Mәshhýr-Jýsip Kópeyúlynyng iri suret­ker aqyn ekeni, onyng qazaq folikloryn jinau­daghy, tariyh, pedagogika t.s.s. ghylym salalary boyynsha jazghandary birshama zertteldi deuge bolady. Mәshhýr-Jýsipting sonymen birge din tarihy, onyng ishinde islam dini tarihy, mәni, erekshelikteri turaly jazghandary bir tóbe. Biz osy orayda Mәshhýr-Jýsipting din turaly jazghandaryn qazirgi ghylym tabystarymen salystyra otyryp, óz oilarymyzdy ortagha salmaqpyz.

Kýni keshe otarshyl kommunister: "Alla joq, әlem ózinen-ózi belgili bir zandylyqtar boyynsha jaratyldy" degendi jay aityp qoymay, qughyndau isin jýrgizip kelgeni mәlim. Qazir "Alla bar!" deushilerge tyiym joyyl­dy, biraq "demokratiya" degendi jeleu etip, islam dininen aulaqtatyp, islamdy mansúq­tay­tyn bilgishterding kóbeyip, týrli kitaptar­dy qarapayym júrtqa tegin taratyp, dindi búrma­lau etek alyp bara jatqanyn kórmeu mýmkin be?! Mine, osy orayda dinge, onyng ishin­­de islam dinine ghylym kózimen qaray almau­shylar bar ekenin eskerip, osy enbegi­miz­ge Allanyng bar ekeni ghylym әleminde әldeqashan dәlelden­genine nazar audartqymyz keledi.

Mәshhýr-Jýsip Kópeyúlynyng iri suret­ker aqyn ekeni, onyng qazaq folikloryn jinau­daghy, tariyh, pedagogika t.s.s. ghylym salalary boyynsha jazghandary birshama zertteldi deuge bolady. Mәshhýr-Jýsipting sonymen birge din tarihy, onyng ishinde islam dini tarihy, mәni, erekshelikteri turaly jazghandary bir tóbe. Biz osy orayda Mәshhýr-Jýsipting din turaly jazghandaryn qazirgi ghylym tabystarymen salystyra otyryp, óz oilarymyzdy ortagha salmaqpyz.

Kýni keshe otarshyl kommunister: "Alla joq, әlem ózinen-ózi belgili bir zandylyqtar boyynsha jaratyldy" degendi jay aityp qoymay, qughyndau isin jýrgizip kelgeni mәlim. Qazir "Alla bar!" deushilerge tyiym joyyl­dy, biraq "demokratiya" degendi jeleu etip, islam dininen aulaqtatyp, islamdy mansúq­tay­tyn bilgishterding kóbeyip, týrli kitaptar­dy qarapayym júrtqa tegin taratyp, dindi búrma­lau etek alyp bara jatqanyn kórmeu mýmkin be?! Mine, osy orayda dinge, onyng ishin­­de islam dinine ghylym kózimen qaray almau­shylar bar ekenin eskerip, osy enbegi­miz­ge Allanyng bar ekeni ghylym әleminde әldeqashan dәlelden­genine nazar audartqymyz keledi.

Baghymdasaq, XVIII-XIX ghasyrdaghy әlemge tanylghan eng ýzdik ghalymdardyng bir toby әdettegi qalypty adamdar tәrizdi kózi kórip, qúlaghy estip kelgen bir ghana ghalamgha sýienip, "Alla joq!" dep jar salsa, Mәshhýr-Jýsip kózge kórinip túrghan ghalam bireu ghana bolsa, kórinbeytini ýsheu ekenin osydan 100-120 jyl búryn aitqan. Eng jetildi degen fotoapparattyn, t.s.s. kómegimen ghalymdar kózge kórinip túrghannan basqa kózge kórinbeytin qúbylys baryna endi-en­di ghana kóz jetkize basta­sa, Mәshhýr-Jýsip­ting ol kórinbeytinning bireu emes, ýsheu ekenin erte әigi­leui kóne qol­jazba­larda qazirgi ghylym ash­pa­ghan janalyqtar mol ekenine jaryq týsire alady.

"Ayta- Keriymede-Alla tәbәrik otghyly: "Ie ghalam lyghyp ualshahadat", - dep túr. Onyng maghynasy: "Kórinip túrghan da ghalam bar eken". Kórinip túrghan ghalamdy: "Ghalam lashahadat, ghalam lyzor, ghalam lyhaq"- deydi. Kórinbey túrghan ghalamdy: "Ghalam lyghiyp, ghalam limyghyna, ghalam lamiyr"-deydi. Olay bolghanda, kórinip túrghandy: tórt ayaqty hayuan, úshqan qús, jýgirgen an, bәri de biledi. "Kórinbey túrghan ghalam" maghynada -ghalam lamirde ne bar, odan adamgha keletúghyn qanday paydalar bar? Sony biluge tyrysu kerek.

Búrynghy ata-babalarymyz múnyng bәrin bildi. Biraq artyna núsqa qaldyrugha hat jazu bilmegen sebepti auyzdary aityp ketti. IYsi qazaq degen júrttyng kórinip túrghannan basqa­men júmysy bolmaghannan: "Qazaqtyng jany - azapta, Nadannyng jany - tozaqta!", - dep zarlap ketti. "Kózi soqyr - soqyr emes, Keu­desi soqyr ­- soqyr", - dep qaqsap ketti. Osy sózderdi búrynghy ata-babalarymyz ai­typ ketken. Sonda bizding osy kórinip túrghan­menen ghana aldanyp: "Ózimizding shesheden tuumen kisi boldyq qoy!", - dep sholaq oida qalghan­dy­ghymyzdy bilgendikten búl sózderdi aitqan".

Osy týiinge jýginsek, adamdy teris jolgha týsirudi maqsat etip, araq ishuge, shylym she­gu­­ge, zina jasaugha, para alugha t.s.s. ýgittey­tin, tek sózderi tikeley qúlaqqa estilmeytin shaytannyng adamgha kórinbeytini kelip shyghady.

Osy orayda: "Tәn degen ne? Jan degen ne?" - degen saualdar tuatyny anyq. Bas­qa­ny bylay qoyghanda, Alla sózin jetkizushi Injil (Bibliya) men Qúranda erli-zayypty­lardyng qosyluynan bólingen úryq negizinde payda bolghan ana jatyryndaghy nәrestege 40 kýnnen keyin jan salynatyny aitylsa, ghylymda ol endi-endi dәleldene bastady. Atap aitqanda, 42 kýnnen keyin nәrestening týrli qimyl ja­say bastaytyny ghylym jýzinde qazir dәlel­denui de Qúranda aitylghandy rastap otyr emes pe?! Endi ony qarapayym pendege úghy­nyqty etip týsindiru ýshin, motorsyz mashiy­nanyng dýrildep ornynan qozghala almaytyny tәrizdi jansyz tәnning qimyl jasaugha dәrmen­siz­digi oigha oralady. Sonda 40 kýnnen keyin ishte jatqan sәbiyge perishte jan salsa, adam ólerinde sol salynghan jandy ekinshi bir perish­tening kózge kórinbey kelip alatyny shyghady. Jan alugha kelgen Ázireyildi bәtin kózi bar, demek әdettegi adamda joq, ereksheni kóru qabileti bar әuliyeler, nemese ólgeli jatqan adamnyng ózi ghana kóre alady. Endeshe, ólgeli jatqan adam: "Áne keldi!" dep, biz kórmey­tinge qol sozsa, biz ony: "Sandyraq­tap jatyr" demeuimiz kerek. Adam ólgeli jatqanda mysyqtyng ýreylenip miyaulauy, sol ýiden ketuge asyghyp, esikke úmtyluy, syrtta ýishiginde jatqan itting úluy olarda "bәtin" kóz bar ekenin, tek olardyng ne sezgenin bizge adam tilimen jetkize almaytynyn zerdelegen jón. "1917 jylgha deyin qazaq halqynyng pәlen payyzy ghana sauatty bolghan" - degen­derge aitarymyz: "Sauattylyq tek kitap oqy bilumen ólshenbeydi" Oghan dәlel, búrynghy "oqymady" delingen qazaqtyng ózi bireudi "óldi" dep aitpay, "qaytty" deuinin, kisi jer­leuge әielderdi aparmauynyng mәnisi: "Alla ózi bergen janyn ózi aldyrdy, demek jan Alladan kelip, qayta qaytty. Al, beyit basy­na әielder barsa, jylauy mýmkin, ol Alla isine qarsylyq, ólgen adamnyng sol kýnge deyingi ómirin qanaghat etpeu" degenge tireledi.

Sondyqtan da danyshpan Abay:

Ólse óler tabighat, adam ólmes,

Ol biraq qaytyp kelip, oinap-kýlmes.

"Meni" men "menikinin" airylghanyn.

"Óldi" dep at qoyypty ónkey bilmes.

Aqyl men jan - men ózim, tәn - meniki,

"Meni" men "menikinin" maghynasy - eki.

"Men" ólmekke taghdyr joq әuel bastan,

"Meniki" ólse ólsin, oghan beki, - dedi ghoy.

Búdan shyghatyn týiin: Alladan berilgen jan, yaghny "men" degeni ólmeydi, ne júmaqta, ne tozaqta o dýniyede mәngi ómir sýredi. Al, "meniki" delingen tәn ólip, shirip, topyraqqa ainalady. Fizika ghylymyndaghy: "Energiya­nyng saqtalu, ainalu zany" da osyghan negiz­del­­gen. Alla Adamdy topyraqtan jaratty, kez kelgen ólgen adam tәni de qayta topyraq­qa ainalyp otyrady. Demek, adam ólgennen keyin, onyng tәnin jegen qúrttar jer betine shyghyp, topyraqqa ainalsa, oghan shóp shy­ghyp, sony mal jese, adam tәnining de mýlde joq bolyp ketpegeni, qayta topyraqqa aina­lyp, oghan shóp shyghyp, qaytadan tirshilikke ýles qosyp jatqany, demek energiyanyng mýl­de joq bolmauy, saqtaluy, basqa týrge aina­lyp otyratyny dәleldenbey me? Alla adam­dy ong jolgha iytermeleytin perishteni de teris jolgha azghyratyn shaytandy da qosa jaratty. Perishte: "Araq ishpe, úrlyq isteme, jalghan sóileme" degendi tikeley sybyrlamasa da, so­ghan tilektes bolady. Al, shaytan bolsa: "Araq ish, úrlyq iste, zina qyl" - degendi tikeley estirtip aitpasa da, soghan niyettes bola­dy. Peyili ong adam araqqa da, paragha da jola­maydy, peyili teris adam týrli syltau tauyp alyp, parany da alady, úrlyq ta jasaydy.

Osy orayda biolog bolmasaq ta, solardan oqyghan, estigenimizdi óz sózimizben týsindirip kóreyik. Ara úshyp kele jatyr deyik, ol solghyn gýlge qonbaydy, әdemisine qonady, sebebi onyng shyryny dәmdirek. Ara qonghasyn da onyng ayaghyna búrynghy gýlden júqqan ne atalyq, ne analyq úryq ekinshi bir gýldi tozandandyrady. Sonyng nәtiyjesinde solghyn gýl emes, әsem gýl ghana úrpaq jalghastyrugha mým­kin­dik alady. Demek, әlsizden - әlsiz, kýshti­­den kýshti tarauy yqtimaldyghy jýzege asady. Jan turaly Mәshhýr-Jýsip te kóp pikirler qaldyrghan, sonyng bireuin keltireyik: "Ózinde jan barlyghyn mynaday júmystardan sezedi. Adamda bir nәrseni oiyna alyp, ilanu bar, sezu bar; oilanyp, sezgen nәrsesin oryn­dap, oryngha keltiru bar. Jalyghu bar, tynyghu bar, tolyp jatyr, qaysybirin aitayyn. Osynyng bәri jannyng kýshimen júmsalatúghyn júmys. Endeshe, ol jan da qolgha týspey­túghyn, kisi ózi jasap ala almaytúghyn bir zor kýshti quat. "On­day kýshti nәrse ózinen kýshti, ózinen joghary, bir jaqtan kelgen kýsh-quat qoy" dep bilemiz.

Denemizde jan baryn bilemiz. Biraq sol jan denemizding qay jerinde túrghanyn bilmey­miz. Týri qanday, ózi ne nәrse ekenin sez­bey­miz. Kórmegenmen, sezbegenmen: "Dene­mizde jan joq", dep aitpaymyz da, oilamay­myz.

Búrynghy zamanda da: "Qúday joq", - deushiler bolghan eken. Onda olargha Sokrat aitqan eken deydi: "Denende túrghan jandy kórmeysing de, jandy joq dep aitpaysyn. Kór­megenge nege ishing pysady? Hareket, qoz­gha­lys - Qúday barlyghyna dәlel. Denedegi­­nin, ne nәrse bolsa da, bәri harekette, qozgha­lys­ta. Búl qozghalysqa sebep kerek. Sebepke mýsabba kerek. Jeldiyirmendey ornatyp qoydy. Jel joq bolsa, ainalmaydy. Sol diyirmenning iyeleri: "A, Qúday, jel bere gór!" - dep tileytúghyny anyq. Kókting astynda, jerding ýstinde bolghan nәrse - asyl, jaraty­lys - tek túru. Ony ózgertu ýshin kýsh kerek.

Osy orayda Mәshhýr-Jýsip shygharma­lary­­nyng 7-tomyna onyng el auzynan jinaghan núsqasy boyynsha Abay ólenderin kirgizgeni­mizdi, onda qazir paydalanyp jýrgen Abay ólenderi basylghan kitaptaghy mәtinderden 69 alshaqtyq bar ekenin eskertkenimizdi eske sala otyryp, sol kitaptyng "Týsinikteme" bóli­minde oryn alghan myna bir pikirge qaytalap nazar audart­qy­myz keledi. Mәselen, Abay shygharma­laryn eng tolyq jetildirilgen qalypta әzirlep, bastyrghan QR ÚGhA M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner ins­tituty qyzmetkerleri Abay shygharma­laryna jazghan alghysózinde myna bir derekke qaytalap ýniltken eken: "Eng aldymen Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng Ortalyq ghylymy kitaphanasy qorynda jәne Múhtar Áuezovting әdeby memorialdyq muzeyi arhiyvinde saqtauly túrghan Mýrseyit Bikeyúly­nyng ýsh kóshirmesin (1905, 1907, 1910) negizgi derek retinde ataghan dúrys." (Abay. Shygh. 1-tom, Almaty, Ghylym, 1977). Osy orayda Mýrseyittin, birinshiden, Abaydyng shygharma­laryn jinaugha onyng avtorynyng kózi tirisinde emes, keyindeu kiriskenin, ekinshiden, kóbinese el arasyna auyzsha taraghan ýlgilerdi qaghazgha týsirumen ainalysqanyn eskergen jón dep sanaymyz. Belgili bir mәtinning aldymen auyzsha taralyp, keyin qaghazgha týsirilui kezinde ne úmytu, ne qate úghu, ne oidan qosudyng saldary­nan onyng ýnemi bir qalypta saqtalmay, týrlishe sipatta taraluy yqtimal ekendigi de anyq. Endeshe, Mýrseyit tәrizdi Mәshhýr-Jýsipting de sol uaqytta el arasyna taraghan ýlgilerdi jazyp aluy mýmkindigin dәiektesek, qazirgi baspa betinde jariyalanyp jýrgen Abay ólenderi mәtin­derinde ne mýlde joq, ne búrmalanyp berilui mýmkin jekelegen óleng joly, ne sózder boluy yqtimaldyghyn biz eskerip otyruymyz kerek".

Al endi 1914 jylghy Mәshhýr-Jýsip jaz­ba­syna ýnilsek, Abaydyng "men", "meniki" degenining mәnisin sol kezding ózinde Mәshhýr-Jýsipting dúrys bayqaghanyn kóruge bolady: "Ýshbu 1914-jylynyng fevrali ishinde "Qazaq" gazetasynyng nomerinde Ybyray marqúmnyng bir óleni bar eken. "Ghaqyl- men, jan- men ózim, tәn- meniki" degen. Nóger­bekting Ámiresi- Kýieu moldadan oqyp jýrgen shәkirtterden súrasa, bilmeydi. "Endeshe, osynyng mәnisin moldalarynnan súrap, ýireninder!" dep, sol nomerdi shәkirtterge beripti. Shәkirtteri baryp moldasynan súra­ghan eken. Onda moldasy aitypty: "Sender múnday gazet-jurnaldaghy sózge jolaushy bolmandar! Múnday sóz senderdi búzady. Óz­dering oqu oqyp jýrsinder ghoy! Ózderindikinen basqa jaqqa búrylmandar!" depti. Kәne, Ybyray sózinde kisini týzemese, búzatúghyn sózdi men kóre almadym. Mine, moldalardyng nadanshylyghy. Olardyng yghyna Ybyray marqúmlardyng sózi - bir qúrylghan tez. Árkim ózin ózi sol tezge salsa, týzelse kerek.

Osy orayda búl keltirilgen ýzindi men taghy da biz sýienip kelgen Abay shygharmalary jinaqtalghan kitap mәtini arasynda aiyr­mashylyq boluy da alda Abay tuyndylaryn taghy da tekstologiyalyq saraptau, súryptau isin jalghastyru kerektigin eske salady.

Sonymen birge bizding Europadan, Resey­den aldyq dep jýrgen "janalyqtarymyzdyn" bastau kózi Qúranda jatqanyn Mәshhýr-Jýsip aitqan bolatyn jәne qazirgi ghylym­daghy: "Jetildik, bittik" dep qaytalanyp jýr­gen qaghidalardyng týp-tegin ashugha da Mәsh­hýr-Jýsip shygharmalary ýles qosatyny anyq.

"Qúdaydan sypyr-syr alyp, aitqan әuliyeler bolghan. Myshnoy-shariyf, qoja Hafiyz, Hamsa, Nauai, sopy Allajar, búlar­dyng sóilegeni - әdebiyet. Qyran qate úshsa da, búlar dәneme (dinke) qate (hyty) úshpaydy. Ne sóz osylardan bolsa, ústa!

Iauropa (Europa) júrtynyng ýlgi-ónege alyp, ghylym-bilim alyp jatqan ýlgileri - osylardyng sózi. Bizding músylmandy qorlyqta qaldyryp túrghan - Qal ghylymynda jýrgen, qalghandardyng sózi. Toqsan auyz sózding týime­dey týiinin ústap, kýlli Europa adamdyqqa jetti. Onan bizding músylmandardyng ghylym-bilimge jetilgenderi perevodtap alyp, bizge tәrki-tәrjime qylyp týsindiredi. Molda at­tary­na qanyq bolghan: Lermontov, Salty­kov, Tols­toy­lar bizding músylmannan shyqqan, júrt­tan ozghan ala ayaq jýirikterding sózinen ýlgi-ónege alyp sóilegen. Onysyn ózderi sóilegen sózinen bildirip ketken. Múnan kelip bizding músylmannyng jýirikteri perevodtap alyp, bizge sóilep jatyr. Bizding búghan jyldam týsi­ne­tinimiz: "Qúrannan alghan jerin - Qúrannan kór!", - dep bilip túrmyz. Hadis Shariften alghan jerin Hadis shariften kórip, bilip túrmyz. Qay kitaptan alghan bolsa, sol kitap­tardyng sózi bizding qolymyzda dayar. Sondyqtan sózge sózi ýiles kelgen son, olar­dyng sózine: "Qylsha moyynym-múnsha!" - deymiz".

"Úshyp kele jatqan ara gýlding iyisin, ajarlylyghyn eskerse, ol Alla jaratuymen emes" - dep kim aita alady?! Kiyikterdi qas­qyr qughanda, neghúrlym jýirikteri qútylyp, solar ghana úrpaq jalghastyrugha rúqsat alsa, al jýgire almaytyn әlsizderin qasqyr jep, bolashaq әlsiz, auru úrpaq keluine tyiym sal­sa, búl da neghúrlym jaqsy kiyikter ósip-órbui ýshin Alla әmirimen bolyp túr emes pe?! Kiyik­terdi tazalaushy, retteushi qasqyrlargha qanday alghys aitsaq, kóshede súlap jatqan mas­kýnemdi kórip jiyrengennen keyin baryp, balasyna әkesi: "Araq ishsen, jeter biyiging - osy!" - dep saqtandyrsa, búl da Alla bergen mým­­kindikti týrlishe paydalanu kórinisi emes pe?!

Búdan búryn biz bir enbegimizde Mәshhýr-Jýsipting 1925 jyldary Bayanauylgha kele jatyp, 7-8 jasar nemeresi Tóleubaygha tamaq bergizu ýshin, elsiz qystaugha at basyn búrghyzyp, iyesiz ýy ishinde bir dúgha oqyghanyn jazyp edik. Sol dúgha oqylghan son, dastarhan úshyp kelip jayylghanyn, yaghny ony kóterip әkelushilerding Mәshhýr-Jýsip nemeresi Tóleubaygha kórin­begenin, dastarhan ýstine úshyp kelip ornaghan taghamdardy Tóleubaydyng jәne әkesi Sharafi, atasy Mәshhýr-Jýsiptin, bәrining jegenin, auyldan bylay shyqqan song atasynyn: "Men jana perining dúghasyn oqydym, periler bizge qyzmet etti" degenin jazyp edik. Demek, búl da әlemde bizding kózge kórinbeytin periler bar ekenin, olardyng Mәshhýr-Jýsip tәrizdi peri dúghasyn biletinderge ghana qyzmet etetinin, yaghny kózge kórinbeytin әlem bar ekenin dәleldeydi.

Endigi oidy Mәshhýr-Jýsipting dinge ar­nal­ghan kórkem tuyndylary jóninde jalghas­tyrayyq.

Qazir shygharmalar jinaghynyng 13-tomy jaryq kórip, 14, 15, 16-tomdary baspada jat­qan, yaghny artyna mol múra qaldyrghan Mәshhýr-Jýsip Kópeyúlynyng din turaly jazghandary óz aldyna bir tóbe. Qazaq halqy­nyng eki jýz jyl boyy Resey otarshyldary qyspaghynda boluy tegin ketken joq. Eki ghasyr boyy ejelgi mәdeniyeti bar ónerli halyqty jerinen, tilinen, dininen aiyru, sóitip últ retinde joq qylyp, orystandyru sayasaty jýrip jatty. Qazir óskeleng sana múnarasynan baghamdasaq, aqyn Júban Moldaghaliyevting "Men qazaqpyn myng ólip, myng tirilgen" dep jazghany tegin emes. Qazaq halqy rasynda da últ retinde joghalu qaupine úshyrady. Mine, osy jaghdayda últty saqtap qalu ýshin adamdardy jerinen, tilinen, dininen ajyratpau mindeti algha shyqsa, Mәshhýr-Jýsip osy ýsh maydanda da ayanghan joq. Jerdi saqtap qalu iydeyasy 1907 jyly Qazan qalasynda basylghan 3 kitabynda ("Tir­lik­te kóp jasaghan­dyqtan, kórgen bir tamasha­myz", "Hal-ahual", "Saryarqanyng kimdiki eken­digi") jәne HIH ghasyrdyng songhy on jyl­dy­ghynda shyghyp túrghan "Dala ualayaty gazeti" betterindegi maqalalarda, sonymen birge jiyn-toyda aitylyp kelgen ólen-qissalarynda oryn aldy.

Dindi, onyng ishinde islam dinin әspettegen Mәshhýr-Jýsip "Shaytannyng saudasy", "So­qyr, sanyrau jәne jalanash", "Jarty nan hikaya­sy", "Mәshhýrding 46 jasynda sói­legeni" t.s.s. tuyndylarynda búl iydeyany ózindik beyneleu qúraldary kómegimen kórkem, әserli jetkizudi qolgha alumen birge qalyng júrt nazaryn audaru ýshin tikeley ýgit ólenderin de jazdy. Óreli oilardy, biyik filosofiyany t.s.s. angharugha bilimi jete qoymaghan qalyng kópshilik­ting kózqaras, tanymyndaghy shekteulilikti eskeruden, demek "Qaytsem, halqymdy tez oyata­myn" - degen iygi niyetting iytermeleuining nәtiy­je­sinde "didaktikalyq", yaghny "kórkemdigi tómen" dep jýrgen búl ýgit ólenderining tughanyn eskergen jón. Osy orayda әdebiyet zandylyghyn jete bilmeytin shala sauattylar aityp kelgen­dey: "Naghyz kórkem shygharma jazugha óresi jete qoymaghandyqtan, ýgit ólenderi jazyldy" - degen tәrizdi úshqary pikirlerden arylatyn uaqyt jetti degimiz keledi.

Mәshhýr-Jýsip ólenderi turaly jazghan negizgi oilarymyzdyng baspasóz betinde, onyng ishinde "Qazaq lirikasyndaghy stili jәne bey­nelilik" degen monografiyamyzda beril­ge­nin eskerip, biz búl joly jogharyda atalyp ót­ken shygharmalardaghy diny iydeyany bólip kórsetu­men shektelemiz. Mәselen, 1940-1949 jyldary mektep oqulyghyna enip, keyin "últ­shyl­dyqpen" kýresting jana nauqany bastal­ghan­da shyghyp qalghan "Shaytannyng saudasy" ólenining fabula­syna kelsek, bazargha kele jatqan laghyn­­gha (shay­tangha) kez bolghan Ghaysa paygham­bar onyng ne әkele jatqanyn súraydy. Sonda shaytan bir esekke ótirik, ekinshisine "mikir-hayla" (qastyq aila), ýshinshisine kýnshildik, tórtinshisine zor­lyq, besinshisine tәkapparlyq artylghany, ótiri­gin alypsatar­lar, mikir-hayla qulyghyn "qatyn­nyng eng jamany", kýnshil­dik­ti moldalar, zor­lyq­ty "júrt biyleytin úlyq­tar", tәkappar­lyqty "jetilgen nadan­dyqqa" baylar alaty­nyn mәlim­deydi. Búl bes esekke artylghan әr týrli jýk bol­sa, esekten góri jýkti mol kótere­tin on qashyr­da bir ghana jýk tamiyghty ("tilem­sek­ti") júrt kózine dindi nasihattaushy­lar bolyp sanal­sa da, is jýzinde óz paydasyn ghana oilaytyn qoja, molda, ishan­dardyng alghany, sóitip eldi aldap jýrgeni bayandalady. Búl da "din jolyndamyz" degen­derding aldymen taza boluyn әspetteu ýlgisi.

Mәshhýr-Jýsipting "Soqyr, sanyrau jәne jalanash" óleninde qalypty pishindegini kórmeytindi, al óte úsaq qúmyrsqaday zatty kózi bardan artyq kóretindi "soqyr" dep alyp, әdettegi dybysty estimese de, sybyrdy qúlaq­tydan búryn estiytindi "sanyrau" dep beyne­lengen. Osy soqyr, sanyraugha serik bolyp jýrgen "jalanashqa" kelsek, onyng kiyimi­ning jagha-jeni joq, tek úzyn etegi sýi­retilip jýredi. Onyng "jalanash" ataluynyng sebebi - úyat jerining kórinip túrghandyghynan ekeni aitylady. Sóitip, kórui mýmkin emes soqyrdyng "kórdim" deui, estimeytin sanyraudyng "estidim" deui jәne múny estisimen, úzyn etegining úshyn kesip aludan jalanashtyng qauiptenip, aldymen qashuy oy salarlyq týiinge bastaydy.

"Jalanash aitty:

- Eki it ne etti"? -deydi,

- Alyp shyghyp elsizge ketti"! - deydi.

- Biring kórdim, bireuing estidim - dep,

Zәremdi alyp týbime jettin! - deydi?

Onda ekeui shap berdi jalanashqa:

- Tabylsa ortaq bolasyng dayar asqa.

Elden búryn alaqtap túra qashyp,

Neng bar edi sonda artyq bizden basqa?!

Jalanash ekenindi júrt kórip túr,

Meni alar dep kelse jau, qyldyng ghoy qor.

"Etek -jenim úzyn", - dep maqtanasyn,

Kiyim joq, etek-jening qay jaqta jýr?!

Ónir menen tauyp-aq jagha-jendi,

Júrtqa aitsayshy sonan song "etek kendi".

Kiyiming joq ýstinde tonaytúghyn,

Jau alghanda, alady sening nendi?!" - dey kelip, odan әri avtor "soqyr, sanyrau, jalanash" degenderding kim ekenin jinaqtap beyneleydi:

"Kerek isti kórmeydi óz basyna,

"Soqyr" - dep, saldym sony sóz basyna.

Dәnemeni óz kózi kórmegen son,

Júqtyrar soqyrlyghyn joldasyna.

Kýn ashyldy, kóriner endi boyyn,

Asyqpasang әzir túr, mine, toyyn.

"Kereng sanyrau - degenim - qúlaghy joq" -

Tausylmaytyn úshy joq úzyn oiyn.

Bәrin ózim bilem dep jýredi sol,

Jan joq bop aqyl, oigha ózinen mol.

Óz janynyng paydasyn estimeydi,

Estir bolsa, jýris bar - bir sapar jol.

Búl sózimning baly bar, uy aralas,

Oylaymysyng bir iske dep jaramas?!

Kelip pe eding jalghangha kiyim kiyip,

Tumap pa eding anadan syr jalanash?!

Sybaghana túrghan joq kiyim tiyip,

Bәrin tastap ketesing bir jerge ýiip.

Júrt esirkep ýsh qat bóz oramasa,

Kiyiming joq ketetin taghy kiyip.

Birtalaygha sanasang keldi jasyn,

Shópke túrghan qyrau ma basta shashyn?!

"Úzyn - deumen etegim!" -ótti ómirin,

Oyda joqta tipti túttay jalanashyn!

"Meniki!" - dep mengerip bú jalghandy,

Keltirem dep ynghaygha oigha alghandy,

Kóringennen qyzghanyp alyp qashyp,

Talay kórding dәnene joq qúr qalghandy!

Dýniyeqordyng bolady eki bauyry,

Sanyrau, soqyr, janghyryqqan kýnde dauly.

Kýnde ýreyi úshady zәresi joq,

Qyzylbas pen qalmaqtay bop óz auyly".

Islam dini mәni haqynda osynday kórkem tuyndylar jazumen birge Mәshhýr-Jýsip dinning aqiqat ekenin dәleldep ghylymy enbekter de jazghan. Osy orayda "ruh", "nәpsi" úghymdaryna berilgen Mәshhýr-Jýsip týsindirmelerine kónil bóleyik: "Adamnyng denesinde ishken-jegen qorekting ghayytylytyghynan, baryp túrghan tazasynan jiylyp bir aragha toplanyp [toptalyp] jýrekte bir ruh jasalady. Múnyng atyn: "Ruh hayuany" - deydi. Sonday bolatúghynlyghy ýshin qazaq júrty aitady bir tamaq isherde: "Jýrek jalghayyq, jan shaqyrayyq" - deydi. Búl sózlerining mәnisi - tamaq kýshinen jiylyp bolatúghyn nәrse eken. Qúdaydan kelgen jan basqa, búl basqa. Qúdaydan kelgen jan "Qúl rúhpen mirir bioma otitymmen al-ghylym Alla qyla[r]" - janghan sham syqyldy ýidi jaryq qylghannan basqa ýy jylytugha, tamaq pisiruge kýshi bolmaydy.

Ózimizding qoydyng qiynan bolghan otyn ýidi jylytady, tamaq pisiruge de jaraydy, óz әlinshe onyng da jaryqlyghy bar. "Ruh hayuany" osy esepti.

Hosh, onan song qannan tughan esepti bolyp bauyrda bir ruh jasalady. Onyng atyn: "Ruh shahuany" -deydi. On eki aghzagha azyq-qorek jiberip, deneni týzetip, ústap kýsheyte beruge jahat qylyp túrady. Búl ekeuining biri nysan mishәbesinde adamgha adamshylyq jónin oilata­dy. Biri jyn mishәbesinde adamshy­lyq­tan shygharyp, jyn-shaytan qylatúghyn júmys­tardy júmystatugha tyrysady.

Qúdaydan kelgen ruh perishte mishәbesinde - ghylym úmgharyp, múnyng jaryghymen kórilip tanylady.

Hosh, búl ruh hayuany ilan ruh shahuany- erli-bayly esepti bolyp, ekeuining azdua jynnan, mytyz jynnan nәpsi mәrre tuady. Ýiine búl nәpsi mәrre erkek bolyp tumaydy, әiel bolyp tuady.

Bir Qúdaydan basqanyng bәri de júp jaralghan. Qúday taghalanyng jaratqan nәr­se­sin­de erli-bayly bolyp jaralmaghan esh nәrse joq. Aghuzy billamin al shaytan al-rajiym...

Nәpsi mәrrening atasy- Nysan, anasy Jyn boldy. Nәpsi mәrrening jynnan bolghan naghashylary búghan neshe týrli taghatny zeynet­lep kórsetip tahynt esebinde jasap, patsha kóterdi".

Syrt qaraghanda, op-onay kóringenimen, "dem", "kónil", "jan" úghymdarynda kóp mәn jatqanyna Mәshhýr-Jýsip kónil bóledi: "Ózing oilashy: "Auyrlyghyng qansha?" Bazardaghy kirge týs: kiyiminmen bes pút barsyn. Al endi osy auyrlyghy bes pút bolghan nәrseni ne kóterip túr: "Nening kýshi jýrgizip, túrghyzyp, jalghanda oiyna alghannyng bәrin ne qylghyzyp túr?" - dep bilesin. Ózindi kóterip jýrgen de, bәrin qylghyzyp túrghan da - jalghyz-aq dem. Sol bir dem toqtasa, tyrqiyp ólesing de qalasyn. Onyng ýlkendigin, zorlyghyn mólsherleymin desen, kózge kórinetúghynnyng eng kishkenesi - bitting sirkesi. Ol onan da kishkeneliginen kózge kórinbedi. Auyrlyghyn mólsherleymin desen, bit pen býrge múrnyna kirip bara jatsa, deneng sezip biledi. Búl demning múrnynnan kirgenin, shyqqanyn deneng sezip bile almaydy. Kóptigin mólsherleymin desen, bir "uf!" - deuinmen shyghyp ketedi de, ólesing de qalasyn. Sen osynan nege oilamaysyng Qúdaydyng sheberligin, qúdiretining kýshtiligin?! Osyghan ghaqyl-oyy jetkeni ýshin, búrynghy ata-babalarymyz qaqsap ketti ghoy: "Dәm - ghaniybet, didar - ghaniybet" - dep. Býgingi jýrgen qazaq osy sózdi aitumen bilse de, sheshuin bilmeydi. Eger sheshuin bilse, múnday bolyp jýrmes edi.

"Dem" dep, dem alysty aitady. "Didar ghaniybet" degeni: "Sol dem alystyng bar­ly­ghymen birimizdi-birimiz aman-esen kórisip otyrmyz. Jalghan dýniyening jýzinde osy ekeuinen artyq dәneme joq", - degeni.

Dem bú dem dýr. Ózge demdi dem deme. Dýniye­­den sen hәm ótersin, qam jeme. Endeshe bir-aq demde otyrsyn. Endigi dem saghan bar ma, joq pa, belgisi joq. Sol bir demdi bosqa jibermey, jalghan ýshin júmsasan, jalghanda mәngi baqy túratúghyn kisidey júmysta. Aqyret ýshin júm­sasan, erteng óletúghyn kisidey qybyr­la. Jalghan dýniyening jýzinen jinas­tyryp, qúrastyryp alyp jaratylghan, kózge kórinip túrghan on eki mýshenning bar kýshi jalghan júmy­synda bolsyn. Kózge kórinbey túrghan: kónil, jan. Búl ekeuining kýshimen bolatúghyn qasiyet shyrigha- quat qadasiya júmysy. Aqyret jab­dyghy Qúdaydyng qúlshylyghymen bolsyn! Jal­ghan júmysy qarap túrmay, on eki mýshening qy­byr­lay beruimen bitedi. Aqyret júmysy-Qúday­gha jaqyndyq qylu- kónil qyzmetimen tabylady".

Búl aitylghandardan ne týige bolady? Qazir jemqorlyq, úrlyqpen kýresu qajettigi beleng alghanda, paraqorlyqtyng auyr kýnә ekenin dәleldeytin dinge arqa sýieu qajettigi kelip shyghady. Búryn aitylyp kelgendey, din aldamshy emes, naghyz ghylymnyng ózi ekenin saralaytyn enbekterdi halyqqa keng jetkizbey túryp, biz algha basa almaymyz.

Quandyq MÁShHÝR-JÝSIP, S.Torayghyrov atyndaghy Pavlodar memlekettik uniyversiytetining professory, filologiya ghylymdarynyng doktory.

"Egemen Qazaqstan" gazeti