kýrdeli kýiinde qalyp otyr. Egistik jerdi mýmkindiginen asyra paydalanudyng kesirinen QHR qúryl­ghannan qazirge deyin 2 mln 700 myng gektar qúnarly egis alqaby mýldem jaramsyz bolyp qaldy. Qytay diqandary mardymsyz jerden mol ónim alu ýshin himiyalyq tynaytqyshtar men egis dәrilerin molynan qoldanugha әues. Múnday әreket su kózderin, topyraqty, tipti atmosferanyng ózin auyr dәrejede lastady. Qúmdy shólderding ósimdik jamylghysynan aiyrylyp, ýzdiksiz kenenining kesirinen jylyna 2460 sharshy shaqyrym jayylymdy qúm basyp qaluda. Búl Qytaydaghy ortasha bir audannyng jer kólemimen para-par. Al Qytay - ejelden sugha tapshy memleket. Jan basyna shaqqandaghy su mólsheri әlemdegi ortasha su dengeyining segizden biri tura kelip, 121 oryngha ayaq tiregen. Bolashaqta Qytay osy dengeyding ózin saqtap qala almaytyn kórinedi. Mamandar 2020-30 jyldary Qytay sugha tapshylyqtan apatty jaghdaygha jetedi dep me­jeleydi. Sudyng taraluy da birkelki emes. Osy elding enshisindegi sudyng 82,2 payyzy shyghys-ontýstik aimaqtaryna, 17,7 payyzy batys-soltýstik aimaqtargha tiyesili. Sol sebepti bir sheti su apatynan kóz ashpasa, ekinshi jaghy qúrghaqshylyqtan qatalap jatady. Su baylyghynyng ekologiyalyq jaghdayy da mәz emes. Qytay ekologtary 1988 jyly jer asty suyn paydalanatyn 118 qalagha tekseru jýrgizgende onyng 115-ining jer asty suy týrlishe dengeyde lastanghandyghy anyqtaldy. Býginde 500-dey qala su tapshylyghyn tartuda. Irgemizdegi SUAR-dyng Tәnir tau silemining teristik qaptalyndaghy Shyhyzy qalasynyng jer asty suynyng dengeyi jylyna 70 santiymetrge tómendeydi. 90 jyldardyng basynda osy elding ekologtary Qytaydyng eng damyghan aimaghy ontýstik Jyansu ónirining auyldaryna jasalghan tekseru nәtiyjesi lastanudyng kesirinen 75 payyz eldi-meken­derding auyz suy ishuge mýldem jaramsyz degen qorytyndy jasady. Ondaghan jyldan beri Qytay ókimeti ekologiyalyq jaghdaydy jaqsartugha, egis alqaptaryn qorghaugha, orman ósiru men jayylymdy qalpyna keltiruge jan sala kiriskenine qaramastan búl saladaghy jetistik­ter kónil kónshiterlik emes. Mún­daghy eng basty mәsele - asa auyr demografiyalyq jaghday qysqa jipti kýrmeuge keltirmey otyr.

Eger Qytaylar bizden 1 mln gektar jerdi jalgha alar bolsa, ondaghan jyldardan song osy egis alqabynyng qyltan ónbes qu dalagha ainalmasyna qanday kepildik bar? Búl mәselening ekologiyalyq jaghy ghana.

Endi mәselening sayasy jaghyna ýnilip kórelik. Jerdi sheteldikterge jalgha beru tek ekonomikalyq mәsele emes. Asa manyzdy sayasy mәsele. Bizden jerdi jalgha alghysy kelip qyzyqqan Qytaydyng ózi jerdi sheteldikterge jalgha beruding azabyn 1 ghasyrdan asa bastan keshirgen el. Sonau 1840 jyly apiyn soghysynda qúdiretti Úlybritaniya imperiyasynan oisyray jenilgen qytaylyqtar birte-birte alpauyt elderding shylauyna týsip, talay-talay tensiz kelisimderge qol qongha mәjbýr boldy. Qúmyrysqaday qújynaghan Qytay elin tolyq bodan etip barqadar tappasyn bilgen batys otarshyldary irip-shiruding shegine jetken Qytay biyligi arqyly elding qalaghan ónirinen arzan baghamen úzaq merzimge jalgha jer alyp, osy eldi tespey sorghysy keldi. Sóitip, 1845 jyldyng 29 qarashasynda Britaniya otarshyldary Qytay ýkimetine "Shanhaydan jalgha jer alu erejesine" qol qoydyryp, Qytaydan túnghysh ret jer jaldap aldy. Búl Qytay tarihynda el namysyn ayaqqa taptap, tarihtyng kýnparaghyna qaraly әrippen jazylghan qasiretti kýn edi. Osydan song jalgha jer alu Qytaydyng Guanju, Shiyamin, Tiyanjiyn, Hankou, Jiijiyang siyaqty ekonomikanyng qan tamyry sanalatyn strategiyalyq manyzy bar asa iri qalalarynda da jýzege asa bastady. Áriyne, búl oljadan AQSh, Germaniya, Fransiya sekildi aldynghy qatarly alpauyt elder de syrt qalghan joq. Alghashynda jalgha beril­gen jerge Qytay biyligi әkim­shilik basqaru jәne zandy iyelik qúqyghyn jýrgizte alatyn edi. Keyin búl jerler birte-birte jalgha alushylar tarapynan óz әkimshiligi, óz qaruly kýshteri bar memleket ishindegi memleketke ainalyp shygha keldi de, Qytay ýkimeti búl jerlerge iyelik qúqyghynan mýlde maqúrym qaldy. Ol az deseniz, búl jerlerding shekarasyna: "Qytaylardyng jәne itterding kiruine bolmaydy" degen eskertu de jazylyp qoyyldy.

Áne solay, óz jerine degen iyelik qúqyghyn qalpyna keltiru ýshin Qytay halqy bir ghasyrdan astam qan keship kýreskeni belgili. Sonyng ózinde Gonkong, Makao qatarly manyzdy porttardy qaytaryp alghany keshe ghana.

Al jerdi jalgha beruden tuyndaytyn demografiyalyq qauip-qaterdi aityp jatudyng ózi artyq.

Elimizding auylsharuashylyghynyng jәne auyldyq jerlerding jaghdayynyng mәz emes ekenin bәrimiz bilemiz. Auylsharuashylyghynan týsetin tabys jalpy últtyq kiris­ting alty-aq payyzyn qúraydy. Týgin tartsang may shyghatyn shúrayly mekende otyrsaq ta azyq-týlikting auqymdy bóligin shetelden tasimyz. Bizdegi auylsharuashylyghynyng mol mýmkindigine qazba baylyqtardyng kirisinen basy ainal­ghan Qazaqstan biyligi salqyn qabaq tanytyp keldi. Osynyng kesirinen auylsharuashylyghy túralap, auyldyq eldi-mekenderding ekonomikasy kýrt qúldyrady. Auyldyq jerler­ding halqy júmyssyzdyq pen әleu­mettik kýizelisten kóz ashpay keledi.

Biz auylsharuashylyghyn ayaghy­nan túrghyzghymyz kelse, mýmkin­dikterimiz әli de úshan-teniz. Shet eldiktermen birlesken kәsiporyn qúryp nemese jalgha berip, olardyng iyvestisiyasy men zamangha say qúral-jabdyqtaryn әkelu ghana birden-bir shyghar jol emes. Mәsele, el ýkimetining óz halqyna degen yqylas peyili men seniminde jatyr. Kemeldi agrarlyq sayasat ta óz aldyna ýlken әngime. Qytay ýkimeti jasaghandy biz de jasay alamyz.

Preziydent ótken jylghy joldauynda: "Qazir alyp bara jatqan qiyn eshtene joq. Jerimiz ken, elimiz bay, istegen adamgha dalada da, qalada da júmys jetip jatyr. Daghdarystar ótedi, ketedi. Al memleket tәuelsizdigi, últ múraty, úrpaq bolashaghy siyaqty qúndylyqtar mәngi qalady" degen bolatyn. Qapysyz aitylghan sóz. Jerimizdi jalgha berip jan saqtaytynday ne kýn tudy basymyz­gha? "Altyn taghyng bol­ghansha, alaqanday jering bolsyn" demep pe edi úly babalarymyz! Memleket tәuelsizdigi, últ múraty, úrpaq bolashaghy bәrinen qymbat!


Jas Alash №04 (15462) 14 qantar, beysenbi 2010 jyl

 

0 pikir