(«Qazaqstan halqy» Doktrinasynyng balama núsqasyna úsynys)

(«Qazaqstan halqy» Doktrinasynyng balama núsqasyna úsynys)

Qazaq tilining mәrtebesin arttyryp, ony tek óz últymyzdyng ishinde ghana emes, ózge últ ókilderimen de qarym-qatynas qúralyna ainaldyru tәsilderin úsynghymyz keledi. Býgingi qoghamda qazaq tilining qoldanys ayasyn keneytu ýshin jalang úran men qúrghaq sendiru basym da, tildi naqty qajettilikke ainaldyru arqyly onyng manyzyn arttyrugha kónil bólinbegen. Memlekettik tildi órkendetu isinde ózge últ ókilderine qazaq tilin mengergendigi ýshin baghaly syi-syyapat jasap, әrtýrli aksiyalar ótkizu azdyq etedi. Múnday sharalar tildi bilu kerektigin obektivti týrde moyyndatqanmen, olardyng boylarynda tildi iygeruge degen shynayy úmtylys, ynta-jiger tudyra almaydy. Býgingi tanda qazaq tilin últtyq iydeya dәrejesine kóterudi zamannyng ózi talap etip otyr, óitkeni jahandanu dәuirinde dingegi myqty elderding qúndylyqtaryna tótep beru ýshin elimizde myzghymas tútastyq ornauy qajet. Al til halyqty bir ortalyqqa shoghyrlandyratyn asa manyzdy faktor bolyp tabylady. Bizding oiymyzsha, aldaghy bes jyldyqta últtyq iydeologiya retinde qazaq tilin is jýzindegi memlekettik til dәrejesine kóteruge baghyttalghan birqatar sharalardy jýzege asyruymyz qajet. Tildi mengeruding jәne mengertuding әlemdik tәjiriybede ózin-ózi aqtaghan tәsili - tilge degen naqty qajettilikti tudyru. Yaghni, ol til adamdy asyrap, qyzmettegi lauazymyn ósiretin, әleumettik jaghdayyn týzeytin til boluy kerek. Degenmen, memleketimizde qazaq últynan ózge kóptegen últ ókilderi ómir sýrip jatqandyqtan, tilge qajettilik tudyru mәselesin ózgelerding azamattyq qúqyna qol súqpay, beybit jolmen sheshuge mindettimiz.

Ol ýshin, birinshiden, Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy men «Til turaly» zanyna birqatar ózgerister engizu kerek. Mysaly, Qazaqstan Respublikasynyng til turaly Zanynyng 2 tarau 8 babyndaghy «Memlekettik til Qazaqstan Respublikasy memlekettik organdarynyn, úiymdarynyng jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng júmys jәne is-qaghazdaryn jýrgizu tili bolyp tabylady, orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady.

Memlekettik emes úiymdardyng júmysynda memlekettik til jәne qajet bolghan jaghdayda basqa tilder qoldanylady» degen zang mәtinine «2015 jyldan bastap memlekettik til ortalyq jәne jergilikti memlekettik organdarda jәne memlekettik emes úiymdarda júmys jәne is-qaghazdaryn jýrgizetin birden-bir til bolyp tabylady» degen ózgeris engizip, Konstitusiyamyzdaghy orys tilining resmy týrde memlekettik tilmen teng qoldanylatyndyghy turaly sóilemdi alyp tastauymyz kerek. Yaghny búl zang tek 2015 jyly ghana óz kýshine enedi jәne sol kezden bastap qoghamnyng barlyq salalaryndaghy júmys, is-qaghazdar, jinalys, otyrystar tek memlekettik tilde jýrgiziletin bolady.

Ekinshiden, 2015 jyldan bastap, kez-kelgen Qazaqstan azamatynyng memlekettik organdargha qyzmetke ornalasuy jәne jergilikti mәslihattargha, mәjilis, senat deputattyghyna saylanuy ýshin basty talap kәsiby biliktiligimen qosa qazaqtyng tilin, qazaq tarihyn, qazaq mәdeniyetin jetik bilu boluy kerek. Memlekettik tildi erkin mengergen azamattar ýshin qyzmet baspaldaghymen kóteriluge qolayly jaghday tughyzyluy tiyis.

Osy eki mindetti oryndau ýshin, ýshinshiden, 2010-2015 jyldar aralyghynda memleket qazaq tilin ýirenuge niyet bildirgen kez-kelgen Qazaqstan azamatyna jan-jaqty qoldau kórsetip, tildi mengeruge qajetti úiymdastyrushylyq, metarialdyq, tehnikalyq jaghdaymen qamtamasyz etui tiyis.

Sonymen qatar, tórtinshiden, әlemdik tәjiriybedegi kez-kelgen memleketting azamaty bolghyng kelse, aldymen, sol elding tilin, mәdeniyetin, әdebiyetin, tarihyn biluing kerektigi turaly talapty biz de qabyldap, 2015 jyldan bastap, Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alghysy keletin kez-kelgen immigrant mindetti týrde qazaq tilin, tarihyn, әdebiyetin, mәdeniyetin bilui kerek degen shart qoiyymyz qajet.

Osy mәselelermen birge memleket ózge últ ókilderining tilin, mәdeniyetin damytuyna býgingi jýrgizip jatqan sayasatyn әri qaray jetildire berui tiyis. Olargha ózderining ana tilin, mәdeniyetin, salt-dәstýrin damytugha eshqanday kedergi keltirilmeuin baqylauy kerek.

Osy tórt tetik jýzege asqan jaghdayda biz nege qol jetkizemiz deytin bolsaq, ózining ertengi ghúmyryn, úrpaqtarynyng ómirin Qazaqstan memleketimen baylanystyratyn jәne Qazaqstandaghy óz bolashaghynyng jarqyn boluyna mýddeli kez-kelgen Qazaqstan azamaty memlekettik tildi mengeruge talpynady, óz balalaryn qazaq mektebine beretin bolady. Yaghny ózin Qazaqstan Respublikasynyng bir bólshegi retinde sezinetin jandar ghana elimizde qalady da, Qazaqstannyng bolashaghyna kýmәn keltiretin, Qazaqstandy «tughan jer emes, toyghan jer» dep qabyldap jýrgen azamattar ornyn basqa jerden tabugha tyrysatyn bolady. Memlekettigimizdi órkendetu ýshin bizge alghashqylary kerek.

Sonday-aq tildi shala biletin óz qandastarymyz ben ózge últ ókilderi memlekettik tildi mengergennen keyin qazaqtyng mol ruhany qazynasymen týpnúsqadan tanysu mýmkindigine ie bolady. Al búl olardyng boyyna qazaqy dýniyetanymdy siniruine qolayly jaghday tughyzady. Sóitip, qazaq tarihyn, mәdeniyetin oqyp-biledi, qazaqtyng mentaliytetin tereng úghynyp, týisinedi, sezinedi, boylarynda birtindep qazaqstandyq patriotizm qalyptasa bastaydy. Sonymen birge, Qazaq elining tituldy últy - qazaqty úly halyq dep tanyp, oghan qúrmet sezimi payda bolady, búl ýrdis ózge últ ókilderining qazaq últynyng ainalasyna toptasuyna yqpal etip, qoghamda tútastyq ornaydy.  Býgingi qoghamda ózge últ ókilderining boyynda ne tiline, ne tarihyna, ne ruhany baylyghyna, ne qoghamdaghy әleumettik jaghdayyna kónil bólinbey otyrghan qazaq halqyna mensinbeushilik sezim qalyptasqan. Múnday jaghdayda memlekettik tútastyq turaly sóz qozghaudyng ózi qiyn. Sondyqtan «Qazaqstannyng el birligi doktrinasynda» aitylghan etnosaralyq jәne konfessiyaaralyq kelisimdi, azamattyq birlikti qamtamasyz etu mindetin qazaq tilin últtyq iydeyagha dengeyine kóterip, halyqty jogharydaghy ýlgide ony ýirenuge, qoldanys ayasyn keneytuge júmyldyru arqyly jýzege asyrsaq, qazaq últynyng mәrtebesi birneshe ese artyp, qoghamda bereke-birlik ornamaq. Al búl memlekettigimizdi nyghaytudyn, bәsekege qabilettiliktin, elimizding әleumettik, ekonomikalyq, sayasy janghyruynyng alghysharty bolyp tabylady.

Jenishan Býtinshinov,

«Dýniye» uniyversiytetinin

Preziydenti.

Aqtóbe qalasy