پرەزيدەنت نۇرسۇل­تان نازار­باەۆ­تىڭ شەتەلدiك ينۆەستورلارمەن بولعان ماجiلiستە: "قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مال ازىعى ءۇشiن سويا مەن راپس وسiرۋگە بiزدەن 1 ملن گەكتار جەردi سۇرادى" دەگەن ءسوزi جۇرتقا جاريا بولعان كۇنi-اق ەلiمiز زاڭىنان الiپپەلiك ساۋاتى بار ادامداردىڭ ءبارi دە ەل ۇكiمەتiنiڭ زاڭدى بەلدەن باسا وتىرىپ، 16 ملن حالىقتىڭ كوزiنشە 1 ملن گەكتار قازاق جەرiن قىتايعا باسى ءبۇتiن ساتىپ جiبەرمەيتiنiن بiلگەن بولاتىن. جۇرتتى دۇرلiكتiرiپ، ۇيقىسىن قاشىرعان ماسەلە دە 1 ملن گەكتار جەردiڭ قىتايعا جالعا بەرiلۋ-بەرiلمەۋiنە بايلانىستى بولدى.

پرەزيدەنت نۇرسۇل­تان نازار­باەۆ­تىڭ شەتەلدiك ينۆەستورلارمەن بولعان ماجiلiستە: "قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مال ازىعى ءۇشiن سويا مەن راپس وسiرۋگە بiزدەن 1 ملن گەكتار جەردi سۇرادى" دەگەن ءسوزi جۇرتقا جاريا بولعان كۇنi-اق ەلiمiز زاڭىنان الiپپەلiك ساۋاتى بار ادامداردىڭ ءبارi دە ەل ۇكiمەتiنiڭ زاڭدى بەلدەن باسا وتىرىپ، 16 ملن حالىقتىڭ كوزiنشە 1 ملن گەكتار قازاق جەرiن قىتايعا باسى ءبۇتiن ساتىپ جiبەرمەيتiنiن بiلگەن بولاتىن. جۇرتتى دۇرلiكتiرiپ، ۇيقىسىن قاشىرعان ماسەلە دە 1 ملن گەكتار جەردiڭ قىتايعا جالعا بەرiلۋ-بەرiلمەۋiنە بايلانىستى بولدى.

ال كونستيتۋتسيا مەن زاڭداردىڭ كەپiلi سانالاتىن پرەزيدەنتتiڭ "جەر ەشكiمگە جالعا بەرiلمەيدi" دەپ مالiمدەۋگە دە قۇقىسى جوق بولاتىن. سەبەبi, قر جەر كودەكسiنiڭ 37-باپ، 5-تارماعىنداعى: "ۋاقىتشا وتەۋلi جەر پايدالانۋ قۇقىعى شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعىن جانە تاۋارلى اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندiرiسiن جۇرگiزۋ ءۇشiن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا جانە مەملەكەتتiك ەمەس زاڭدى تۇلعالارىنا 49 جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە، ال شەتەلدiكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالارعا 10 جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە بەرiلەدi" دەپ ايقىن جازىلعان. جانە بiز اتالعان زاڭ باپتارى ومiرگە كەلۋدەن بۇرىن-اق 1994 جىلى 6 ملن 227 مىڭ گەكتار جەردi الىپ جاتقان بايقوڭىر عارىش ايلاعىن جانە 1995 جىلى 8 ملن 115 مىڭ گەكتار جەرiمەن قوسا سارىشاعان سىناق پوليگونىن رەسەيلiكتەرگە جالعا بەردiك ەمەس پە؟ دەمەك، قازاق جەرiن شەتەلدiكتەرگە جالعا بەرۋ ماسەلەسi بiرiنشi رەت كوتەرiلiپ وتىرعان جوق. يەن تەگiن جاتقان يەسiز مەكەندەي قازاق جەرiن قازبا بايلىقتارىمەن قوسا شەتەلدiكتەرگە جومارتتىقپەن ۇلەستiرiپ جاتقان سوڭ، قۇدايى كورشiمiز قىتاي دا وزدەرi ەرەكشە مۇقتاج بولىپ وتىرعان اۋىلشارۋاشىلىق جەرiنە اۋىز سالۋى­نا ەش تاڭدانۋدىڭ قاجەتi جوق. بەس مىڭ جىلدىق ديپلوماتيالىق تاريحى بار ۇلى كورشiمiز اينالاسىمەن الىس-بەرiستە ەشقاشان اڭعالدىق تانىتپايدى. جانە بiزدiڭ iشكi-سىرتقى ساياساتىمىز بەن زاڭدارىمىزدى دا بەس ساۋساعىنداي بiلەدi. قىتايدا تەك ورتا ازيانى زەرتتەۋمەن عانا الدەنەشە عىلىمي ينستيتۋتتار، مىڭداعان عىلىمي قىزمەتكەرلەر اينالىساتىندىعىن ەسكەرسەك، قىتاي ۇكiمەتiنiڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كودەكسiنiڭ 23-بابىنداعى "شەتەلدiكتەرگە، قازاقستاننىڭ ازاماتى ەمەس ادامدارعا جەر ساتىلمايدى" دەپ انىق جازىلعان باپتىڭ بار ەكەندiگiن بiلمەي قالۋى مۇمكiن ەمەس. سول سەبەپتi دە قىتاي بيلiگi قازاقستانداي تاۋەلسiز ەلدiڭ ۇكiمەتiنە زاڭدارىڭدى بەلدەن باسا وتىرىپ بولسا دا بiزگە 1 ملن گەكتار جەرiڭدi ساتىپ بەر دەپ بۋىنسىز جەردەن پىشاق سالىپ، زاڭسىز تالاپ قويمايتىندىعى ءوز-وزiنەن تۇسiنiكتi. سوندا جەردi پايدالانۋدىڭ جالعىز جولى - جالعا الۋ عانا. ەندi, ەل كوڭiلiن كۇپتi قىلعان وسى سۇراققا پرەزيدەنت تە، پرەمەر-مينيستر دە كەسiمدi ءسوز ايتا العان جوق.

تاعى بiر تاڭعالارلىعى، ءوز ەلiنiڭ جەرگە بايلانىستى وتiنiشiنەن قىتايدىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكiلەتتi ەلشiسiنiڭ ءوزi بەيحابار بولىپ شىقتى. ەلشiنiڭ مالiمدەمە­سiنەن سوڭ، كوبiمiز ارقانى كەڭگە سالىپ، مۇمكiن قىتاي ۇكiمەتi ونداي ءوتiنiش ايتپاعان دا شىعار دەپ تە ويلاعانبىز. ونىمىز بەكەر ەكەن. پرەزيدەنت جۋىقتا عانا بiرقاتار باق باسشىلارىمەن كەزدەسۋiندە: "وتكەندە تiكەلەي ەفيردە بولعان ساۋالداردىڭ بiرiنە جاۋاپ بەرگەندە قىتايدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىندا جەر سۇراعانىن ايتتىم. ولاردىڭ جەردi يگەرۋگە دەگەن نيەتi بار ەكەنiن ەسكەرتتiم. ءبارi مەنiڭ سوزiمنەن شىعىپ وتىر. مەنەن باسقا ەشكiم ايتقان جوق مۇنى." دەگەن سوزiنەن كەيiن كورشi ەلدiڭ جەرگە بايلانىستى ءوتiنiشiنiڭ وتiرiك ەمەستiگiنە كوزiمiز انىق جەتتi.

بۇل جەردە جۇرتتى قاتتى مازالاعان سۇراق، بۇل ءوتiنiشتiڭ ەرەكشە قۇپيا جاعدايدا، تەك مەملەكەت باسشىسىنىڭ قۇلاعىنا عانا سىبىرلانۋى. ونىڭ قۇپيا بولعاندىعى سونشا، قازاقستان مەن قىتاي قارىم-قاتىناسىنداعى ءاربiر قادامدى قالت جiبەرمەۋگە مiندەتتەلگەن توتەنشە جانە وكiلەتتi ەلشiنiڭ وزiنەن قۇپيا ۇستالعاندىعى كۇدiگiمiزدi كۇشەيتە تۇسەدi. ارينە، مۇنداي ماڭىزدى بۇيىمتايدىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى حۋ تسزينتاو مەن ەلباسىنىڭ ءوزارا كەزدە­سۋiن­دە ايتىلعاندىعىن مولشەرلەۋگە بولادى. بۇدان بۇرىن دا قىتاي بيلiگi ءوز ماقساتتارىنا تەك بiر عانا ادامعا ءوتiنiش ايتۋى ارقىلى قول جەتكiزiپ كەلگەندiگi ەشكiمگە قۇپيا ەمەس. سونىڭ ارقاسىندا قىتاي بiرتiندەپ قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ نەگiزگi ويىنشىسىنا اينالىپ كەلەدi.

ەستەرiڭiزدە بولسا، قازاقستان باسشىسى وتكەن جىلعى 15-19 ءساۋiر ارالىعىندا بەيجiڭگە جاساعان كەزەكتi ساپارىندا 10 ملرد دوللار نەسيە الۋعا كەلiسiپ قايتقان بولاتىن. وسى جولى قىتاي توراعاسى حۋ تسزينتاو ورتالىق ازيا گاز قۇبىرى جوباسىنىڭ قۇرامداس بولiگi "قازاقستان - قىتاي" جوباسىنىڭ تۇساۋكەسەر راسiمiنە قاتىسۋى ءۇشiن قازاقستانعا كەلگەن ساپارىندا قىتاي جاعى قازاقستاننىڭ شيكiزاتتىق ەمەس سالاسىن دامى­تۋى­نا 3,5 ملرد اقش دوللارىن بولۋگە دايىن ەكەندiگi ءمالiم بولدى. بۇدان تىس قىتاي جاعى قىتاي مەملەكەتتiك بانكi تاراپىنان شيكiزاتتىق ەمەس سالاداعى ءتۇرلi جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن 3 ملرد دوللار ءبولۋ جونiندە قوسىمشا كەلiسiمشارتقا كەلۋ مۇمكiندiگiن دە ويلاستىرىپ جاتقان كورiنەدi.

ەندi ەسەپتەي بەرiڭiز، ساۋiردە العان 10 ملرد دوللاردى قوسا ەسەپتەگەندە بiزدiڭ قىتايدان العان جانە الاتىن نەسيەمiز 16,5 ملرد اقش دوللارى بولىپ شىعادى. بۇل مۇناي مەن شيكiزاتتىڭ باعاسى ۇزدiكسiز وسكەن جىلداردا قازاقستان حالقى iشپەي-جەمەي جيناعان ۇلتتىق قورداعى اقشانىڭ تەڭ جارىمىنان اسىپ تۇسەدi. جانە وسىنداي مول قارجىنى قىتاي جاعى بiر جىلعا جەتپەيتiن ۋاقىت iشiندە قازاقستان نارىعىنا ءۇيiپ-توگiپ قۇيا سالماق. مۇنداي جومارت كوڭiل كورشiنiڭ دە ن.نازارباەۆقا وڭاشالاپ ماڭىزدى بiر بۇيىمتاي ايتۋى ابەستiك ەمەس، ارينە. "الماقتىڭ دا سالماعى بار" دەگەندi اتام قازاق وسىندايدا ايتاتىن بولسا كەرەك. بiراق، قىتاي جاعى ءوتiنiشiنiڭ سالماعى شىنىندا تىم اۋىر بولعانىنان بولار، پرەزيدەنت اقىرى كورشiمiزدiڭ سۇراعان نارسەسiن ايداي الەمگە جاريالاپ جiبەردi.

جاريالاۋىن جاريالاعان سوڭ، جەردiڭ قانداي ءتۇرiن بولسا دا قىتايعا جالعا بەرە المايتىندىعى جونiندەگi كەسiمدi جاۋابىن ايتا سالسا، ەشكiم دە دۇرلiكپەس ەدi عوي. بiراق، قازاقستان بيلiگi ءۇيiپ-توگiپ نەسيە بەرiپ وتىرعان ۇلى كورشiنiڭ بەتiن قايتارۋعا ىڭعايسىزداناتىن سياقتى. وسىعان بايلانىستى ءوز نارازىلىقتارىن اشىق ايتىپ جۇرگەن ۇلت جاناشىرلارىنا پرەزيدەنتتiڭ دە وكپە-رەنiشi از ەمەس ەكەن. وتكەندەگi باق باسشىلارىمەن كەزدەسۋiندە ول كiسi: "جەر جاعدا­يىن جاقسارتۋ ءۇشiن وعان ينۆەستيتسيا سالۋ قاجەت، جەر وڭدەيتiن زامانعا ساي قۇرال-جابدىقتار ساتىپ الۋ كەرەك، ويتكەنi مىنا زامان باسەكە­لەستiكتiڭ زامانى. وسىنى تۇسiنبەي­تiندەردiڭ ماسەلەنiڭ بايىبىنا بارماي ايتقان سوزدەردiڭ حالىقتى دۇربەلەڭگە سالعاننان باسقا پايداسى جوق" دەگەن ءۋاج ايتتى. بۇل جەردە ول جەر جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشiن مول اقشانىڭ كەرەك ەكەندiگiن جانە وسى زامانعى قۇرال-جابدىقسىز دا ماسەلەنiڭ ءمانiسi بولمايتىنىن دۇرىس ايتادى. سوندا، اقشا مەن قۇرال-جابدىقتى قايدان الامىز؟ پرەزيدەنت مەڭزەپ وتىرعان ءما­سەلەنiڭ ءمانiسi قايسى؟ الدە قى­تايعا جەردi جالعا بەرگەندە عانا ينۆەستيتسيا دا، زامانعا ساي قۇرال-جابدىقتار دا وزدiگiنەن كەلە قالا ما؟ دۇرىس! قىتايدا ءبارi دە بار. اقشا دا، ادام دا، قۇرال-جابدىق تا جەتiپ ارتىلادى. مۇنى قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى بiلمەيدi ەمەس، بiلەدi. بiلە تۇرا، ءوز جەرiمiزدi ەشكiمگە جال­عا بەرمەيمiز دەپ شۋ كوتەرەدi. جانە ولاردان كوبi "ماسەلەنiڭ بايىبىنا بارماي" داڭعازا داۋ ايتاتىن ادامدارعا ۇقسامايدى. تiپتi, ولار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قۇقايىنان دا تايسالمايدى.

جاقىندا قر باس پروكۋراتۋراسى: "انىق اقپاراتتى بiلمەستەن جانە iستiڭ شىنايى جاعدايىن قاساقانا بۇرمالاپ، ارانداتۋعا نيەتتەنگەن ادامدار كەيبiر باق-تاردى پايدالانا وتىرىپ، قوعامدىق ءتارتiپتi بۇزۋعا جانە قازاقستان مەن قحر اراسىنداعى تاتۋ كورشiلەس قارىم-قاتىناسقا زالال كەلتiرۋگە تىرىستى" دەگەن مالiمدەمە جاسادى. جانە مۇنداي ادامدارعا مەم­لەكەتتiك جازالاۋ ماشيناسىن قارسى قوياتىندىعىن دا ەسكەرتتi. سوندا دا ايقاي-شۋ باسىلار ەمەس. تۇرلiشە وسەك-اياڭ دا شۇرقان بولىپ شاۋىپ ءجۇر.

كوپشiلiك جۇرتتىڭ پiكiرi كوبiنە مىناعان سايادى. ءوز جەرiمiزدi وزگەگە بەرگiمiز كەلمەي ءوز نارازىلىعىمىزدى ايتساق بولدى "قوعامدىق ءتار­تiپ­تi بۇزۋعا جانە قازاقستان مەن قحر اراسىنداعى تاتۋ كورشiلiك قاتىناسقا زالال كەلتiرۋگە تىرىس­قان" بولىپ شىعامىز با؟ ەگەر رەسمي بيلiكتiڭ ۇستانىمى وسى بولسا، تەك جەردi جات جۇرتقا جالعا بەرۋدi قولداعاندار عانا قوعامدىق ءتارتiپ پەن تاتۋ كورشiلiك قارىم-قاتىناس­تى كوزدiڭ قاراشىعىنداي قورعاعان پاتريوتتار بولىپ شىعادى ەكەن. لوگيكا قايدا؟ تاتۋ كورشiلiك قارىم-قاتىناستى ساقتاۋدىڭ جالعىز جولى جومارت كوڭiلدi كورشiنiڭ مەسەلiن قايتارماي، سۇراعانىن بەرiپ قۇتىلۋ ما سوندا؟ باس پروكۋراتۋرانىڭ بۇل مالiمدەمەسiن بۇدان باسقا قالاي تۇسiنۋگە بولادى؟، - دەيدi, وزدەرiنiڭ نەنi ءبۇلدiرiپ قوي­عانىن تۇسiنە الماعان جۇرت.

شىنىندا، ۇلت بولىپ ويلاناتىن مەزگiل جەتكەن سياقتى. ەگەر شىندىقتىڭ جۇزiنە تۋرا قارايتىن بولساق، ءدال بiزدiڭ تاۋەلسiز ەلiمiزدە قازاق حالقىنا قارسى جاريالانباعان سوعىس ءجۇرiپ جاتىر. بۇگiندە الەمدiك گەوساياساتتا الپاۋىت ەلدەردiڭ ىقپال كۇش ءبولiسۋ باسەكەسi قىزا تۇسۋدە. ال ونىڭ توعىسار نۇكتەسiنiڭ بiرi - قازاق جەرi. ويتكەنi, قازاقستان الەمدiك باقتالاستىقتىڭ قۋاتتى ءۇش ورتالىعىنىڭ توعىسقان تۇيiنiنە ورنالاسقان. ونىڭ ۇستiنە مەملەكەتتiك شەكارانى مويىندامايتىن ەتنودiني شەكارا دا بiزدiڭ وتانىمىزدىڭ ۇستiنەن وتەدi. قازاق جەرiنiڭ قويناۋىنداعى قۇداي بەرگەن اسا مول بايلىق الەم الپاۋىتتارىنىڭ اڭسارىن اۋعىزىپ، سiلەكەيiن شۇبىرتىپ وتىرعانى بەلگiلi. قازاق ەلiنiڭ بولاشاق تاعدىرى، قازاق جەرi جانە ونىڭ قويناۋىنداعى ۇشان-تەڭiز بايلىق، ۇلتىمىزدىڭ قايتا ورلەۋiنە قىزمەت ەتە مە؟ جوق الدە، بۇل نەسiبە باسقا ەلدەردi بايىتۋعا، سونىمەن قاتار ۇلتىمىزدىڭ مۇددەسiن سىرتىمىزدان ساۋدالاپ جۇرگەن جەكە باستار ءۇشiن، وتانىن دا ساۋدالاۋعا ارلانبايتىن وپاسىزداردى بايىتقاننىڭ ۇسiنەن بايىتا تۇسە مە؟ ماسەلە، مiنە، وسىعان بايلانىستى. ەگەر مەملەكەتتiڭ تالاسسىز مەنشiگi بولۋعا تيiستi جەر جانە ونىڭ قويناۋىنداعى بايلىق كوزدەرi جات قولىندا بولسا، ءوز حالقىن تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەن مەملەكەتتiڭ دە ءومiر ءسۇرۋiنiڭ دە ءمانi قالمايدى. رامiزدەر مەن ەرەكشە بەلگiلەر دە مەملەكەتتiك نەگiز بولا المايدى. وكiنiشكە قاراي، ۇلتىمىزدىڭ بۇگiنگi قاسiرەتi دە وسىدان باستاۋ الاتىن سياقتى. ۇلتتىق بايلىعىمىزدىڭ سىرتىمىزدان ساۋدالانۋى، كەلiسiمشارتتاردىڭ حالىقتان قۇپيا ۇستالۋى، الپاۋىتتارمەن استاسقان سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ شەكتەن شىعۋى بiزدi مىقتاپ ويلانۋعا ءماجبۇر ەتiپ وتىر.

بiز تومەندە ۇلتتىق مۇددە جانە ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك تۇرعىسىنان قازاق جەرiن قىتايعا جالعا بەرۋدiڭ تيiمدi جانە تيiمسiز تۇستارىنا تالداۋ جاساپ كورەلiك. شىنىندا قىتاي - اۋىلشارۋاشىلىعى ايتارلىقتاي دامىعان ەل. جان باسىنا شاققاندا 930 شارشى مەتردەن اسپايتىن ەگiستiك جەر (بۇل دۇنيە­جۇزiلiك جان باسىنا تۋرا كەلەتiن ەگiستiك جەردiڭ ۇشتەن بiرiنە تەڭ) مەن 1,5 ملرد-قا جۋىق حالىقتى iشەر اس، كيەر كيiمiمەن قامتاماسىز ەتiپ وتىر. ارينە، وزiنە قاجەتتi سويانىڭ 60 پايىزىن، استىقتىڭ دا قوماقتى بiر بولiگiن سىرتتان تاسىمالدايتىنى راس. بiراق، باسىم كوپشiلiگiن ءوز ديقاندارى وندiرەدi. قىتاي وكiمەتiنiڭ شارۋلارعا قاراتقان سايا­ساتى دا ءوز جەمiسiن بەرiپ كەلەدi. 2000 جىلدان باستاپ قىتاي 800 ملن ديحاندى تولىعىمەن سالىقتان بوساتتى. استىق جانە iشiنارا اۋىلشارۋاشىلىق ونiمدەرiنە ايتارلىقتاي دوتاتسيا بەرەدi. قىتاي ديقاندارى ءوز ءونiمiن قايدا وتكiزەم دەپ قامىقپايدى. الەۋمەتتiك سالادا شارۋالار دارiگەرلiك كومەكتiڭ تەگiن ءتۇرiن، جۇمىسسىزدار لايىقتى جاردەماقىسىن الادى. بۇدان تىس اۋىلدىق جەرلەردiڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا قاجەتتi قارجىنى دا ورتالىق قازىنا ءوز موينىنا العان. بiراق قىتاي اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى سول باياعىداي كۇردەلi كۇيiندە قالىپ وتىر. ەگiستiك جەردi مۇمكiندiگiنەن اسىرا پايدالانۋدىڭ كەسiرiنەن قحر قۇرىل­عاننان قازiرگە دەيiن 2 ملن 700 مىڭ گەكتار قۇنارلى ەگiس القابى مۇلدەم جارامسىز بولىپ قالدى. قىتاي ديقاندارى ماردىمسىز جەردەن مول ءونiم الۋ ءۇشiن حيميالىق تىڭايتقىشتار مەن ەگiس دارiلەرiن مولىنان قولدانۋعا اۋەس. مۇنداي ارەكەت سۋ كوزدەرiن، توپىراقتى، تiپتi اتموسفەرانىڭ ءوزiن اۋىر دارەجەدە لاستادى. قۇمدى شولدەردiڭ وسiمدiك جامىلعىسىنان ايىرىلىپ، ۇزدiكسiز كەڭەيۋiنiڭ كەسiرiنەن جىلىنا 2460 شارشى شاقىرىم جايىلىمدى قۇم باسىپ قالۋدا. بۇل قىتايداعى ورتاشا بiر اۋداننىڭ جەر كولەمiمەن پارا-پار. ال قىتاي - ەجەلدەن سۋعا تاپشى مەملەكەت. جان باسىنا شاققانداعى سۋ مولشەرi الەمدەگi ورتاشا سۋ دەڭگەيiنiڭ سەگiزدەن بiرi تۋرا كەلiپ، 121 ورىنعا اياق تiرەگەن. بولاشاقتا قىتاي وسى دەڭگەيدiڭ ءوزiن ساقتاپ قالا المايتىن كورiنەدi. ماماندار 2020-30 جىلدارى قىتاي سۋعا تاپشىلىقتان اپاتتى جاعدايعا جەتەدi دەپ مە­جەلەيدi. سۋدىڭ تارالۋى دا بiركەلكi ەمەس. وسى ەلدiڭ ەنشiسiندەگi سۋدىڭ 82,2 پايىزى شىعىس-وڭتۇستiك ايماقتارىنا، 17,7 پايىزى باتىس-سولتۇستiك ايماقتارعا تيەسiلi. سول سەبەپتi بiر شەتi سۋ اپاتىنان كوز اشپاسا، ەكiنشi جاعى قۇرعاقشىلىقتان قاتالاپ جاتادى. سۋ بايلىعىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى دا ءماز ەمەس. قىتاي ەكولوگتارى 1988 جىلى جەر استى سۋىن پايدالاناتىن 118 قالاعا تەكسەرۋ جۇرگiزگەندە ونىڭ 115-iنiڭ جەر استى سۋى تۇرلiشە دەڭگەيدە لاستانعاندىعى انىقتالدى. بۇگiندە 500-دەي قالا سۋ تاپشىلىعىن تارتۋدا. Iرگەمiزدەگi سۋار-دىڭ ءتاڭiر تاۋ سiلەمiنiڭ تەرiستiك قاپتالىنداعى شىحىزى قالاسىنىڭ جەر استى سۋىنىڭ دەڭگەيi جىلىنا 70 سانتيمەترگە تومەندەيدi. 90 جىلداردىڭ باسىندا وسى ەلدiڭ ەكولوگتارى قىتايدىڭ ەڭ دامىعان ايماعى وڭتۇستiك جياڭسۋ ءوڭiرiنiڭ اۋىلدارىنا جاسالعان تەكسەرۋ ناتيجەسi لاستانۋدىڭ كەسiرiنەن 75 پايىز ەلدi-مەكەن­دەردiڭ اۋىز سۋى iشۋگە مۇلدەم جارامسىز دەگەن قورىتىندى جاسادى. ونداعان جىلدان بەرi قىتاي وكiمەتi ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋعا، ەگiس القاپتارىن قورعاۋعا، ورمان ءوسiرۋ مەن جايىلىمدى قالپىنا كەلتiرۋگە جان سالا كiرiسكەنiنە قاراماستان بۇل سالاداعى جەتiستiك­تەر كوڭiل كونشiتەرلiك ەمەس. مۇن­داعى ەڭ باستى ماسەلە - اسا اۋىر دەموگرافيالىق جاعداي قىسقا جiپتi كۇرمەۋگە كەلتiرمەي وتىر.

ەگەر قىتايلار بiزدەن 1 ملن گەكتار جەردi جالعا الار بولسا، ونداعان جىلداردان سوڭ وسى ەگiس القابىنىڭ قىلتان ونبەس قۋ دالاعا اينالماسىنا قانداي كەپiلدiك بار؟ بۇل ماسەلەنiڭ ەكولوگيالىق جاعى عانا.

ەندi ماسەلەنiڭ ساياسي جاعىنا ءۇڭiلiپ كورەلiك. جەردi شەتەلدiكتەرگە جالعا بەرۋ تەك ەكونوميكالىق ماسەلە ەمەس. اسا ماڭىزدى ساياسي ماسەلە. بiزدەن جەردi جالعا العىسى كەلiپ قىزىققان قىتايدىڭ ءوزi جەردi شەتەلدiكتەرگە جالعا بەرۋدiڭ ازابىن 1 عاسىردان اسا باستان كەشiرگەن ەل. سوناۋ 1840 جىلى اپيىن سوعىسىندا قۇدiرەتتi ۇلىبريتانيا يمپەرياسىنان ويسىراي جەڭiلگەن قىتايلىقتار بiرتە-بiرتە الپاۋىت ەلدەردiڭ شىلاۋىنا ءتۇسiپ، تالاي-تالاي تەڭسiز كەلiسiمدەرگە قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى. قۇمىرىسقاداي قۇجىناعان قىتاي ەلiن تولىق بودان ەتiپ بارقادار تاپپاسىن بiلگەن باتىس وتارشىلدارى iرiپ-شiرۋدiڭ شەگiنە جەتكەن قىتاي بيلiگi ارقىلى ەلدiڭ قالاعان وڭiرiنەن ارزان باعامەن ۇزاق مەرزiمگە جالعا جەر الىپ، وسى ەلدi تەسپەي سورعىسى كەلدi. ءسويتiپ، 1845 جىلدىڭ 29 قاراشاسىندا بريتانيا وتارشىلدارى قىتاي ۇكiمەتiنە "شاڭحايدان جالعا جەر الۋ ەرەجەسiنە" قول قويدىرىپ، قىتايدان تۇڭعىش رەت جەر جالداپ الدى. بۇل قىتاي تاريحىندا ەل نامىسىن اياققا تاپتاپ، تاريحتىڭ كۇنپاراعىنا قارالى ارiپپەن جازىلعان قاسiرەتتi كۇن ەدi. وسىدان سوڭ جالعا جەر الۋ قىتايدىڭ گۋاڭجۋ، شيامiن، تيانجين، حانكوۋ، جيۋجياڭ سياقتى ەكونوميكانىڭ قان تامىرى سانالاتىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار اسا iرi قالالارىندا دا جۇزەگە اسا باستادى. ارينە، بۇل ولجادان اقش، گەرمانيا، فرانتسيا سەكiلدi الدىڭعى قاتارلى الپاۋىت ەلدەر دە سىرت قالعان جوق. العاشىندا جالعا بەرiل­گەن جەرگە قىتاي بيلiگi اكiم­شiلiك باسقارۋ جانە زاڭدى يەلiك قۇقىعىن جۇرگiزتە الاتىن ەدi. كەيiن بۇل جەرلەر بiرتە-بiرتە جالعا الۋشىلار تاراپىنان ءوز اكiمشiلiگi, ءوز قارۋلى كۇشتەرi بار مەملەكەت iشiندەگi مەملەكەتكە اينالىپ شىعا كەلدi دە، قىتاي ۇكiمەتi بۇل جەرلەرگە يەلiك قۇقىعىنان مۇلدە ماقۇرىم قالدى. ول از دەسەڭiز، بۇل جەرلەردiڭ شەكاراسىنا: "قىتايلاردىڭ جانە يتتەردiڭ كiرۋiنە بولمايدى" دەگەن ەسكەرتۋ دە جازىلىپ قويىلدى.

انە سولاي، ءوز جەرiنە دەگەن يەلiك قۇقىعىن قالپىنا كەلتiرۋ ءۇشiن قىتاي حالقى بiر عاسىردان استام قان كەشiپ كۇرەسكەنi بەلگiلi. سونىڭ وزiندە گونكونگ، ماكاو قاتارلى ماڭىزدى پورتتاردى قايتارىپ العانى كەشە عانا.

ال جەردi جالعا بەرۋدەن تۋىندايتىن دەموگرافيالىق قاۋiپ-قاتەردi ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق.

ەلiمiزدiڭ اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ جانە اۋىلدىق جەرلەردiڭ جاعدايىنىڭ ءماز ەمەس ەكەنiن ءبارiمiز بiلەمiز. اۋىلشارۋاشىلىعىنان تۇسەتiن تابىس جالپى ۇلتتىق كiرiس­تiڭ التى-اق پايىزىن قۇرايدى. تۇگiن تارتساڭ ماي شىعاتىن شۇرايلى مەكەندە وتىرساق تا ازىق-تۇلiكتiڭ اۋقىمدى بولiگiن شەتەلدەن تاسيمىز. بiزدەگi اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ مول مۇمكiندiگiنە قازبا بايلىقتاردىڭ كiرiسiنەن باسى اينال­عان قازاقستان بيلiگi سالقىن قاباق تانىتىپ كەلدi. وسىنىڭ كەسiرiنەن اۋىلشارۋاشىلىعى تۇرالاپ، اۋىلدىق ەلدi-مەكەندەردiڭ ەكونوميكاسى كۇرت قۇلدىرادى. اۋىلدىق جەرلەر­دiڭ حالقى جۇمىسسىزدىق پەن الەۋ­مەتتiك كۇيزەلiستەن كوز اشپاي كەلەدi.

بiز اۋىلشارۋاشىلىعىن اياعى­نان تۇرعىزعىمىز كەلسە، مۇمكiن­دiكتەرiمiز ءالi دە ۇشاڭ-تەڭiز. شەت ەلدiكتەرمەن بiرلەسكەن كاسiپورىن قۇرىپ نەمەسە جالعا بەرiپ، ولاردىڭ يۆەستيتسياسى مەن زامانعا ساي قۇرال-جابدىقتارىن اكەلۋ عانا بiردەن-بiر شىعار جول ەمەس. ماسەلە، ەل ۇكiمەتiنiڭ ءوز حالقىنا دەگەن ىقىلاس پەيiلi مەن سەنiمiندە جاتىر. كەمەلدi اگرارلىق ساياسات تا ءوز الدىنا ۇلكەن اڭگiمە. قىتاي ۇكiمەتi جاساعاندى بiز دە جاساي الامىز.

پرەزيدەنت وتكەن جىلعى جولداۋىندا: "قازiر الىپ بارا جاتقان قيىن ەشتەڭە جوق. جەرiمiز كەڭ، ەلiمiز باي، iستەگەن ادامعا دالادا دا، قالادا دا جۇمىس جەتiپ جاتىر. داعدارىستار وتەدi, كەتەدi. ال مەملەكەت تاۋەلسiزدiگi, ۇلت مۇراتى، ۇرپاق بولاشاعى سياقتى قۇندىلىقتار ماڭگi قالادى" دەگەن بولاتىن. قاپىسىز ايتىلعان ءسوز. جەرiمiزدi جالعا بەرiپ جان ساقتايتىنداي نە كۇن تۋدى باسىمىز­عا؟ "التىن تاعىڭ بول­عانشا، الاقانداي جەرiڭ بولسىن" دەمەپ پە ەدi ۇلى بابالارىمىز! مەملەكەت تاۋەلسiزدiگi, ۇلت مۇراتى، ۇرپاق بولاشاعى بارiنەن قىمبات!

جاس الاش №04 (15462) 14 قاڭتار، بەيسەنبى 2010 جىل