قولدا بار دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىرگى كۇنى قازاقستاندا 2970 بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تىركەلگەن ەكەن. ولاردىڭ 200-دەن استامى ەلەكتروندىق. مەرزىمدىك باسىلىمداردىڭ 453-ءى قازاق تىلىندە، 2303-ءى ورىس تىلىندە شىعادى. بۇعان رەسەيدەن كەلەتىن 5248 گازەت-جۋرنالدى قوسىڭىز. سوندا ەل اۋماعىنا تارالاتىن ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ 7551-ءى ورىس تىلىندە دە، تەك 453-ءى عانا قازاق تىلىندە. قاراپ وتىرساق، قازاقستانداعى جالپى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىشىندەگى قازاق گازەت-جۋرنالدارىنىڭ ۇلەسى 6 پايىزعا دا جەتپەيدى ەكەن(!).

قولدا بار دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىرگى كۇنى قازاقستاندا 2970 بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تىركەلگەن ەكەن. ولاردىڭ 200-دەن استامى ەلەكتروندىق. مەرزىمدىك باسىلىمداردىڭ 453-ءى قازاق تىلىندە، 2303-ءى ورىس تىلىندە شىعادى. بۇعان رەسەيدەن كەلەتىن 5248 گازەت-جۋرنالدى قوسىڭىز. سوندا ەل اۋماعىنا تارالاتىن ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ 7551-ءى ورىس تىلىندە دە، تەك 453-ءى عانا قازاق تىلىندە. قاراپ وتىرساق، قازاقستانداعى جالپى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىشىندەگى قازاق گازەت-جۋرنالدارىنىڭ ۇلەسى 6 پايىزعا دا جەتپەيدى ەكەن(!).

ازىرگە، ءوز ىشىمىزدەگى ءورىستىلدى باسىلىمدار تۋرالى ءسوز قوزعاماي قويا تۇرايىق، ال رەسەيدەن كەلەتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ سول ەلدىڭ ساياساتىن ناسيحاتتاپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. باسىن اشىپ الايىق، رەسەي باسىلىمدارى ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ ءجۇر دەپ بايبالامداۋدان اۋلاقپىز، بىراق ءار ەلدىڭ تەك وزىنە ءتان مەملەكەتتىك مۇددەسى بار ەمەس پە؟ ونىڭ باسقا مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىمەن قابىسىپ-قابىسپاي جاتاتىن كەزدەرى بولادى. مۇندايدا مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋدىڭ ءبىر جولى – اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىك. بۇل ۋاقىتتىڭ، زاماننىڭ تالابى. الەمدىك تاجىريبەدە، وركەنيەتتى ەلدەردە ءار ەل ءوز اۋماعىنا سىرتتان تارالاتىن باق-تى مەملەكەت تۇرعىسىنان رەتتەپ وتىرادى، ونى 20 پايىزدىق شەكتەن اسىرمايدى. ايتپەسە مەملەكەتتىڭ قورعانىش قابىلەتىنە نۇقسان كەلتىرىلگەن بولىپ سانالادى. ويتكەنى قازىرگى زامان – اقپاراتتار مايدانىنىڭ زامانى. اقپارات كىمنىڭ قولىندا بولسا، الەمدىك بيلىك تە سونىڭ قولىندا دەگەن قاعيدانى بۇگىندە مويىندامايتىن ادام جوق. سويتە تۇرا، ءوزىمىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتى رەسەيلىك باسپاسوزگە بەرىپ قويۋىمىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن قاۋىپ. مۇنان كەيىن قازاقستان نەگە رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعا الماي وتىر، قازاقتار نەگە ورىسشىل دەپ تاڭدانۋىمىزدىڭ ءوزى ۇيات.
كەي-كەيدە ءبىز وسى تاۋەلسىز قازاق ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز با، جوق الدە ءالى دە رەسەيدىڭ بودانىنان شىقپاعانبىز با دەپ ابدىراپ قالامىن. ءسوز جوق، مۇنداي كۇدىكتىڭ اندا-ساندا ءسىزدىڭ باسىڭىزعا دا «سوعىپ-كەتىپ» تۇراتىنى انىق شىعار.
عالىمدار ءومىردىڭ جۇزدەن استام سالاسى بار دەگەندى ايتادى. ال قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وعان قاتىستىلىعى تەك ءتيىپ-قاشقان دەڭگەيدە عانا ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ونىڭ «سىرىن» ءسال تومەنىرەكتە ىزدەستىرىپ كورەمىز. راس، كەيبىر ساناقشىلار قازاق ءباسپاسوزىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى ۇلەسى 15 پايىزعا جەتتى دەگەندى دە ايتادى. بىراق، ونىمەن ماسەلەنىڭ ءمانىسى وزگەرە قويار ما ەكەن؟
«تاۋەكەلدەردى باعالاۋ توبىنىڭ» جەتەكشىسى دوسىم ساتپاەۆ بىلاي دەيدى:
- تاياۋدا پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ قازاقستاندىق تەلەكورەرمەننىڭ 55 پايىزىنىڭ رەسەي باق-ىڭ ىقپالىندا ەكەنىن ايتتى. مەن مۇنى ماسەلەنىڭ بەر جاعى عانا دەر ەدىم. قازاقستان كورەرمەندەرى تەك رەسەيدىڭ عانا ەمەس، وزبەكستاننىڭ اقپارات قۇرالدارىنىڭ دا ىقپالىندا. ال الداعى 10-15 جىلدا ءبىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قىتاي دا ءوز ءامىرىن جۇرگىزەتىن بولادى. قازىرگى كەزدە قىتاي مەملەكەتى پوستكەڭەستىك ەلدەردە ۇلتتىق حولدينگ قۇرۋدى جوسپارلاپ جاتىر، – دەدى ول.
ءسىز قالاڭىز-قالاماڭىز، ماسس-مەديانى ءتورتىنشى بيلىك دەپ اتاۋ تەگىننەن تەگىن ەمەس. سەبەبى، باق-تىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىردە الار ورنى ەرەكشە. وسىدان بولار، ەلىمىزدەگى باق-تاردىڭ مەنشىكتىك تۇرىنە قاراماستان ولارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋ كەڭ ەتەك العان. تاپسىرىستار الەۋمەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى ورىنداۋعا ارنالعانىمەن، نەگىزىنەن اتقارۋشى بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن ناسيحاتتاۋمەن اينالىسادى.تەك 2009 جىلى جالعىز عانا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ارقىلى باق-قا1,1 ملرد.تەڭگەنىڭ (7,3 ملن.دوللار) مەملەكەتتىك تاپسىرىسى بەرىلدى. ايتا كەتۋ كەرەك، رەسپۋبليكاداعى مەرزىمدىك باسىلىمداردىڭ 90 پايىزى جەكەمەنشىك.ال جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مەملەكەتتىك باسىلىمدار جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر مەن ءماسليحاتتاردىڭ قولداۋىمەن جارىق كورىپ جاتادى. ياعني، ۇكىمەت وتاندىق ءباسپاسوز قۇرالدارىنا قولداۋ كورسەتۋگە مۇددەلى، بىراق ونىڭ مازمۇنى ءسىز بەن ءبىز كۇتكەن ماقساتتاردان كورىنە الماي وتىرعاندىعى قاتتى قىنجىلتادى. ءسوز جوق، كوپشىلىك اراسىندا قوعامدىق پىكىر باق ارقىلى قالىپتاسادى. حالىقتىڭ ساياسي كوزقاراسى دا باق ارقىلى تۇزىلەدى. ءارى-بەرىدەن كەيىن باق بۇقارانىڭ بيلىككە ىقپال ەتۋ قۇرالى ەكەنىن دە ۇمىتپايىق.
قازاقستان جۋرناليستيكاسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ونى قازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى دەپ ءبولىپ قاراۋعا ءماجبۇرمىز. نەگە؟ ويتكەنى، ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرما تىمم الشاق. ەكەۋى ەكى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتى. ونى قازاقتىلدى باسىلىمدار مەن ءورىستىلدى باسىلىمداردا نەعۇرلىم ءجيى جارىق كورەتىن ماتەريالداردان كورۋگە بولادى. قازاقتىلدىلەر ءتىل، تاريح، پاتريوتتىق تاقىرىپتاردى كوپ كۇيزەسە، ورىستىلدىلەر بىرەۋدىڭ «كىر-قوڭىن»، توسەك قاتىناستارىن قوزعاۋعا بەيىم تۇرادى. ارينە، ول ءار حالىقتىڭ ءوز مەنتاليتەتىنە بايلانىستى ماسەلە عوي. مەن بۇل جەردە قىلمىس، جەمقورلىق، تاعىسىن-تاعىلار سياقتى قوعامدىق كەسەلدەرى جازۋ تۋرالى ايتىپ تۇرعامىن جوق. اشىپ ايتساق، ءورىستىلدى باسىلىمدار قازاقتىڭ «جوعىن» جوقتامايدى، ەلدىك، وتاندىق تاقىرىپتاردى كوتەرۋگە قۇلىقسىز. ماسەلەگە ءمان بەرە قاراساق، قازاق تاريحىن، قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىن اشاتىن ماتەريالدار ورىستىلىندە ءجيى جارىق كورۋى كەرەك جانە وسى باعىتتا ورىستىلىندە گازەت جۋرنالدار مەن تەلەباعدارلامالار بولۋى كەرەك.

كوپ رەتتە قازاقتىلدى باسىلىم مەن ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ قاندايدا ءبىر وقيعاعا بايلانىستى بەرگەن باعاسى دا ەكى ءتۇرلى بولىپ شىعادى. ولاردىڭ پىكىر قاراما-قايشىلىعى، كوزدەگەن مۇددەسى ەكى ءتۇرلى ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. باق باسىلىمدارىنىڭ مازمۇنىنان ونى باسقارىپ وتىرعان جانداردىڭ، جۋرناليستەر ۇجىمىنىڭ ىشكى پيعىلىن، نيەتىن، ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىن انىق بايقاۋعا بولادى. بۇل جەردە دۇرىس نارسەنى بۇرمالاۋ، ءجونسىز بايبالام سالۋدىڭ ورىن الىپ جاتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. ەندى ءوز ىشىمىزدەگى ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ قاتارىنا تازا ورىستىق ساياساتپەن اينالىساتىن مىڭ سان رەسەيلىك باق-تاردى قوسىڭىز. وسىندايدا ساننىڭ ساپاعا اينالاتىن ۇمىتپايىق. ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن جاۋلاپ العان ءورىستىلدى ءباسپاسوز بەن رەسەي باق-ى ۋلاپ-شۋلاپ از سان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءۇنىن شىعارماي تاستايدى. بۇدان قازاق باسپاسوزىمەن بىرگە قازاق مۇددەسىنىڭ دە كەنجەلەپ جاتقانىن نەسىنە ۇمىتايىق.

شىنى سول، قازاقستاندا ءورىستىلدى باق-تىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. «اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس». ونى، ەڭ الدىمەن، توبەسىنە شىعارىپ العان بيلىكتىڭ ءوزى. ماسەلەن، «تىلدەردى دامىتۋدىڭ 2000-2010 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى» بويىنشا قازىرگى كۇنى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ بارلىق سالاسى قازاق تىلىندە سايراپ وتىرۋى كەرەك ەدى. وعان سەنسەك، بارلىق وبلىستاردا ءىس جۇرگىزۋ قازاق تىلىنە كوشىپ بىتۋگە ءتيىس بولاتىن. باعدارلامادا سولاي جازىلعان. بىراق، ونىڭ ورىندالۋى بىلاي تۇرسىن، بىلتىر قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە العانىنا 20 جىل تولۋى «قۇرمەتىنە وراي» ءىس قاعازداردى مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ ۇلەسىن 70 پايىزدان 60 پايىزعا ءتۇسىرىپ تاستادى. ياعني، بيلىكتىڭ ءوزى مەملەكەتتىك زاڭ-زاكۇندەردى ورىندامايدى، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەيدى. ال، ايماقتاعى كورشىمىز ەمومالي راحمون تاجىك ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك دارەجەنى يەلەنۋىنىڭ 20 جىلدىق داتاسىنا وراي ورىس ءتىلىنىڭ «ۇلتارالىق قاتىناس ستاتۋسىن» جوياتىن زاڭ شىعارۋدى ۇسىندى. ال بىزدە ءبارى كەرسىنشە. ەگەر بيلىك ورىس تىلىندە سويلەسە، بارلىق مەملەكەتتىك ماڭىزداعى جينالىس-جيىنداردىڭ ءبارى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلسە، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى مەن كوپشىلىك قوعامدىق ورىندار ورىس تىلىندە جۇمىس جاساسا، قازاق تىلىندەگى ءباسپاسوزدىڭ بەدەلى قالاي ارتپاق؟! بولاشاعى بۇلىڭعىر ءتىلدى كىم ۇيرەنگىسى كەلەدى، ول تىلدەگى گازەتتى كىم وقيدى؟ بيلىك اقپاراتتى دا ەڭ الدىمەن ورىستىلدىلەرگە بەرەدى، سولاردىڭ كوڭىلىن اۋلاۋعا تىرىسادى. ءبىر عانا مىسال، قازاق تىلىندە قانداي وتكىر ماتەريال شىقسا دا، بيلىك وعان سەلت ەتپەيدى، ال سول ماقالا ورىس تىلىنە كوشىرىلىپ باسىلعاندا، ۇلكەن قوعامدىق رەزونانس تۋدىراتىنىن كوزىمىز تالاي كورىپ ءجۇر. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. سوندىقتان، بۇل جەردە، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەدەلى، وتىمدىلىگى جۋرناليستەردىڭ بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى دەگەن اڭگىمە بوس ءسوز. بار كىنارات قوعامدا، بيلىكتە بولىپ تۇر.

جاسىرىپ-جاباتىنى جوق، قازاقستان ءورىستىلدى مەملەكەت، ال قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى تەك كوزالداۋ عانا. مۇنداي جاعدايدا قازاقتىلدى باسىلىمداردىڭ تارالىمىنىڭ ءوسۋى، بەدەلىنىڭ ارتۋى مۇمكىن ەمەس. «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋىنا بيلىكتەگى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن 53 مىڭ، قازاقشا سويلەۋدەن ۇيالاتىن 115 مىڭ قىزمەتكەردىڭ» (اكىم تارازي) كەسىرى ءتيىپ وتىر. سويتە تۇرا، بىلۋىمىزشە، بىزدەگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ 80 پايىزى ءوز قانداستارىمىز كورىنەدى. بىراق، قازاق تىلىنە جاناشىرلىعى جوق. سوندا ولاردىڭ كوپتىگىنەن ۇلتىمىزعا نە پايدا؟ ءبىر نارسەنى ەستە ساقتاعانىمىز ءجون، انا ءتىلىنىڭ
قوعامدىق-مەملەكەتتىك ومىردەن شەتتەتىلۋىمەن بىرگە، تەك قازاق ءباسپاسوزىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ۇلت مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارى دا كورىنەۋ كوزگە كەمسىتىلىپ كەلە جاتىر. مىنە، شىن جانىمىزدى اۋىرتاتىن دا وسى جايت بولسا كەرەك. قاراڭىز، ورىستار ەكىنشى دۇنيجۇزىلىك سوعىس تۋرالى ماتەريالداردى جىل ون ەكى اي بويى ۇزبەي جارنامالاتىپ وتىرادى. بۇل جەردە تازا ورىستىق مۇددە جاتىر. بىزدە شىرشا تويى ءبىر اي بۇرىن باستالىپ، «ستارىي نوۆىي گودپەن» جالعاسىپ قاڭتار ايىنىڭ ورتاسىنان اسىپ بارىپ ءبىر-اق بىتەدى. ال ۇلت ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن تاۋەلسىزدىك كۇنىن تويلاۋ مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءراسىمى ءبىر-اق كۇننەن اسپايدى. ناۋرىز تويى دا ءبىر اپتاعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ايتىلىپ، ارتىنشا بىردەن ۇمىت بولادى. سوندا نەگە بۇلاي بولۋى كەرەك دەپ ويلانىپ كورگەن جان بار ما؟
تاعى ءبىر ويلانتاتىن ماسەلە، قازاق ءتىلىنىڭ ەلدەگى ەكونوميكالىق-ساياسي «ويىننان» شەتتەتىلىپ قالۋى سەبەپتى قازاق باسىلىمدارىنا جارناما بەرۋشىلەر دە از. ال جارناما باق-تاردىڭ باستى قارجىلىق تىرەۋى. سوندىقتان قازاق باسىلىمدارىنا جارناما بەرۋ ءىسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان زاڭداستىرۋ كەرەك. ەگەر بيلىك قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى مۇشكىل حالىنە ەڭ ءبىرىنشى ءوزى كىنالى ەكەنىن مويىنداپ جانە قازاقتىلدى باسپاسوزگە باسىمدىلىقتار بەرەتىن قادامدار جاساسا، وندا جاعداي دا جاقسارا تۇسەتىنى انىق. ونداي قادامنىڭ ءبىرى جارناماعا ارنالعان زاڭ بولۋى كەرەك.

ەندى وقىرماندار جايىندا: ەلىمىزدەگى قازاق ۇلتىنىڭ سانى 67 پايىزدان استى. بىراق قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وقىرمانى كوبەيمەي وتىر. نەگە؟ الگى 67 پايىزدىڭ جارىم-جارتىسى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەكتەرى، سوندىقتان ولاردى ورىس گازەتىنىڭ وقىرماندارى دەۋ كەرەك. بۇل جەردە اڭگىمەنىڭ ۇلتجاندىلىق تۋرالى بولىپ وتىرماعانىن دۇرىس ۇعىڭىزدار. ال قازاقشا مەكتەپ بىتىرگەن قازاقتىڭ 90 پايىزىنىڭ ءوزى ەكى تىلدەگى گازەتتى وقي بەرەدى. سونداي-اق، قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارى دە ورىس گازەتتەرىنىڭ وقىرمانى. وسىنداي جاعدايدا تۇرىپ ورىس گازەتتەرىنىڭ وقىرماندارىنىڭ كوپ بولۋى ءوزى-وزدىگىنەن تۇسىنىكتى ەمەس پە. ويتكەنى ءبىزدىڭ قوعام ءورىستىلدى. ال ونى، قازاق حالقىنىڭ سان جاعىنان كوپ ەكەنىنە قاراماي، ءورىستىلدى جاساپ وتىرعان بۇگىنگى بيلىك. اللا جازىپ، الداعى كۇندەرى مىنا قوعام قازاقتانىپ جاتسا، وندا بارشا رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى قازاقشا سويلەپ، ءدال بۇگىنگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ كۇيى ورىستىلدىلەردىڭ باسىنا كەلەتىنىنە ەش كۇمانىم جوق. تەك، سول كۇنگە تەز جەتكىزگەي!

قاراعاندى قالاسى