Búrnaghy kýni Bilim jәne ghylym ministrligi Orta bilim departamentining diyrektory Núrghaly Arshabekov Qazaqstan matematika pәnining 1,5 myng múghalimine múqtaj ekenin aityp qaldy. Búl neni kórsetedi? Maman tapshylyghy bilim salasyna qanday qater әkelmek? Akademiyk, professor, belgili matematik Asqar Júmadil­daevqa qoyghan alghashqy súraghymyz osydan bastalyp edi.

Búrnaghy kýni Bilim jәne ghylym ministrligi Orta bilim departamentining diyrektory Núrghaly Arshabekov Qazaqstan matematika pәnining 1,5 myng múghalimine múqtaj ekenin aityp qaldy. Búl neni kórsetedi? Maman tapshylyghy bilim salasyna qanday qater әkelmek? Akademiyk, professor, belgili matematik Asqar Júmadil­daevqa qoyghan alghashqy súraghymyz osydan bastalyp edi.

 Asqar Júmadildaev: Biz tek matematika emes, naqty ghylymdar salasyndaghy mamandargha da múqtajbyz. Diplomy barlar kóp. Biraq bilimdiler az. «Men» degen matematikterding ózi ekige bólinedi: biri – esep shyghara alatyndar, ekinshisi – esep shyghara almaytyndar. Búl kýlkinizdi keltirui mýmkin. Shyn mәninde solay. Ministrliktegilerding «mamandargha múqtajbyz» dep otyrghany, mening oiymsha, bizde esep shyghara alatyn matematikter joq degen sóz.              
Jas qazaq: Bilimdilerding bәri jat júrtqa «jútylyp» jatyr emes pe? «Mily bastarymyz» bizdi emes, Batysty baqytty etude. Bizde jaghday joq pa? Álde olarda niyet joq pa?          
Asqar Júmadildaev: Joq. Jaghday bar ghoy. Biraq shetelde odan da jaqsy.
Jas qazaq: Siz kezinde shetelding beldi-beldi oqu oryndarynda dәris oqydynyz. Qazaqstangha kelgeninizde, bir bayqaghanymyz, tek jekemenshik oqu oryndarynda ghana sabaq berdiniz. Ekonomikalyq sebep sizding múhit asuynyzgha, jekemenshik uniyversiytetterde júmys isteuinizge әser etti me?
Asqar Júmadildaev: IYә, onyng ekonomikalyq sebepteri boldy. Óitkeni jekemenshik oqu oryndary jalaqyny kóbirek tóledi. Maghan jaghday jasady. Memlekettik uniyversiytetke barsam, olar menen azannan keshke deyin qaghaz súraydy. «Jospar toltyr, esep ber» dep. Tolyp jatqan jinalys. Beretin aqshalary da az. Sóitip, qolymdy bir siltedim de, ketip qaldym.
Jas qazaq: Qoghamda «ghylym oshaqtary shaldardyng sau­yn siyryna ainalyp ketti. Qazaq ghylymyna «aqsaqalizm» derti dendeude» degen kózqaras bar. «Aqsaqalshyldyq» qazaq ghylymyna qanshalyqty qauipti?          
Asqar Júmadildaev: Ghylym akademiyasynda túlghalyq sipaty, tiyanaqty kózqarasy joq prinsipsiz «aqsaqaldardyn» bolghany ras. Solar «oybay, biz – Kenes ýkimetining sarqynshaghymyz, ghylymdy qatyramyz, akademiyany taratynyz» dep Preziydentke hat jazdy. Sol jerding nanyn jep, ózderi ishken qúdyqtaryna ózderi týkirgen olardy endi qalay aqtap alasyz? Osynday ekijýzdi shaldardyng kesirinen akademiya jabyldy. Ghylym endi tәi-tәy basqanda, 50 jyl túrghan akademiya­ny aldy, da jauyp tastady. «Áy, bizdiki osy dúrys pa ózi?» dep bas kótergen bir túlgha bolmady.              
Jas qazaq: Bizde ghylymy ataq alghandar kóp, biraq ghalym az.  
Asqar Júmadildaev: Mansapqor qazaqtardyng kóbeyip ketkeni ras. Ony qalay toqtatamyz? Men onyng mehanizmderin bilmeymin. Mysaly, men doktorlyq qorghaghanda, Qazaqstan boyynsha osy salada tórt-aq doktor bolatyn. Qazir ol 100-ge jetti me, 200-ge jetti me, men onyng naqty sanyn bilmeymin. Al qazirgi ghylymnyng dengeyi Kenes Odaghyndaghy dengeyden asqan joq. Onda da júmys istep jýrgen mamandar – kenes kezindegi ghalymdar. «Bolashaqpen» anda-múnda ketip jatyr ghoy. Biraq kýmәnim bar. Olardyng birazymen sóilestim. Qarnym ashty. Sheteldikter qazaqtargha ne oqytyp jatyr? Týsinbeymin.
Jas qazaq: Sonda qazaq ghylymynyng dóngelegining ainalysyn tejep otyrghan ne nәrse?
Asqar Júmadildaev: Búl – ýlken әngime. Ghylym shama-sharqynsha damyp jatyr. Biraq sabaqtastyq joq, ghalymdardyng izin basushylar joq. Ángime sonda. Sanauly ghana ghalymdar bar. Qalghandary nól. Bilim jәne ghylym ministrligi «Jyldyng ýzdik múghalimi» degendi shyghardy. Onyng bilimi qanday, dәrejesi qaysy? Oghan kónil bólip jatqan eshkim joq. Jazghan-syzghandaryn, birdemeni shimaylaghandaryn sanaydy da, «ýzdik» qylyp shygharady da qoyady.  
Uniyversiytetterde kýn sayyn tekseru bolady. Student 15 minutqa keshigip qalsa, jinalysqa salady, dekannyng aldyna kirgizedi, rektorgha týsinikteme jazdyrtady. Al erteng siz 15 jyl boyy ghylymmen ainalyspay, týk bitirmey jýrseniz, ony eshkim bayqamaydy.
Ótken joly matematikterding bir bayqauyna qatystym. Bir matematikke qazylar «ózin ústauy nashar, jaqsy sóiley almaydy» dep oryn bermey qoydy. Men aittym: «E, kóke, oghan sózding ne qajeti bar. Ol matematik qoy». Jýldegerdi anyqtau ýshin birqansha talap taghayyndapty. Onyng ishine jýris-túrysy, kiyim kiyisi, sóileu mәneri t.b. qatysty súraqtardy kirgizip qoyghan. Esh jerinde «ekini ekige qossan, qansha bolady?» degen súraq joq. Bayqap qaldym, birinshi oryn alghan adamnyng esebi qate. Sóitsem, ol ekini ekige qosa almaytyn bala bolyp shyqty. Bayqaudyng «sharty» sonday eken.
Qaghaz jýzinde bәri qatyp túr. Ministrlikting josparynda min joq. Biraq ony tekserip jatqan eshkim joq. Bir mysal esime týsip túr. Bir han uәzirine: «Anau qanbaqtan qayda ketip bara jatqanyn súrashy», – degen kórinedi. Qanbaqtyng jauabyn jetkizgen uәzir bylay dep­ti: «Qanbaqtyng qayda baratynyn súratqan han aqymaq pa, súrap kelgen sen aqymaq pa? Mening úsharymdy jel, qonarymdy say biledi». Sol aitpaqshy, men de týsinbeymin: osy jýieni jasap otyrghan jogharydaghylar aqymaq pa, әlde sol jýiemen júmys istep jatqan biz aqymaq pa? Kim aqymaq? Men osyny týsinbeymin. Bәri ótirik, kózboyaushylyq.
Jas qazaq: Onyng ýstine, bilimdi bizneske ainaldyryp jibergendeymiz...
Asqar Júmadildaev: PhD degen jýie – naghyz sol siz aityp otyrghan biznesting ózi ghoy. Mysaly, siz kandidattyq qorghasanyz, on shaqty adam ghylymy júmysynyzdy talqylaydy. Komissiya degen bolady. Al PhD-de siz ózinizge jaqyn eki-ýsh adamnyng basyn qosyp, ghylymy ataq ala salasyz. Óitkeni pikir berushiler – sizding tanystarynyz. Búl súmdyq qoy. Búl biznes emey nemene?
Jas qazaq: Preziydent bir kýni sizdi shaqyryp alyp: «Al Asqar, ýnemi synap jýretin osy salanyng júmysyn endi ózing dóngelet» dep bilim jәne ghylym ministri qylyp qoysa, júmysty neden bastar ediniz?
Asqar Júmadildaev: Aldymen qyzmet úsynsyn, sosyn kóremiz.   
Jas qazaq: Túlghalardy sayasy maqsattargha paydalanu – búrynnan kele jatqan ýrdis. Sizding bedelinizdi paydalanghysy kelgen sayasy kýshter boldy ma?   
Asqar Júmadildaev: Onday úsynystar boldy. Bola beredi de. Olardyng qolshoqpary bolghanda, qazir men saya­satta jýrgen bolar edim.  
Jas qazaq: Biraq siz kezinde «Aq jol» partiyasynyng mýshesi boldynyz emes pe?
Asqar Júmadildaev: IYә, ras, men ol partiyagha kezinde sanaly týrde kirdim. Qyzyq bolghanda, sol kezde maghan eshkim partiya biyletin bergen joq. Eshqanday da ótinish toltyrghan joqpyn. Altynbek Sәrsenbaev ótinish bildirgen son, sanaly týrde kirdim. Onyng oilaryn qoldadym. Ol parasatty jigit edi. Ózderi bólinip ketken son, shynymdy aitsam, olardy qoldamadym. Óitkeni attay azamattar ózara qyrqysyp ketti.
Jas qazaq: Qazir qay partiyagha mýshesiz?   
Asqar Júmadildaev: Eshqanday partiyada joqpyn. Eger mýshe bolsam, maghan búzyq sóileuge tura keledi ghoy. Bireudi jamandau kerek degendey...
Jas qazaq: Partiyagha kirmeuinizding syry osy boldy ghoy.   
Asqar Júmadildaev: IYә. Onyng ýstine, qazirgi partiyalardyng baghdarlamalarynan men aiyrmashylyq kórmeymin. Bәri birdey. Jaman bol dep eshkim aitpaydy. Eng myqty baghdarlama – Qúran. Bәri sonyng tónireginde sóileydi.   
Jas qazaq: Akademikten jaqsy sayasatker shyghuy mýmkin ghoy. Nege sayasatpen ainalyspaysyz?
Asqar Júmadildaev: Onyng maghan ne qajeti bar? Osy kýnge deyin azdy-kópti ghylymmen ainalystym, biraz dәrejege jettim, endi osyny sayasatqa aralastyrsam ne bolady? Sayasatkerler mensiz de jetip jatyr. Al ghalymdar az. Men ketip qalsam, ghylym ókpelep qalmay ma? Abay aitady ghoy: «Ólsem, ornym qara jer syz bolmay ma? Ótkir til bir úyalshaq qyz bolmay ma?» dep.  Ghylym degen úyalshaq qyz ghoy.
Sayasat degen ne ol? Sayasat degen – Sayyn kóshesindegi «birdene»...
Jas qazaq: Sizdi qazirgi biylikting sayasaty qyzyqtyrmaytyn siyaqty.
Asqar Júmadildaev: Men bilmeymin. Shynymdy aitsam, ol turaly kóp oilamaymyn. Maghan bәribir. Maghan, birinshiden, tynyshtyq berse, ekinshiden, júmysymdy alyp qoymasa boldy. Qalghanynyng bәrin ózim jasay beremin. Eshkim kómektespey-aq ta qoysyn. Bireuler men turaly endi bir sóz aita bastaghanda: «Ey, kóke, meni maqtamay-aq qoya sal. Onday kómeginning keregi joq. Bir-aq ótinishim bar: maghan kedergi jasamashy. Basqa nәrsenning keregi joq», – deymin.
Jas qazaq: Naghyz ghalymdardan bastyq shyqpaydy dep jatady. Sol ras pa? 
Asqar Júmadildaev: Mening bir múnay kompaniyasynda bastyq bolyp júmys isteytin matematik dosym bar. Sol aitady: «Mening júmysymnyng 70-80 payyzyn hatshym isteydi. Men tek ózimnen ýlken bastyqtar kelse, jaqsylap kýtip jiberemin. Boldy. Basqa eshtene istemeymin». Ol ótirik aitpaydy. Ótirik sóilese, men ony birden sezip qoyatynymdy biledi. Bastyq bolu – eng onay sharua. Ol bilimdi talap etpeydi. Doktor boludyng qajeti joq. Bastyqtardyng «bassyz» bolatyny sondyqtan.      
Jas qazaq: Bir súhbatynyzda Múhtar Shahanovtyng «kompiuterbasty jarty adamdar» degen termiynimen kelispeytininizdi aitypsyz. «Jarty adamdardy» jaqtaytynynyzdyng syry nede?
Asqar Júmadildaev: Qazaqtyng tehnikasy nege joq? Óitkeni bizde «kompiuterbasty» adamdar joq. Keybir adamdar kompiuterdi temir dep sanaydy. Qúral dep qaraydy. Ol – qúral emes, óner. Qazaqqa jetpey jatqan kimder? Bill Geyts, Ted Terner, Genrih Fordtar... Mysaly, sol Genrih Fordynyz tarih turaly bylay deydi: «Tarih degen – bos sóz. Tarihty biz jasaytyn bolamyz. Sonda tarihy tereng elder bizding aldymyzda bas iyetin bolady». Bizge «oybay, qazaqtardy moyyndandar» dep eshkimge jalynudyng qajeti joq. Ózgeni moyyndatu ýshin eng birinshi tehnikany damytuymyz kerek. Eger sizding basynyz istep túrsa, júrt sizdi jaqtaydy, moyyndaydy. Ónerindi, tilindi de moyyndaydy. Al basynyzda tauyqtyng miynday my bolmasa, tiliniz, әdebiyetiniz, mәdeniyetinizding bәri ózgeler ýshin – ekzotika.      
Jas qazaq: Qazaq tili  – tehnikanyng tili bola almay jatqanynyng sebebin siz nemen týsindirer ediniz?
Asqar Júmadildaev: Qazaqtyng bir kemshiligi – zamannyng ózgerip jatqanyn bayqamauynda. Qazaq tehnokrattyq elge ainalu kerek. Tehnika degende, mәsele ony satyp aluda emes. Mәsele – tehnikany ózimiz shygharyp, ózimiz paydalanuda. Onday dәrejege jetpeydi ekenbiz, basqasy bos sóz. Nege? Til – qúral. Tehnika da – qúral. «QT», «DT» t.b «keremet» terminderdi shygharamyz da, al «karburator», «dvigateli» degen sózderge nege qazaq әdemi termin oilap tappaydy? Sebebi biz – arbanyng aldyna esekti emes, esekting aldyna arbany qoyyp otyrghan qazaqpyz. Ekonomikada, sayasatta, tehnikada, tehnologiyada qazaq tili joq. Nege? Óitkeni tehnokrattyng ózi joq. Mәsele nede? Mening oiymsha, problema – «esekte». Demek, problemanyng esegi – tehnologiya, al arbasy – til. Tehnologiya arbany, yaghny tildi tartady. Bizdiki sekildi keri jýru emes.                 
Jas qazaq: Akademik Asqar Júmadildaevtyng kitap oqymaytynyna tanymyz bar...
Asqar Júmadildaev: Men sizge, gazetinizding oqyrmandaryna nege ótirik aituym kerek? Men Abaydan basqasyn oqymaymyn. «Oqy, oqy jәne oqy» degen – jaqsy sóz. Biraq maghan jaqyny – «oqy, oqy jәne kerekti kitapty oqy». Búl sóz men ýshin birinshi sózden jaqsyraq. Siz ózinizding mamandyghynyzgha qatysty kitapty oquynyz kerek. Medik bolsanyz, auruhana basshysy sizden «Ábdijәmil Núrpeyisovty oqydyng ba?» dep súray ma? Siz ýshin ol manyzdy emes.
Jas qazaq: Qazaqty Abaydan artyq synaghan eshkim joq shyghar. Abaydyng kitabynan basqasyn oqymaymyn deysiz. Qazaqqa azdap syn aityp jýrsiz. Búghan Abay atamyzdyng kitaby әser etpedi me?
Asqar Júmadildaev: Biz bәrimiz Abaydyng izbasary bolugha tiyispiz.
Jas qazaq: Qazaqqa jetispeytini ne nәrse?
Asqar Júmadildaev: Qazaq bos, teris sózge ýiir. Qoldan problema jasaydy da, sonymen әlek bolyp jýredi. Qazaqqa, әsirese, ziyaly qauymgha is jetispeydi. Bizge tehnokrattar jetispeydi. Qazirshe tek tútynushy ghanamyz. Kompiuterdi mengerdik deymiz. Word-da әrip tergennen basqa eshtene bilmeymiz. Onyng miyn, jýregin sezbeymiz.
Jas qazaq: Sizding úghymynyzda qúndylyq degen ne?
Asqar Júmadildaev: Qúndylyqtar kóp qoy, bauyrym. Eng birinshi qúndylyq – adaldyq, enbek etu, jauap­kershilik. Osydan eki jyl búryn Angliyada qyzyq jaghday boldy. Elding dinbasy «óz erkimmen otstavkagha ketemin» dep mәlimdedi. Nege? Sonda ol aitty: «Men Qúdaydyng aldynda ýlken úyatqa qaldym. Ýlken kýnә jasadym. Endi júmys isteuge moralidyq qúqyghym joq. Óitkeni mening kezimde dinge senushilerding sany «Manchester Yunayted» futbol komandasyn qoldaytyn adamdardyng sanynan kemip ketti». Jauapkershilik degen, mine, osynday boluy kerek.
Jas qazaq: Siz nege quanasyz?
Asqar Júmadildaev: Jastargha sabaq beremin. Bir bayqaghanym – qazirgi jastar keybir aghalary siyaqty totyqústay bir sózdi qaytalay bermeydi. Óz basymen oilaghysy keledi. «Búl nege olay?» dep әr nәrsege ózinshe ýniledi. Meni quantatyny – osy.
Jas qazaq: Ghylym men din egiz dep jatady? Dinge degen kózqarasynyz qanday?
Asqar Júmadildaev: Músylmanshylyqtyng talaptaryn oryndaugha tyrysamyn. Sadaqamdy berip túramyn. Keyde studentterge óz qaltamnan qarjylay kómek te kórsetemin.           

Avtor: Súhbattasqan Aghabek QONARBAYÚLY    
22.01.2010 12:25