Qolda bar derekterge qaraghanda, qazirgi kýni Qazaqstanda 2970 búqaralyq aqparat qúraldary tirkelgen eken. Olardyng 200-den astamy elektrondyq. Merzimdik basylymdardyng 453-i qazaq tilinde, 2303-i orys tilinde shyghady. Búghan Reseyden keletin 5248 gazet-jurnaldy qosynyz. Sonda el aumaghyna taralatyn baspasóz qúraldarynyng 7551-i orys tilinde de, tek 453-i ghana qazaq tilinde. Qarap otyrsaq, Qazaqstandaghy jalpy aqparat qúraldarynyng ishindegi qazaq gazet-jurnaldarynyng ýlesi 6 payyzgha da jetpeydi eken(!).

Qolda bar derekterge qaraghanda, qazirgi kýni Qazaqstanda 2970 búqaralyq aqparat qúraldary tirkelgen eken. Olardyng 200-den astamy elektrondyq. Merzimdik basylymdardyng 453-i qazaq tilinde, 2303-i orys tilinde shyghady. Búghan Reseyden keletin 5248 gazet-jurnaldy qosynyz. Sonda el aumaghyna taralatyn baspasóz qúraldarynyng 7551-i orys tilinde de, tek 453-i ghana qazaq tilinde. Qarap otyrsaq, Qazaqstandaghy jalpy aqparat qúraldarynyng ishindegi qazaq gazet-jurnaldarynyng ýlesi 6 payyzgha da jetpeydi eken(!).

Ázirge, óz ishimizdegi orystildi basylymdar turaly sóz qozghamay qoya túrayyq, al Reseyden keletin aqparat qúraldarynyng sol elding sayasatyn nasihattap otyrghany aitpasa da týsinikti. Basyn ashyp alayyq, Resey basylymdary el ishine iritki salyp jýr dep baybalamdaudan aulaqpyz, biraq әr elding tek ózine tәn memlekettik mýddesi bar emes pe? Onyng basqa memleketterding mýddesimen qabysyp-qabyspay jatatyn kezderi bolady. Múndayda memlekettik mýddeni qorghaudyng bir joly – aqparattyq tәuelsizdik. Búl uaqyttyn, zamannyng talaby. Álemdik tәjiriybede, órkeniyetti elderde әr el óz aumaghyna syrttan taralatyn BAQ-ty memleket túrghysynan rettep otyrady, ony 20 payyzdyq shekten asyrmaydy. Áytpese memleketting qorghanysh qabiletine núqsan keltirilgen bolyp sanalady. Óitkeni qazirgi zaman – aqparattar maydanynyng zamany. Aqparat kimning qolynda bolsa, әlemdik biylik te sonyng qolynda degen qaghidany býginde moyyndamaytyn adam joq. Sóite túra, ózimizding aqparattyq kenistikti reseylik baspasózge berip qoyymyz memlekettigimizdin, tәuelsizdigimizding bolashaghyna ýlken qauip. Múnan keyin Qazaqstan nege Reseyding yqpalynan shygha almay otyr, qazaqtar nege orysshyl dep tandanuymyzdyng ózi úyat.
Key-keyde biz osy Tәuelsiz Qazaq elinde ómir sýrip jatyrmyz ba, joq әlde әli de Reseyding bodanynan shyqpaghanbyz ba dep abdyrap qalamyn. Sóz joq, múnday kýdikting anda-sanda sizding basynyzgha da «soghyp-ketip» túratyny anyq shyghar.
Ghalymdar ómirding jýzden astam salasy bar degendi aitady. Al qazaq baspasózining oghan qatystylyghy tek tiyip-qashqan dengeyde ghana ekenin moyyndauymyz kerek. Onyng «syryn» sәl tómenirekte izdestirip kóremiz. Ras, keybir sanaqshylar qazaq baspasózining aqparattyq kenistiktegi ýlesi 15 payyzgha jetti degendi de aitady. Biraq, onymen mәselening mәnisi ózgere qoyar ma eken?
«Tәuekelderdi baghalau tobynyn» jetekshisi Dosym Sәtpaev bylay deydi:
- Tayauda Premier-ministr Kәrim Mәsimov qazaqstandyq telekórermenning 55 payyzynyng Resey BAQ-yng yqpalynda ekenin aitty. Men múny mәselening ber jaghy ghana der edim. Qazaqstan kórermenderi tek Reseyding ghana emes, Ózbekstannyng aqparat qúraldarynyng da yqpalynda. Al aldaghy 10-15 jylda bizding aqparattyq kenistikte Qytay da óz әmirin jýrgizetin bolady. Qazirgi kezde Qytay memleketi postkenestik elderde últtyq holding qúrudy josparlap jatyr, – dedi ol.
Siz qalanyz-qalamanyz, mass-mediany tórtinshi biylik dep atau teginnen tegin emes. Sebebi, BAQ-tyng qoghamdyq-sayasy ómirde alar orny erekshe. Osydan bolar, elimizdegi BAQ-tardyng menshiktik týrine qaramastan olargha memlekettik tapsyrys beru keng etek alghan. Tapsyrystar әleumettik manyzdy mәselelerdi oryndaugha arnalghanymen, negizinen atqarushy biylikting jýrgizip otyrghan sayasatyn nasihattaumen ainalysady.Tek 2009 jyly jalghyz ghana Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi arqyly BAQ-qa1,1 mlrd.tengening (7,3 mln.dollar) memlekettik tapsyrysy berildi. Ayta ketu kerek, respublikadaghy merzimdik basylymdardyng 90 payyzy jekemenshik.Al jergilikti jerlerdegi memlekettik basylymdar jergilikti әkimdikter men mәslihattardyng qoldauymen jaryq kórip jatady. Yaghni, Ýkimet otandyq baspasóz qúraldaryna qoldau kórsetuge mýddeli, biraq onyng mazmúny siz ben biz kýtken maqsattardan kórine almay otyrghandyghy qatty qynjyltady. Sóz joq, kópshilik arasynda qoghamdyq pikir BAQ arqyly qalyptasady. Halyqtyng sayasy kózqarasy da BAQ arqyly týziledi. Ári-beriden keyin BAQ búqaranyng biylikke yqpal etu qúraly ekenin de úmytpayyq.
Qazaqstan jurnalistikasy turaly sóz qozghaghanda, ony qazaqtildi jәne orystildi dep bólip qaraugha mәjbýrmiz. Nege? Óitkeni, olardyng arasyndaghy aiyrma tymm alshaq. Ekeui eki әlemde ómir sýrip jatqan siyaqty. Ony qazaqtildi basylymdar men orystildi basylymdarda neghúrlym jii jaryq kóretin materialdardan kóruge bolady. Qazaqtildiler til, tariyh, patriottyq taqyryptardy kóp kýizese, orystildiler bireuding «kir-qonyn», tósek qatynastaryn qozghaugha beyim túrady. Áriyne, ol әr halyqtyng óz mentaliytetine baylanysty mәsele ghoy. Men búl jerde qylmys, jemqorlyq, taghysyn-taghylar siyaqty qoghamdyq keselderi jazu turaly aityp túrghamyn joq. Ashyp aitsaq, orystildi basylymdar qazaqtyng «joghyn» joqtamaydy, eldik, Otandyq taqyryptardy kóteruge qúlyqsyz. Mәselege mәn bere qarasaq, qazaq tarihyn, qazaq halqynyng tabighatyn ashatyn materialdar orystilinde jii jaryq kórui kerek jәne osy baghytta orystilinde gazet jurnaldar men telebaghdarlamalar boluy kerek.

Kóp rette qazaqtildi basylym men orystildi basylymdardyng qandayda bir oqighagha baylanysty bergen baghasy da eki týrli bolyp shyghady. Olardyng pikir qarama-qayshylyghy, kózdegen mýddesi eki týrli ekeni kózge úryp túrady. BAQ basylymdarynyng mazmúnynan ony basqaryp otyrghan jandardyn, jurnalister újymynyng ishki pighylyn, niyetin, ústanyp otyrghan sayasatyn anyq bayqaugha bolady. Búl jerde dúrys nәrseni búrmalau, jónsiz baybalam saludyng oryn alyp jatatyny da jasyryn emes. Endi óz ishimizdegi orystildi basylymdardyng qataryna taza orystyq sayasatpen ainalysatyn myng san reseylik BAQ-tardy qosynyz. Osyndayda sannyng sapagha ainalatyn úmytpayyq. Sóitip, Qazaqstannyng aqparattyq kenistigin jaulap alghan orystildi baspasóz ben Resey BAQ-y ulap-shulap az san qazaq baspasózining ýnin shygharmay tastaydy. Búdan qazaq baspasózimen birge qazaq mýddesining de kenjelep jatqanyn nesine úmytayyq.

Shyny sol, Qazaqstanda orystildi BAQ-tyng dәureni jýrip túr. «Aq degeni – alghys, qara degeni – qarghys». Ony, eng aldymen, tóbesine shygharyp alghan biylikting ózi. Mәselen, «Tilderdi damytudyng 2000-2010 jyldargha arnalghan baghdarlamasy» boyynsha qazirgi kýni memlekettik basqarudyng barlyq salasy qazaq tilinde sayrap otyruy kerek edi. Oghan sensek, barlyq oblystarda is jýrgizu qazaq tiline kóship bituge tiyis bolatyn. Baghdarlamada solay jazylghan. Biraq, onyng oryndaluy bylay túrsyn, byltyr qazaq tilining memlekettik mәrtebe alghanyna 20 jyl toluy «qúrmetine oray» is qaghazdardy memlekettik tilge kóshiru ýlesin 70 payyzdan 60 payyzgha týsirip tastady. Yaghni, biylikting ózi memlekettik zan-zәkýnderdi oryndamaydy, memlekettik tildi mensinbeydi. Al, aimaqtaghy kórshimiz Emomaly Rahmon tәjik tilining memlekettik dәrejeni iyelenuining 20 jyldyq datasyna oray orys tilining «últaralyq qatynas statusyn» joyatyn zang shygharudy úsyndy. Al bizde bәri kersinshe. Eger biylik orys tilinde sóilese, barlyq memlekettik manyzdaghy jinalys-jiyndardyng bәri orys tilinde jýrgizilse, halyqqa qyzmet kórsetu oryndary men kópshilik qoghamdyq oryndar orys tilinde júmys jasasa, qazaq tilindegi baspasózding bedeli qalay artpaq?! Bolashaghy búlynghyr tildi kim ýirengisi keledi, ol tildegi gazetti kim oqidy? Biylik aqparatty da eng aldymen orystildilerge beredi, solardyng kónilin aulaugha tyrysady. Bir ghana mysal, qazaq tilinde qanday ótkir material shyqsa da, biylik oghan selt etpeydi, al sol maqala orys tiline kóshirilip basylghanda, ýlken qoghamdyq rezonans tudyratynyn kózimiz talay kórip jýr. Múny eshkim joqqa shyghara almaydy. Sondyqtan, búl jerde, qazaq baspasózining bedeli, ótimdiligi jurnalisterding biliktiligine baylanysty degen әngime bos sóz. Bar kinәrat qoghamda, biylikte bolyp túr.

Jasyryp-jabatyny joq, Qazaqstan orystildi memleket, al qazaq tilining memlekettik mәrtebesi tek kózaldau ghana. Múnday jaghdayda qazaqtildi basylymdardyng taralymynyng ósui, bedelining artuy mýmkin emes. «Qazaq baspasózining damuyna biyliktegi qazaq tilin bilmeytin 53 myn, qazaqsha sóileuden úyalatyn 115 myng qyzmetkerdin» (Ákim Tarazi) kesiri tiyip otyr. Sóite túra, biluimizshe, bizdegi atqarushy biylikting 80 payyzy óz qandastarymyz kórinedi. Biraq, qazaq tiline janashyrlyghy joq. Sonda olardyng kóptiginen últymyzgha ne payda? Bir nәrseni este saqtaghanymyz jón, ana tilining
qoghamdyq-memlekettik ómirden shettetiluimen birge, tek qazaq baspasózining ghana emes, tútas últ mәdeniyeti men qúndylyqtary da kórineu kózge kemsitilip kele jatyr. Mine, shyn janymyzdy auyrtatyn da osy jayt bolsa kerek. Qaranyz, orystar Ekinshi Dýnijýzilik soghys turaly materialdardy jyl on eki ay boyy ýzbey jarnamalatyp otyrady. Búl jerde taza orystyq mýdde jatyr. Bizde Shyrsha toyy bir ay búryn bastalyp, «staryy novyy godpen» jalghasyp qantar aiynyng ortasynan asyp baryp bir-aq bitedi. Al últ ýshin qasiyetti sanalatyn Tәuelsizdik kýnin toylau men Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu rәsimi bir-aq kýnnen aspaydy. Nauryz toyy da bir aptagha jeter-jetpes uaqyt aitylyp, artynsha birden úmyt bolady. Sonda nege búlay boluy kerek dep oilanyp kórgen jan bar ma?
Taghy bir oilantatyn mәsele, qazaq tilining eldegi ekonomikalyq-sayasy «oyynnan» shettetilip qaluy sebepti qazaq basylymdaryna jarnama berushiler de az. Al jarnama BAQ-tardyng basty qarjylyq tireui. Sondyqtan qazaq basylymdaryna jarnama beru isin memlekettik túrghydan zandastyru kerek. Eger biylik qazaq tilining qazirgi mýshkil haline eng birinshi ózi kinәli ekenin moyyndap jәne qazaqtildi baspasózge basymdylyqtar beretin qadamdar jasasa, onda jaghday da jaqsara týsetini anyq. Onday qadamnyng biri jarnamagha arnalghan zang boluy kerek.

Endi oqyrmandar jayynda: elimizdegi qazaq últynyng sany 67 payyzdan asty. Biraq qazaq baspasózining oqyrmany kóbeymey otyr. Nege? Álgi 67 payyzdyng jarym-jartysy orys mektepterining týlekteri, sondyqtan olardy orys gazetining oqyrmandary deu kerek. Búl jerde әngimening últjandylyq turaly bolyp otyrmaghanyn dúrys úghynyzdar. Al qazaqsha mektep bitirgen qazaqtyng 90 payyzynyng ózi eki tildegi gazetti oqy beredi. Sonday-aq, qazaq emes últ ókilderining bәri de orys gazetterining oqyrmany. Osynday jaghdayda túryp orys gazetterining oqyrmandarynyng kóp boluy ózi-ózdiginen týsinikti emes pe. Óitkeni bizding qogham orystildi. Al ony, qazaq halqynyng san jaghynan kóp ekenine qaramay, orystildi jasap otyrghan býgingi biylik. Alla jazyp, aldaghy kýnderi myna qogham qazaqtanyp jatsa, onda barsha respublika júrtshylyghy qazaqsha sóilep, dәl býgingi qazaq baspasózining kýii orystildilerding basyna keletinine esh kýmәnim joq. Tek, sol kýnge tez jetkizgey!

Qaraghandy qalasy