قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپ. ءدىن جانە ءماشھۇر-ءجۇسىپ
ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ءىرى سۋرەتكەر اقىن ەكەنى، ونىڭ قازاق فولكلورىن جيناۋداعى، تاريح، پەداگوگيكا ت.س.س. عىلىم سالالارى بويىنشا جازعاندارى ءبىرشاما زەرتتەلدى دەۋگە بولادى. ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ سونىمەن بىرگە ءدىن تاريحى، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنى تاريحى، ءمانى، ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى جازعاندارى ءبىر توبە. ءبىز وسى ورايدا ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ءدىن تۋرالى جازعاندارىن قازىرگى عىلىم تابىستارىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ءوز ويلارىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.
كۇنى كەشە وتارشىل كوممۋنيستەر: "اللا جوق، الەم وزىنەن-ءوزى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتار بويىنشا جاراتىلدى" دەگەندى جاي ايتىپ قويماي، قۋعىنداۋ ءىسىن جۇرگىزىپ كەلگەنى ءمالىم. قازىر "اللا بار!" دەۋشىلەرگە تىيىم جويىلدى، بىراق "دەموكراتيا" دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، يسلام دىنىنەن اۋلاقتاتىپ، يسلامدى مانسۇقتايتىن بىلگىشتەردىڭ كوبەيىپ، ءتۇرلى كىتاپتاردى قاراپايىم جۇرتقا تەگىن تاراتىپ، ءدىندى بۇرمالاۋ ەتەك الىپ بارا جاتقانىن كورمەۋ مۇمكىن بە؟! مىنە، وسى ورايدا دىنگە، ونىڭ ءىشىندە يسلام دىنىنە عىلىم كوزىمەن قاراي الماۋشىلار بار ەكەنىن ەسكەرىپ، وسى ەڭبەگىمىزگە اللانىڭ بار ەكەنى عىلىم الەمىندە الدەقاشان دالەلدەنگەنىنە نازار اۋدارتقىمىز كەلەدى.
ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ءىرى سۋرەتكەر اقىن ەكەنى، ونىڭ قازاق فولكلورىن جيناۋداعى، تاريح، پەداگوگيكا ت.س.س. عىلىم سالالارى بويىنشا جازعاندارى ءبىرشاما زەرتتەلدى دەۋگە بولادى. ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ سونىمەن بىرگە ءدىن تاريحى، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنى تاريحى، ءمانى، ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى جازعاندارى ءبىر توبە. ءبىز وسى ورايدا ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ءدىن تۋرالى جازعاندارىن قازىرگى عىلىم تابىستارىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ءوز ويلارىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.
كۇنى كەشە وتارشىل كوممۋنيستەر: "اللا جوق، الەم وزىنەن-ءوزى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتار بويىنشا جاراتىلدى" دەگەندى جاي ايتىپ قويماي، قۋعىنداۋ ءىسىن جۇرگىزىپ كەلگەنى ءمالىم. قازىر "اللا بار!" دەۋشىلەرگە تىيىم جويىلدى، بىراق "دەموكراتيا" دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، يسلام دىنىنەن اۋلاقتاتىپ، يسلامدى مانسۇقتايتىن بىلگىشتەردىڭ كوبەيىپ، ءتۇرلى كىتاپتاردى قاراپايىم جۇرتقا تەگىن تاراتىپ، ءدىندى بۇرمالاۋ ەتەك الىپ بارا جاتقانىن كورمەۋ مۇمكىن بە؟! مىنە، وسى ورايدا دىنگە، ونىڭ ءىشىندە يسلام دىنىنە عىلىم كوزىمەن قاراي الماۋشىلار بار ەكەنىن ەسكەرىپ، وسى ەڭبەگىمىزگە اللانىڭ بار ەكەنى عىلىم الەمىندە الدەقاشان دالەلدەنگەنىنە نازار اۋدارتقىمىز كەلەدى.
باعىمداساق، ءXVىىى-ءXىX عاسىرداعى الەمگە تانىلعان ەڭ ۇزدىك عالىمداردىڭ ءبىر توبى ادەتتەگى قالىپتى ادامدار ءتارىزدى كوزى كورىپ، قۇلاعى ەستىپ كەلگەن ءبىر عانا عالامعا سۇيەنىپ، "اللا جوق!" دەپ جار سالسا، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوزگە كورىنىپ تۇرعان عالام بىرەۋ عانا بولسا، كورىنبەيتىنى ۇشەۋ ەكەنىن وسىدان 100-120 جىل بۇرىن ايتقان. ەڭ جەتىلدى دەگەن فوتواپپاراتتىڭ، ت.س.س. كومەگىمەن عالىمدار كوزگە كورىنىپ تۇرعاننان باسقا كوزگە كورىنبەيتىن قۇبىلىس بارىنا ەندى-ەندى عانا كوز جەتكىزە باستاسا، ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ول كورىنبەيتىننىڭ بىرەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەكەنىن ەرتە ايگىلەۋى كونە قولجازبالاردا قازىرگى عىلىم اشپاعان جاڭالىقتار مول ەكەنىنە جارىق تۇسىرە الادى.
"ايتا- كەريمەدە-اللا تابارىك وتعىلى: "يە عالام لىعىپ ۋالشاھادات", - دەپ تۇر. ونىڭ ماعىناسى: "كورىنىپ تۇرعان دا عالام بار ەكەن". كورىنىپ تۇرعان عالامدى: "عالام لاشاھادات، عالام لىزور، عالام لىحاق"- دەيدى. كورىنبەي تۇرعان عالامدى: "عالام لىعيىپ، عالام ليمىعىنا، عالام لامير"-دەيدى. ولاي بولعاندا، كورىنىپ تۇرعاندى: ءتورت اياقتى حايۋان، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، ءبارى دە بىلەدى. "كورىنبەي تۇرعان عالام" ماعىنادا -عالام لاميردە نە بار، ودان ادامعا كەلەتۇعىن قانداي پايدالار بار؟ سونى بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك.
بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز مۇنىڭ ءبارىن ءبىلدى. بىراق ارتىنا نۇسقا قالدىرۋعا حات جازۋ بىلمەگەن سەبەپتى اۋىزدارى ايتىپ كەتتى. ءيسى قازاق دەگەن جۇرتتىڭ كورىنىپ تۇرعاننان باسقامەن جۇمىسى بولماعاننان: "قازاقتىڭ جانى - ازاپتا، ناداننىڭ جانى - توزاقتا!", - دەپ زارلاپ كەتتى. "كوزى سوقىر - سوقىر ەمەس، كەۋدەسى سوقىر - سوقىر", - دەپ قاقساپ كەتتى. وسى سوزدەردى بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز ايتىپ كەتكەن. سوندا ءبىزدىڭ وسى كورىنىپ تۇرعانمەنەن عانا الدانىپ: ء"وزىمىزدىڭ شەشەدەن تۋمەن كىسى بولدىق قوي!", - دەپ شولاق ويدا قالعاندىعىمىزدى بىلگەندىكتەن بۇل سوزدەردى ايتقان".
وسى تۇيىنگە جۇگىنسەك، ادامدى تەرىس جولعا ءتۇسىرۋدى ماقسات ەتىپ، اراق ىشۋگە، شىلىم شەگۋگە، زينا جاساۋعا، پارا الۋعا ت.س.س. ۇگىتتەيتىن، تەك سوزدەرى تىكەلەي قۇلاققا ەستىلمەيتىن شايتاننىڭ ادامعا كورىنبەيتىنى كەلىپ شىعادى.
وسى ورايدا: ء"تان دەگەن نە؟ جان دەگەن نە؟" - دەگەن ساۋالدار تۋاتىنى انىق. باسقانى بىلاي قويعاندا، اللا ءسوزىن جەتكىزۋشى ءىنجىل (بيبليا) مەن قۇراندا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قوسىلۋىنان بولىنگەن ۇرىق نەگىزىندە پايدا بولعان انا جاتىرىنداعى نارەستەگە 40 كۇننەن كەيىن جان سالىناتىنى ايتىلسا، عىلىمدا ول ەندى-ەندى دالەلدەنە باستادى. اتاپ ايتقاندا، 42 كۇننەن كەيىن نارەستەنىڭ ءتۇرلى قيمىل جاساي باستايتىنى عىلىم جۇزىندە قازىر دالەلدەنۋى دە قۇراندا ايتىلعاندى راستاپ وتىر ەمەس پە؟! ەندى ونى قاراپايىم پەندەگە ۇعىنىقتى ەتىپ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، موتورسىز ماشينانىڭ دۇرىلدەپ ورنىنان قوزعالا المايتىنى ءتارىزدى جانسىز ءتاننىڭ قيمىل جاساۋعا دارمەنسىزدىگى ويعا ورالادى. سوندا 40 كۇننەن كەيىن ىشتە جاتقان سابيگە پەرىشتە جان سالسا، ادام ولەرىندە سول سالىنعان جاندى ەكىنشى ءبىر پەرىشتەنىڭ كوزگە كورىنبەي كەلىپ الاتىنى شىعادى. جان الۋعا كەلگەن ازىرەيىلدى ءباتىن كوزى بار، دەمەك ادەتتەگى ادامدا جوق، ەرەكشەنى كورۋ قابىلەتى بار اۋليەلەر، نەمەسە ولگەلى جاتقان ادامنىڭ ءوزى عانا كورە الادى. ەندەشە، ولگەلى جاتقان ادام: "انە كەلدى!" دەپ، ءبىز كورمەيتىنگە قول سوزسا، ءبىز ونى: "ساندىراقتاپ جاتىر" دەمەۋىمىز كەرەك. ادام ولگەلى جاتقاندا مىسىقتىڭ ۇرەيلەنىپ مياۋلاۋى، سول ۇيدەن كەتۋگە اسىعىپ، ەسىككە ۇمتىلۋى، سىرتتا ۇيشىگىندە جاتقان ءيتتىڭ ۇلۋى ولاردا ء"باتىن" كوز بار ەكەنىن، تەك ولاردىڭ نە سەزگەنىن بىزگە ادام تىلىمەن جەتكىزە المايتىنىن زەردەلەگەن ءجون. "1917 جىلعا دەيىن قازاق حالقىنىڭ پالەن پايىزى عانا ساۋاتتى بولعان" - دەگەندەرگە ايتارىمىز: "ساۋاتتىلىق تەك كىتاپ وقي بىلۋمەن ولشەنبەيدى" وعان دالەل، بۇرىنعى "وقىمادى" دەلىنگەن قازاقتىڭ ءوزى بىرەۋدى ء"ولدى" دەپ ايتپاي، "قايتتى" دەۋىنىڭ، كىسى جەرلەۋگە ايەلدەردى اپارماۋىنىڭ ءمانىسى: "اللا ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الدىردى، دەمەك جان اللادان كەلىپ، قايتا قايتتى. ال، بەيىت باسىنا ايەلدەر بارسا، جىلاۋى مۇمكىن، ول اللا ىسىنە قارسىلىق، ولگەن ادامنىڭ سول كۇنگە دەيىنگى ءومىرىن قاناعات ەتپەۋ" دەگەنگە تىرەلەدى.
سوندىقتان دا دانىشپان اباي:
ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،
ول بىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ-كۇلمەس.
"مەنى" مەن "مەنىكىنىڭ" ايرىلعانىن.
ء"ولدى" دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس.
اقىل مەن جان - مەن ءوزىم، ءتان - مەنىكى،
"مەنى" مەن "مەنىكىنىڭ" ماعىناسى - ەكى.
"مەن" ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،
"مەنىكى" ولسە ءولسىن، وعان بەكى، - دەدى عوي.
بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن: اللادان بەرىلگەن جان، ياعني "مەن" دەگەنى ولمەيدى، نە جۇماقتا، نە توزاقتا و دۇنيەدە ماڭگى ءومىر سۇرەدى. ال، "مەنىكى" دەلىنگەن ءتان ءولىپ، ءشىرىپ، توپىراققا اينالادى. فيزيكا عىلىمىنداعى: "ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ، اينالۋ زاڭى" دا وسىعان نەگىزدەلگەن. اللا ادامدى توپىراقتان جاراتتى، كەز كەلگەن ولگەن ادام ءتانى دە قايتا توپىراققا اينالىپ وتىرادى. دەمەك، ادام ولگەننەن كەيىن، ونىڭ ءتانىن جەگەن قۇرتتار جەر بەتىنە شىعىپ، توپىراققا اينالسا، وعان ءشوپ شىعىپ، سونى مال جەسە، ادام ءتانىنىڭ دە مۇلدە جوق بولىپ كەتپەگەنى، قايتا توپىراققا اينالىپ، وعان ءشوپ شىعىپ، قايتادان تىرشىلىككە ۇلەس قوسىپ جاتقانى، دەمەك ەنەرگيانىڭ ءمۇلدە جوق بولماۋى، ساقتالۋى، باسقا تۇرگە اينالىپ وتىراتىنى دالەلدەنبەي مە؟ اللا ادامدى وڭ جولعا يتەرمەلەيتىن پەرىشتەنى دە تەرىس جولعا ازعىراتىن شايتاندى دا قوسا جاراتتى. پەرىشتە: "اراق ىشپە، ۇرلىق ىستەمە، جالعان سويلەمە" دەگەندى تىكەلەي سىبىرلاماسا دا، سوعان تىلەكتەس بولادى. ال، شايتان بولسا: "اراق ءىش، ۇرلىق ىستە، زينا قىل" - دەگەندى تىكەلەي ەستىرتىپ ايتپاسا دا، سوعان نيەتتەس بولادى. پەيىلى وڭ ادام اراققا دا، پاراعا دا جولامايدى، پەيىلى تەرىس ادام ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ الىپ، پارانى دا الادى، ۇرلىق تا جاسايدى.
وسى ورايدا بيولوگ بولماساق تا، سولاردان وقىعان، ەستىگەنىمىزدى ءوز سوزىمىزبەن ءتۇسىندىرىپ كورەيىك. ارا ۇشىپ كەلە جاتىر دەيىك، ول سولعىن گۇلگە قونبايدى، ادەمىسىنە قونادى، سەبەبى ونىڭ شىرىنى دامدىرەك. ارا قونعاسىن دا ونىڭ اياعىنا بۇرىنعى گۇلدەن جۇققان نە اتالىق، نە انالىق ۇرىق ەكىنشى ءبىر گۇلدى توزاڭداندىرادى. سونىڭ ناتيجەسىندە سولعىن گۇل ەمەس، اسەم گۇل عانا ۇرپاق جالعاستىرۋعا ءمۇمكىندىك الادى. دەمەك، السىزدەن - ءالسىز، كۇشتىدەن كۇشتى تاراۋى ىقتيمالدىعى جۇزەگە اسادى. جان تۋرالى ءماشھۇر-ءجۇسىپ تە كوپ پىكىرلەر قالدىرعان، سونىڭ بىرەۋىن كەلتىرەيىك: "وزىندە جان بارلىعىن مىناداي جۇمىستاردان سەزەدى. ادامدا ءبىر نارسەنى ويىنا الىپ، يلانۋ بار، سەزۋ بار; ويلانىپ، سەزگەن نارسەسىن ورىنداپ، ورىنعا كەلتىرۋ بار. جالىعۋ بار، تىنىعۋ بار، تولىپ جاتىر، قايسىبىرىن ايتايىن. وسىنىڭ ءبارى جاننىڭ كۇشىمەن جۇمسالاتۇعىن جۇمىس. ەندەشە، ول جان دا قولعا تۇسپەيتۇعىن، كىسى ءوزى جاساپ الا المايتۇعىن ءبىر زور كۇشتى قۋات. "ونداي كۇشتى نارسە وزىنەن كۇشتى، وزىنەن جوعارى، ءبىر جاقتان كەلگەن كۇش-قۋات قوي" دەپ بىلەمىز.
دەنەمىزدە جان بارىن بىلەمىز. بىراق سول جان دەنەمىزدىڭ قاي جەرىندە تۇرعانىن بىلمەيمىز. ءتۇرى قانداي، ءوزى نە نارسە ەكەنىن سەزبەيمىز. كورمەگەنمەن، سەزبەگەنمەن: "دەنەمىزدە جان جوق", دەپ ايتپايمىز دا، ويلامايمىز.
بۇرىنعى زاماندا دا: "قۇداي جوق", - دەۋشىلەر بولعان ەكەن. وندا ولارعا سوكرات ايتقان ەكەن دەيدى: "دەنەڭدە تۇرعان جاندى كورمەيسىڭ دە، جاندى جوق دەپ ايتپايسىڭ. كورمەگەنگە نەگە ءىشىڭ پىسادى؟ حارەكەت، قوزعالىس - قۇداي بارلىعىنا دالەل. دەنەدەگىنىڭ، نە نارسە بولسا دا، ءبارى حارەكەتتە، قوزعالىستا. بۇل قوزعالىسقا سەبەپ كەرەك. سەبەپكە ءمۇساببا كەرەك. جەلديىرمەندەي ورناتىپ قويدى. جەل جوق بولسا، اينالمايدى. سول ديىرمەننىڭ يەلەرى: "ا، قۇداي، جەل بەرە گور!" - دەپ تىلەيتۇعىنى انىق. كوكتىڭ استىندا، جەردىڭ ۇستىندە بولعان نارسە - اسىل، جاراتىلىس - تەك تۇرۋ. ونى وزگەرتۋ ءۇشىن كۇش كەرەك.
وسى ورايدا ءماشھۇر-ءجۇسىپ شىعارمالارىنىڭ 7-تومىنا ونىڭ ەل اۋزىنان جيناعان نۇسقاسى بويىنشا اباي ولەڭدەرىن كىرگىزگەنىمىزدى، وندا قازىر پايدالانىپ جۇرگەن اباي ولەڭدەرى باسىلعان كىتاپتاعى ماتىندەردەن 69 الشاقتىق بار ەكەنىن ەسكەرتكەنىمىزدى ەسكە سالا وتىرىپ، سول كىتاپتىڭ "تۇسىنىكتەمە" ءبولىمىندە ورىن العان مىنا ءبىر پىكىرگە قايتالاپ نازار اۋدارتقىمىز كەلەدى. ماسەلەن، اباي شىعارمالارىن ەڭ تولىق جەتىلدىرىلگەن قالىپتا ازىرلەپ، باستىرعان قر ۇعا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قىزمەتكەرلەرى اباي شىعارمالارىنا جازعان العىسوزىندە مىنا ءبىر دەرەككە قايتالاپ ۇڭىلتكەن ەكەن: "ەڭ الدىمەن قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى قورىندا جانە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ادەبي مەموريالدىق مۋزەيى ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇرعان مۇرسەيىت بىكەيۇلىنىڭ ءۇش كوشىرمەسىن (1905, 1907, 1910) نەگىزگى دەرەك رەتىندە اتاعان دۇرىس." (اباي. شىع. 1-توم، الماتى، عىلىم، 1977). وسى ورايدا مۇرسەيىتتىڭ، بىرىنشىدەن، ابايدىڭ شىعارمالارىن جيناۋعا ونىڭ اۆتورىنىڭ كوزى تىرىسىندە ەمەس، كەيىندەۋ كىرىسكەنىن، ەكىنشىدەن، كوبىنەسە ەل اراسىنا اۋىزشا تاراعان ۇلگىلەردى قاعازعا تۇسىرۋمەن اينالىسقانىن ەسكەرگەن ءجون دەپ سانايمىز. بەلگىلى ءبىر ءماتىننىڭ الدىمەن اۋىزشا تارالىپ، كەيىن قاعازعا ءتۇسىرىلۋى كەزىندە نە ۇمىتۋ، نە قاتە ۇعۋ، نە ويدان قوسۋدىڭ سالدارىنان ونىڭ ۇنەمى ءبىر قالىپتا ساقتالماي، تۇرلىشە سيپاتتا تارالۋى ىقتيمال ەكەندىگى دە انىق. ەندەشە، مۇرسەيىت ءتارىزدى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ دە سول ۋاقىتتا ەل اراسىنا تاراعان ۇلگىلەردى جازىپ الۋى مۇمكىندىگىن دايەكتەسەك، قازىرگى باسپا بەتىندە جاريالانىپ جۇرگەن اباي ولەڭدەرى ءماتىندەرىندە نە مۇلدە جوق، نە بۇرمالانىپ بەرىلۋى مۇمكىن جەكەلەگەن ولەڭ جولى، نە سوزدەر بولۋى ىقتيمالدىعىن ءبىز ەسكەرىپ وتىرۋىمىز كەرەك".
ال ەندى 1914 جىلعى ءماشھۇر-ءجۇسىپ جازباسىنا ۇڭىلسەك، ابايدىڭ "مەن", "مەنىكى" دەگەنىنىڭ ءمانىسىن سول كەزدىڭ وزىندە ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ دۇرىس بايقاعانىن كورۋگە بولادى: ء"ۇشبۋ 1914-جىلىنىڭ فەۆرال ىشىندە "قازاق" گازەتاسىنىڭ نومەرىندە ىبىراي مارقۇمنىڭ ءبىر ولەڭى بار ەكەن. "عاقىل- مەن، جان- مەن ءوزىم، ءتان- مەنىكى" دەگەن. نوگەربەكتىڭ امىرەسى- كۇيەۋ مولدادان وقىپ جۇرگەن شاكىرتتەردەن سۇراسا، بىلمەيدى. "ەندەشە، وسىنىڭ ءمانىسىن مولدالارىڭنان سۇراپ، ۇيرەنىڭدەر!" دەپ، سول نومەردى شاكىرتتەرگە بەرىپتى. شاكىرتتەرى بارىپ مولداسىنان سۇراعان ەكەن. وندا مولداسى ايتىپتى: "سەندەر مۇنداي گازەت-جۋرنالداعى سوزگە جولاۋشى بولماڭدار! مۇنداي ءسوز سەندەردى بۇزادى. ءوزدەرىڭ وقۋ وقىپ جۇرسىڭدەر عوي! وزدەرىڭدىكىنەن باسقا جاققا بۇرىلماڭدار!" دەپتى. كانە، ىبىراي سوزىندە كىسىنى تۇزەمەسە، بۇزاتۇعىن ءسوزدى مەن كورە المادىم. مىنە، مولدالاردىڭ نادانشىلىعى. ولاردىڭ ىعىنا ىبىراي مارقۇملاردىڭ ءسوزى - ءبىر قۇرىلعان تەز. اركىم ءوزىن ءوزى سول تەزگە سالسا، تۇزەلسە كەرەك.
وسى ورايدا بۇل كەلتىرىلگەن ءۇزىندى مەن تاعى دا ءبىز سۇيەنىپ كەلگەن اباي شىعارمالارى جيناقتالعان كىتاپ ءماتىنى اراسىندا ايىرماشىلىق بولۋى دا الدا اباي تۋىندىلارىن تاعى دا تەكستولوگيالىق ساراپتاۋ، سۇرىپتاۋ ءىسىن جالعاستىرۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالادى.
سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ ەۋروپادان، رەسەيدەن الدىق دەپ جۇرگەن "جاڭالىقتارىمىزدىڭ" باستاۋ كوزى قۇراندا جاتقانىن ءماشھۇر-ءجۇسىپ ايتقان بولاتىن جانە قازىرگى عىلىمداعى: "جەتىلدىك، بىتتىك" دەپ قايتالانىپ ءجۇرگەن قاعيدالاردىڭ ءتۇپ-تەگىن اشۋعا دا ءماشھۇر-ءجۇسىپ شىعارمالارى ۇلەس قوساتىنى انىق.
"قۇدايدان سىپىر-سىر الىپ، ايتقان اۋليەلەر بولعان. مىشنوي-شاريف، قوجا حافيز، حامسا، ناۋاي، سوپى اللاجار، بۇلاردىڭ سويلەگەنى - ادەبيەت. قىران قاتە ۇشسا دا، بۇلار دانەمە (دىنكە) قاتە (حىتى) ۇشپايدى. نە ءسوز وسىلاردان بولسا، ۇستا!
ياۋروپا (ەۋروپا) جۇرتىنىڭ ۇلگى-ونەگە الىپ، عىلىم-ءبىلىم الىپ جاتقان ۇلگىلەرى - وسىلاردىڭ ءسوزى. ءبىزدىڭ مۇسىلماندى قورلىقتا قالدىرىپ تۇرعان - قال عىلىمىندا جۇرگەن، قالعانداردىڭ ءسوزى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ تۇيمەدەي ءتۇيىنىن ۇستاپ، كۇللى ەۋروپا ادامدىققا جەتتى. ونان ءبىزدىڭ مۇسىلمانداردىڭ عىلىم-بىلىمگە جەتىلگەندەرى پەرەۆودتاپ الىپ، بىزگە تاركى-تارجىمە قىلىپ تۇسىندىرەدى. مولدا اتتارىنا قانىق بولعان: لەرمونتوۆ، سالتىكوۆ، تولستويلار ءبىزدىڭ مۇسىلماننان شىققان، جۇرتتان وزعان الا اياق جۇيرىكتەردىڭ سوزىنەن ۇلگى-ونەگە الىپ سويلەگەن. ونىسىن وزدەرى سويلەگەن سوزىنەن ءبىلدىرىپ كەتكەن. مۇنان كەلىپ ءبىزدىڭ مۇسىلماننىڭ جۇيرىكتەرى پەرەۆودتاپ الىپ، بىزگە سويلەپ جاتىر. ءبىزدىڭ بۇعان جىلدام ءتۇسىنەتىنىمىز: "قۇراننان العان جەرىن - قۇراننان كور!", - دەپ ءبىلىپ تۇرمىز. حاديس شاريفتەن العان جەرىن حاديس شاريفتەن كورىپ، ءبىلىپ تۇرمىز. قاي كىتاپتان العان بولسا، سول كىتاپتاردىڭ ءسوزى ءبىزدىڭ قولىمىزدا دايار. سوندىقتان سوزگە ءسوزى ۇيلەس كەلگەن سوڭ، ولاردىڭ سوزىنە: "قىلشا مويىنىم-مۇنشا!" - دەيمىز".
"ۇشىپ كەلە جاتقان ارا گۇلدىڭ ءيىسىن، اجارلىلىعىن ەسكەرسە، ول اللا جاراتۋىمەن ەمەس" - دەپ كىم ايتا الادى؟! كيىكتەردى قاسقىر قۋعاندا، نەعۇرلىم جۇيرىكتەرى قۇتىلىپ، سولار عانا ۇرپاق جالعاستىرۋعا رۇقسات السا، ال جۇگىرە المايتىن السىزدەرىن قاسقىر جەپ، بولاشاق ءالسىز، اۋرۋ ۇرپاق كەلۋىنە تىيىم سالسا، بۇل دا نەعۇرلىم جاقسى كيىكتەر ءوسىپ-ءوربۋى ءۇشىن اللا امىرىمەن بولىپ تۇر ەمەس پە؟! كيىكتەردى تازالاۋشى، رەتتەۋشى قاسقىرلارعا قانداي العىس ايتساق، كوشەدە سۇلاپ جاتقان ماسكۇنەمدى كورىپ جيرەنگەننەن كەيىن بارىپ، بالاسىنا اكەسى: "اراق ىشسەڭ، جەتەر بيىگىڭ - وسى!" - دەپ ساقتاندىرسا، بۇل دا اللا بەرگەن ءمۇمكىندىكتى تۇرلىشە پايدالانۋ كورىنىسى ەمەس پە؟!
بۇدان بۇرىن ءبىز ءبىر ەڭبەگىمىزدە ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ 1925 جىلدارى باياناۋىلعا كەلە جاتىپ، 7-8 جاسار نەمەرەسى تولەۋبايعا تاماق بەرگىزۋ ءۇشىن، ەلسىز قىستاۋعا ات باسىن بۇرعىزىپ، يەسىز ءۇي ىشىندە ءبىر دۇعا وقىعانىن جازىپ ەدىك. سول دۇعا وقىلعان سوڭ، داستارحان ۇشىپ كەلىپ جايىلعانىن، ياعني ونى كوتەرىپ اكەلۋشىلەردىڭ ءماشھۇر-ءجۇسىپ نەمەرەسى تولەۋبايعا كورىنبەگەنىن، داستارحان ۇستىنە ۇشىپ كەلىپ ورناعان تاعامداردى تولەۋبايدىڭ جانە اكەسى شارافي، اتاسى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ، ءبارىنىڭ جەگەنىن، اۋىلدان بىلاي شىققان سوڭ اتاسىنىڭ: "مەن جاڭا پەرىنىڭ دۇعاسىن وقىدىم، پەرىلەر بىزگە قىزمەت ەتتى" دەگەنىن جازىپ ەدىك. دەمەك، بۇل دا الەمدە ءبىزدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن پەرىلەر بار ەكەنىن، ولاردىڭ ءماشھۇر-ءجۇسىپ ءتارىزدى پەرى دۇعاسىن بىلەتىندەرگە عانا قىزمەت ەتەتىنىن، ياعني كوزگە كورىنبەيتىن الەم بار ەكەنىن دالەلدەيدى.
ەندىگى ويدى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ دىنگە ارنالعان كوركەم تۋىندىلارى جونىندە جالعاستىرايىق.
قازىر شىعارمالار جيناعىنىڭ 13-تومى جارىق كورىپ، 14, 15, 16-تومدارى باسپادا جاتقان، ياعني ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ءدىن تۋرالى جازعاندارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. قازاق حالقىنىڭ ەكى ءجۇز جىل بويى رەسەي وتارشىلدارى قىسپاعىندا بولۋى تەگىن كەتكەن جوق. ەكى عاسىر بويى ەجەلگى مادەنيەتى بار ونەرلى حالىقتى جەرىنەن، تىلىنەن، دىنىنەن ايىرۋ، ءسويتىپ ۇلت رەتىندە جوق قىلىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتتى. قازىر وسكەلەڭ سانا مۇناراسىنان باعامداساق، اقىن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ "مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن" دەپ جازعانى تەگىن ەمەس. قازاق حالقى راسىندا دا ۇلت رەتىندە جوعالۋ قاۋپىنە ۇشىرادى. مىنە، وسى جاعدايدا ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ادامداردى جەرىنەن، تىلىنەن، دىنىنەن اجىراتپاۋ مىندەتى العا شىقسا، ءماشھۇر-ءجۇسىپ وسى ءۇش مايداندا دا ايانعان جوق. جەردى ساقتاپ قالۋ يدەياسى 1907 جىلى قازان قالاسىندا باسىلعان 3 كىتابىندا ء("تىرلىكتە كوپ جاساعاندىقتان، كورگەن ءبىر تاماشامىز", "حال-احۋال", "سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى") جانە ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا شىعىپ تۇرعان "دالا ۋالاياتى گازەتى" بەتتەرىندەگى ماقالالاردا، سونىمەن بىرگە جيىن-تويدا ايتىلىپ كەلگەن ولەڭ-قيسسالارىندا ورىن الدى.
ءدىندى، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىن اسپەتتەگەن ءماشھۇر-ءجۇسىپ "شايتاننىڭ ساۋداسى", "سوقىر، ساڭىراۋ جانە جالاڭاش", "جارتى نان حيكاياسى", ء"ماشھۇردىڭ 46 جاسىندا ءسويلەگەنى" ت.س.س. تۋىندىلارىندا بۇل يدەيانى وزىندىك بەينەلەۋ قۇرالدارى كومەگىمەن كوركەم، اسەرلى جەتكىزۋدى قولعا الۋمەن بىرگە قالىڭ جۇرت نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن تىكەلەي ۇگىت ولەڭدەرىن دە جازدى. ورەلى ويلاردى، بيىك فيلوسوفيانى ت.س.س. اڭعارۋعا ءبىلىمى جەتە قويماعان قالىڭ كوپشىلىكتىڭ كوزقاراس، تانىمىنداعى شەكتەۋلىلىكتى ەسكەرۋدەن، دەمەك "قايتسەم، حالقىمدى تەز وياتامىن" - دەگەن يگى نيەتتىڭ يتەرمەلەۋىنىڭ ءناتيجەسىندە "ديداكتيكالىق", ياعني "كوركەمدىگى تومەن" دەپ جۇرگەن بۇل ۇگىت ولەڭدەرىنىڭ تۋعانىن ەسكەرگەن ءجون. وسى ورايدا ادەبيەت زاڭدىلىعىن جەتە بىلمەيتىن شالا ساۋاتتىلار ايتىپ كەلگەندەي: "ناعىز كوركەم شىعارما جازۋعا ورەسى جەتە قويماعاندىقتان، ۇگىت ولەڭدەرى جازىلدى" - دەگەن ءتارىزدى ۇشقارى پىكىرلەردەن ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى دەگىمىز كەلەدى.
ءماشھۇر-ءجۇسىپ ولەڭدەرى تۋرالى جازعان نەگىزگى ويلارىمىزدىڭ ءباسپاسوز بەتىندە، ونىڭ ىشىندە "قازاق ليريكاسىنداعى ستيل جانە بەينەلىلىك" دەگەن مونوگرافيامىزدا بەرىلگەنىن ەسكەرىپ، ءبىز بۇل جولى جوعارىدا اتالىپ ءوتكەن شىعارمالارداعى ءدىني يدەيانى ءبولىپ كورسەتۋمەن شەكتەلەمىز. ماسەلەن، 1940-1949 جىلدارى مەكتەپ وقۋلىعىنا ەنىپ، كەيىن "ۇلتشىلدىقپەن" كۇرەستىڭ جاڭا ناۋقانى باستالعاندا شىعىپ قالعان "شايتاننىڭ ساۋداسى" ولەڭىنىڭ فابۋلاسىنا كەلسەك، بازارعا كەلە جاتقان لاعىنعا (شايتانعا) كەز بولعان عايسا پايعامبار ونىڭ نە اكەلە جاتقانىن سۇرايدى. سوندا شايتان ءبىر ەسەككە وتىرىك، ەكىنشىسىنە "مىكىر-حايلا" (قاستىق ايلا), ۇشىنشىسىنە كۇنشىلدىك، تورتىنشىسىنە زورلىق، بەسىنشىسىنە تاكاپپارلىق ارتىلعانى، ءوتىرىگىن الىپساتارلار، مىكىر-حايلا قۋلىعىن "قاتىننىڭ ەڭ جامانى", كۇنشىلدىكتى مولدالار، زورلىقتى "جۇرت بيلەيتىن ۇلىقتار", تاكاپپارلىقتى "جەتىلگەن ناداندىققا" بايلار الاتىنىن ءمالىمدەيدى. بۇل بەس ەسەككە ارتىلعان ءار ءتۇرلى جۇك بولسا، ەسەكتەن گورى جۇكتى مول كوتەرەتىن ون قاشىردا ءبىر عانا جۇك تاميعتى ("تىلەمسەكتى") جۇرت كوزىنە ءدىندى ناسيحاتتاۋشىلار بولىپ سانالسا دا، ءىس جۇزىندە ءوز پايداسىن عانا ويلايتىن قوجا، مولدا، يشانداردىڭ العانى، ءسويتىپ ەلدى الداپ جۇرگەنى باياندالادى. بۇل دا ء"دىن جولىندامىز" دەگەندەردىڭ الدىمەن تازا بولۋىن اسپەتتەۋ ۇلگىسى.
ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ "سوقىر، ساڭىراۋ جانە جالاڭاش" ولەڭىندە قالىپتى پىشىندەگىنى كورمەيتىندى، ال وتە ۇساق قۇمىرسقاداي زاتتى كوزى باردان ارتىق كورەتىندى "سوقىر" دەپ الىپ، ادەتتەگى دىبىستى ەستىمەسە دە، سىبىردى قۇلاقتىدان بۇرىن ەستيتىندى "ساڭىراۋ" دەپ بەينەلەنگەن. وسى سوقىر، ساڭىراۋعا سەرىك بولىپ جۇرگەن "جالاڭاشقا" كەلسەك، ونىڭ كيىمىنىڭ جاعا-جەڭى جوق، تەك ۇزىن ەتەگى ءسۇيرەتىلىپ جۇرەدى. ونىڭ "جالاڭاش" اتالۋىنىڭ سەبەبى - ۇيات جەرىنىڭ كورىنىپ تۇرعاندىعىنان ەكەنى ايتىلادى. ءسويتىپ، كورۋى مۇمكىن ەمەس سوقىردىڭ "كوردىم" دەۋى، ەستىمەيتىن ساڭىراۋدىڭ "ەستىدىم" دەۋى جانە مۇنى ەستىسىمەن، ۇزىن ەتەگىنىڭ ۇشىن كەسىپ الۋدان جالاڭاشتىڭ قاۋىپتەنىپ، الدىمەن قاشۋى وي سالارلىق تۇيىنگە باستايدى.
"جالاڭاش ايتتى:
- ەكى يت نە ەتتى"? -دەيدى،
- الىپ شىعىپ ەلسىزگە كەتتى"! - دەيدى.
- ءبىرىڭ كوردىم، بىرەۋىڭ ەستىدىم - دەپ،
زارەمدى الىپ تۇبىمە جەتتىڭ! - دەيدى؟
وندا ەكەۋى شاپ بەردى جالاڭاشقا:
- تابىلسا ورتاق بولاسىڭ دايار اسقا.
ەلدەن بۇرىن الاقتاپ تۇرا قاشىپ،
نەڭ بار ەدى سوندا ارتىق بىزدەن باسقا؟!
جالاڭاش ەكەنىڭدى جۇرت كورىپ تۇر،
مەنى الار دەپ كەلسە جاۋ، قىلدىڭ عوي قور.
"ەتەك -جەڭىم ۇزىن", - دەپ ماقتاناسىڭ،
كيىم جوق، ەتەك-جەڭىڭ قاي جاقتا ءجۇر؟!
ءوڭىر مەنەن تاۋىپ-اق جاعا-جەڭدى،
جۇرتقا ايتسايشى سونان سوڭ "ەتەك كەڭدى".
كيىمىڭ جوق ۇستىڭدە تونايتۇعىن،
جاۋ العاندا، الادى سەنىڭ نەڭدى؟!" - دەي كەلىپ، ودان ءارى اۆتور "سوقىر، ساڭىراۋ، جالاڭاش" دەگەندەردىڭ كىم ەكەنىن جيناقتاپ بەينەلەيدى:
"كەرەك ءىستى كورمەيدى ءوز باسىنا،
"سوقىر" - دەپ، سالدىم سونى ءسوز باسىنا.
دانەمەنى ءوز كوزى كورمەگەن سوڭ،
جۇقتىرار سوقىرلىعىن جولداسىنا.
كۇن اشىلدى، كورىنەر ەندى بويىڭ،
اسىقپاساڭ ءازىر تۇر، مىنە، تويىڭ.
"كەرەڭ ساڭىراۋ - دەگەنىم - قۇلاعى جوق" -
تاۋسىلمايتىن ۇشى جوق ۇزىن ويىڭ.
ءبارىن ءوزىم بىلەم دەپ جۇرەدى سول،
جان جوق بوپ اقىل، ويعا وزىنەن مول.
ءوز جانىنىڭ پايداسىن ەستىمەيدى،
ەستىر بولسا، ءجۇرىس بار - ءبىر ساپار جول.
بۇل ءسوزىمنىڭ بالى بار، ۋى ارالاس،
ويلايمىسىڭ ءبىر ىسكە دەپ جاراماس؟!
كەلىپ پە ەدىڭ جالعانعا كيىم كيىپ،
تۋماپ پا ەدىڭ انادان سىر جالاڭاش؟!
سىباعاڭا تۇرعان جوق كيىم ءتيىپ،
ءبارىن تاستاپ كەتەسىڭ ءبىر جەرگە ءۇيىپ.
جۇرت ەسىركەپ ءۇش قات ءبوز وراماسا،
كيىمىڭ جوق كەتەتىن تاعى كيىپ.
بىرتالايعا ساناساڭ كەلدى جاسىڭ،
شوپكە تۇرعان قىراۋ ما باستا شاشىڭ؟!
"ۇزىن - دەۋمەن ەتەگىم!" -ءوتتى ءومىرىڭ،
ويدا جوقتا ءتىپتى تۇتتاي جالاڭاشىڭ!
"مەنىكى!" - دەپ مەڭگەرىپ بۇ جالعاندى،
كەلتىرەم دەپ ىڭعايعا ويعا العاندى،
كورىنگەننەن قىزعانىپ الىپ قاشىپ،
تالاي كوردىڭ دانەڭە جوق قۇر قالعاندى!
دۇنيەقوردىڭ بولادى ەكى باۋىرى،
ساڭىراۋ، سوقىر، جاڭعىرىققان كۇندە داۋلى.
كۇندە ۇرەيى ۇشادى زارەسى جوق،
قىزىلباس پەن قالماقتاي بوپ ءوز اۋىلى".
يسلام ءدىنى ءمانى حاقىندا وسىنداي كوركەم تۋىندىلار جازۋمەن بىرگە ءماشھۇر-ءجۇسىپ ءدىننىڭ اقيقات ەكەنىن دالەلدەپ عىلىمي ەڭبەكتەر دە جازعان. وسى ورايدا "رۋح", ء"ناپسى" ۇعىمدارىنا بەرىلگەن ءماشھۇر-ءجۇسىپ تۇسىندىرمەلەرىنە كوڭىل بولەيىك: "ادامنىڭ دەنەسىندە ىشكەن-جەگەن قورەكتىڭ عايىتىلىتىعىنان، بارىپ تۇرعان تازاسىنان جيىلىپ ءبىر اراعا توپلانىپ [توپتالىپ] جۇرەكتە ءبىر رۋح جاسالادى. مۇنىڭ اتىن: "رۋح حايۋانى" - دەيدى. سونداي بولاتۇعىنلىعى ءۇشىن قازاق جۇرتى ايتادى ءبىر تاماق ىشەردە: "جۇرەك جالعايىق، جان شاقىرايىق" - دەيدى. بۇل سوزلەرىنىڭ ءمانىسى - تاماق كۇشىنەن جيىلىپ بولاتۇعىن نارسە ەكەن. قۇدايدان كەلگەن جان باسقا، بۇل باسقا. قۇدايدان كەلگەن جان "قۇل رۇحپەن ءمىرىر بيوما وتيتىممەن ال-عىلىم اللا قىلا[ر]" - جانعان شام سىقىلدى ءۇيدى جارىق قىلعاننان باسقا ءۇي جىلىتۋعا، تاماق پىسىرۋگە كۇشى بولمايدى.
ءوزىمىزدىڭ قويدىڭ قيىنان بولعان وتىن ءۇيدى جىلىتادى، تاماق پىسىرۋگە دە جارايدى، ءوز الىنشە ونىڭ دا جارىقلىعى بار. "رۋح حايۋانى" وسى ەسەپتى.
حوش، ونان سوڭ قاننان تۋعان ەسەپتى بولىپ باۋىردا ءبىر رۋح جاسالادى. ونىڭ اتىن: "رۋح شاھۋانى" -دەيدى. ون ەكى اعزاعا ازىق-قورەك جىبەرىپ، دەنەنى تۇزەتىپ، ۇستاپ كۇشەيتە بەرۋگە جاھات قىلىپ تۇرادى. بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرى نىسان مىشابەسىندە ادامعا ادامشىلىق ءجونىن ويلاتادى. ءبىرى جىن مىشابەسىندە ادامشىلىقتان شىعارىپ، جىن-شايتان قىلاتۇعىن جۇمىستاردى جۇمىستاتۋعا تىرىسادى.
قۇدايدان كەلگەن رۋح پەرىشتە مىشابەسىندە - عىلىم ۇمعارىپ، مۇنىڭ جارىعىمەن كورىلىپ تانىلادى.
حوش، بۇل رۋح حايۋانى يلان رۋح شاھۋانى- ەرلى-بايلى ەسەپتى بولىپ، ەكەۋىنىڭ ازدۋا جىننان، مىتىز جىننان ءناپسى ماررە تۋادى. ۇيىنە بۇل ءناپسى ماررە ەركەك بولىپ تۋمايدى، ايەل بولىپ تۋادى.
ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى دە جۇپ جارالعان. قۇداي تاعالانىڭ جاراتقان ءنارسەسىندە ەرلى-بايلى بولىپ جارالماعان ەش نارسە جوق. اعۋزى بيللامين ال شايتان ال-راجيم...
ءناپسى ماررەنىڭ اتاسى- نىسان، اناسى جىن بولدى. ءناپسى ماررەنىڭ جىننان بولعان ناعاشىلارى بۇعان نەشە ءتۇرلى تاعاتنى زەينەتلەپ كورسەتىپ تاحىنت ەسەبىندە جاساپ، پاتشا كوتەردى".
سىرت قاراعاندا، وپ-وڭاي كورىنگەنىمەن، "دەم", "كوڭىل", "جان" ۇعىمدارىندا كوپ ءمان جاتقانىنا ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوڭىل بولەدى: ء"وزىڭ ويلاشى: "اۋىرلىعىڭ قانشا؟" بازارداعى كىرگە ءتۇس: كيىمىڭمەن بەس پۇت بارسىڭ. ال ەندى وسى اۋىرلىعى بەس پۇت بولعان نارسەنى نە كوتەرىپ تۇر: "نەنىڭ كۇشى جۇرگىزىپ، تۇرعىزىپ، جالعاندا ويىڭا العاننىڭ ءبارىن نە قىلعىزىپ تۇر؟" - دەپ بىلەسىڭ. ءوزىڭدى كوتەرىپ جۇرگەن دە، ءبارىن قىلعىزىپ تۇرعان دا - جالعىز-اق دەم. سول ءبىر دەم توقتاسا، تىرقيىپ ولەسىڭ دە قالاسىڭ. ونىڭ ۇلكەندىگىن، زورلىعىن مولشەرلەيمىن دەسەڭ، كوزگە كورىنەتۇعىننىڭ ەڭ كىشكەنەسى - ءبيتتىڭ سىركەسى. ول ونان دا كىشكەنەلىگىنەن كوزگە كورىنبەدى. اۋىرلىعىن مولشەرلەيمىن دەسەڭ، بيت پەن بۇرگە مۇرنىڭا كىرىپ بارا جاتسا، دەنەڭ سەزىپ بىلەدى. بۇل دەمنىڭ مۇرنىڭنان كىرگەنىن، شىققانىن دەنەڭ سەزىپ بىلە المايدى. كوپتىگىن مولشەرلەيمىن دەسەڭ، ءبىر "ۋف!" - دەۋىڭمەن شىعىپ كەتەدى دە، ولەسىڭ دە قالاسىڭ. سەن وسىنان نەگە ويلامايسىڭ قۇدايدىڭ شەبەرلىگىن، قۇدىرەتىنىڭ كۇشتىلىگىن؟! وسىعان عاقىل-ويى جەتكەنى ءۇشىن، بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز قاقساپ كەتتى عوي: ء"دام - عانيبەت، ديدار - عانيبەت" - دەپ. بۇگىنگى جۇرگەن قازاق وسى ءسوزدى ايتۋمەن بىلسە دە، شەشۋىن بىلمەيدى. ەگەر شەشۋىن بىلسە، مۇنداي بولىپ جۇرمەس ەدى.
"دەم" دەپ، دەم الىستى ايتادى. "ديدار عانيبەت" دەگەنى: "سول دەم الىستىڭ بارلىعىمەن ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز امان-ەسەن كورىسىپ وتىرمىز. جالعان دۇنيەنىڭ جۇزىندە وسى ەكەۋىنەن ارتىق دانەمە جوق", - دەگەنى.
دەم بۇ دەم ءدۇر. وزگە دەمدى دەم دەمە. دۇنيەدەن سەن ءھام وتەرسىڭ، قام جەمە. ەندەشە ءبىر-اق دەمدە وتىرسىڭ. ەندىگى دەم ساعان بار ما، جوق پا، بەلگىسى جوق. سول ءبىر دەمدى بوسقا جىبەرمەي، جالعان ءۇشىن جۇمساساڭ، جالعاندا ماڭگى باقي تۇراتۇعىن كىسىدەي جۇمىستا. اقىرەت ءۇشىن جۇمساساڭ، ەرتەڭ ولەتۇعىن كىسىدەي قىبىرلا. جالعان دۇنيەنىڭ جۇزىنەن جيناستىرىپ، قۇراستىرىپ الىپ جاراتىلعان، كوزگە كورىنىپ تۇرعان ون ەكى مۇشەڭنىڭ بار كۇشى جالعان جۇمىسىندا بولسىن. كوزگە كورىنبەي تۇرعان: كوڭىل، جان. بۇل ەكەۋىنىڭ كۇشىمەن بولاتۇعىن قاسيەت شىريعا- قۋات قاداسيا جۇمىسى. اقىرەت جابدىعى قۇدايدىڭ قۇلشىلىعىمەن بولسىن! جالعان جۇمىسى قاراپ تۇرماي، ون ەكى مۇشەنىڭ قىبىرلاي بەرۋىمەن بىتەدى. اقىرەت جۇمىسى-قۇدايعا جاقىندىق قىلۋ- كوڭىل قىزمەتىمەن تابىلادى".
بۇل ايتىلعانداردان نە تۇيۋگە بولادى؟ قازىر جەمقورلىق، ۇرلىقپەن كۇرەسۋ قاجەتتىگى بەلەڭ العاندا، پاراقورلىقتىڭ اۋىر كۇنا ەكەنىن دالەلدەيتىن دىنگە ارقا سۇيەۋ قاجەتتىگى كەلىپ شىعادى. بۇرىن ايتىلىپ كەلگەندەي، ءدىن الدامشى ەمەس، ناعىز عىلىمنىڭ ءوزى ەكەنىن سارالايتىن ەڭبەكتەردى حالىققا كەڭ جەتكىزبەي تۇرىپ، ءبىز العا باسا المايمىز.
قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپ، س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
