OSYLAY DEP MAQTANUGhA, MASAYRAUGhA BOLA MA? BOLMASA, ONDA BIZDIKI NE?

Áli esimnen ketpeydi, «esimnen ketpeydi» dep júmsaqtap aityp jat­qan týrim ghoy, shyn mәninde osy bir qorqynyshty әri asa qorlyqty kórinis kýni býginge deyin jýikemdi janshyp, ensemdi ezedi de túrady...

1987 jyldyng erte kóktemi, eger janylyspasam, nauryz aiynyng ayaq sheni ghoy deymin. Almatydaghy qazirgi kýngi Respublika sarayynda Qazaqstan múghalimderining kezekti sezi ótti. Men búl kezde «Qazaq әdebiyeti» gazetinde tilshi bop qyzmet isteushi edim. Gazet basshylyghy sezge meni jiberdi. Delegat etip emes, әriyne. «Múghalimder sezinen material alyp kel» dep.

Sezge keshigip keldim. Artqy qatardyng birinen bos oryn tauyp jayghasqan kezimde kezekti sóz Óskemennen kelgen mektep diyrektory, Sosialistik Enbek Eri Qúmash Núrghaliyevke berildi. Q.Núrghaliyev ayaghyn syltyp basatyn kisi eken, tayaghyn tyqyldatyp minbege keldi de:

- Keshegi alangha shyqqan qazaq jas­tarynyng beybastyghy meni úiqydan da, kýlkiden de aiyrdy. Sol onbaghan opasyzdardyng tirligine, mine, qazir de myna minbede úyattan órtenip kete jazdap әreng túrmyn, - dedi.

Qúmash Núrghaliyevting Jeltoqsan oqighasy jóninde aityp túrghanyn ә degennen-aq bildim. Biraq, búl oqighany ol kezde eshkim de býgingidey «Jeltoqsan oqighasy», «Jeltoqsan kóterilisi» demeytin, Qúmash Núrghaliyev siyaqty «qazaq jastarynyng alandaghy beybastyghy» dep ataytyn.

OSYLAY DEP MAQTANUGhA, MASAYRAUGhA BOLA MA? BOLMASA, ONDA BIZDIKI NE?

Áli esimnen ketpeydi, «esimnen ketpeydi» dep júmsaqtap aityp jat­qan týrim ghoy, shyn mәninde osy bir qorqynyshty әri asa qorlyqty kórinis kýni býginge deyin jýikemdi janshyp, ensemdi ezedi de túrady...

1987 jyldyng erte kóktemi, eger janylyspasam, nauryz aiynyng ayaq sheni ghoy deymin. Almatydaghy qazirgi kýngi Respublika sarayynda Qazaqstan múghalimderining kezekti sezi ótti. Men búl kezde «Qazaq әdebiyeti» gazetinde tilshi bop qyzmet isteushi edim. Gazet basshylyghy sezge meni jiberdi. Delegat etip emes, әriyne. «Múghalimder sezinen material alyp kel» dep.

Sezge keshigip keldim. Artqy qatardyng birinen bos oryn tauyp jayghasqan kezimde kezekti sóz Óskemennen kelgen mektep diyrektory, Sosialistik Enbek Eri Qúmash Núrghaliyevke berildi. Q.Núrghaliyev ayaghyn syltyp basatyn kisi eken, tayaghyn tyqyldatyp minbege keldi de:

- Keshegi alangha shyqqan qazaq jas­tarynyng beybastyghy meni úiqydan da, kýlkiden de aiyrdy. Sol onbaghan opasyzdardyng tirligine, mine, qazir de myna minbede úyattan órtenip kete jazdap әreng túrmyn, - dedi.

Qúmash Núrghaliyevting Jeltoqsan oqighasy jóninde aityp túrghanyn ә degennen-aq bildim. Biraq, búl oqighany ol kezde eshkim de býgingidey «Jeltoqsan oqighasy», «Jeltoqsan kóterilisi» demeytin, Qúmash Núrghaliyev siyaqty «qazaq jastarynyng alandaghy beybastyghy» dep ataytyn.

Búdan keyin, ózinin de dausy zor eken, Qúmash Núrghaliyev:

- Asa qadirli Zinaida Petrovna! Men Sizding ruhynyzdan býkil qazaq hal­qynyng atynan basymdy iyip keshirim súraymyn! Keshegi alangha shyqqan qazaq jastarynyng shekten shyqqan búzaqylyghy, beybastyghy jәne úyatsyzdyghy ýshin! - dedi. Dedi de, biraz uaqyt basyn tómen iyip túryp aldy.

Alghashqyda úqpay qaldym, artynan baryp anghardym ghoy, «Zinaida Petrovna» Qúmash Núrghaliyevke bastauysh mektepte sabaq bergen múghalima eken. Bayaghyda qaytys bolyp ketipti. Q.Núrghaliyev­ting «Sizding ruhynyzdan...» degeni sol eken.

Sodan Qúmash Núrghaliyev «Zinaida Petrovnadan» keyin, dәl osylay atap-atap túryp («Asa qadirli Gennadiy Matveevich...». «Qúrmetti Vadim Ivanovich...» «Sýiikti Galina Vladimirovna...» jәne t.t.), orys halqynyng taghy da jeti-segiz ókilinen basyn iyip keshirim súrady. Jeti-segiz adamnyng aty-jónin jattap alu, әriyne, mýmkin de emes, sondyqtan adam attaryn qaz-qalpynda, yaghny Qúmash Núrghaliyevting auzynan shyqqan qalpynda keltirip otyrmyn dep aita almaymyn (Oqyrmandargha eskerte ketetin bir jayt, Q.Núrghaliyev óz sózin bastan-ayaq oryssha sóiledi).

Jeti-segiz adamnyng әrqaysysynan (Mәskeudegi dosynan, Ombydaghy әrip­tesinen, Týmendegi kurstasynan, kezindegi komandiyrinen, qinalghanda kómek qolyn sozghan dәriger men medbiykeden jәne t.s.s.), qysqasy, ólgenderining әruaghynan, tirilerining ózderinen basyn iyip keshirim súrap bolghannan keyin Qúmash Núrghaliyev:

- Endi qazaq jastarynyng beybastyghy, paryqsyzdyghy ýshin kýlli qazaq oqyghandarynyng atynan úly orys hal­yqynan basymdy iyip túryp keshirim súraymyn! - dep, tóbe shashy siyrep qalghan basyn tómen iyip taghy da úzaq uaqyt túryp aldy.

Eng soraqysy, eng qasirettisi, Qúmash Núrghaliyev әrbir basyn iyip keshirim súraghan sayyn saray toly múghalimder de du etip jappay, jabyla qol soghady. Artqy oryndyqtan bәrin ainadaghyday kórip otyrmyn: Q.Núrghaliyev neghúrlym basyn úzaghyraq iyse, múghalimder de soghúrlym úz-a-aq qol shapalaqtaydy.

Shyday almay syrtqa shyghyp kettim. Shydau mýmkin emes edi. Sodan Respublika sarayynyng sol jaghyndaghy enisteu jerge ósken shyrshalardyng qalqasyna baryp, al kep enire... Bir saghat jyladym ba, joq әlde jarty saghat jyladym ba, ony anyq bilmeymin. Bir biletinim, óz kózimmen kórgen osy bir kóriniske qanshama qazyla oilansam da at qoyyp, aidar tagha almay-aq qoydym. Búl ne? Beysharalyq pa, beybaqtyq pa, miskindik pe, púshaymandyq pa, bodandyq pa, jaghympazdyq pa? Joq әlde qorqaqtyq pa? Jaraydy, Qúmash Núrghaliyevting jetken jeri, shyqqan «shyny», qaljasy men «oljasy» osylay bola qoysyn, biraq saray toly múghalimderding (yaghni, 3 myng múghalimnin!) barshasy birdey (týgel jәne bir kisidey!) Q.Núrghaliyevti qoldap-quattaghany nesi? Quattaghanda da ónmendene, óneshterin soza quattady ghoy. Múny ne deuge, yaky osy qúbylysqa nendey aidar taghugha bolady?

Ne kerek, osydan 23 jyl búryn óz kózimmen kórgen osy qúbylysqa jaqynda ghana at taptym-au. Múnyng aty «tútas­tay mәngirttenu» (mәngýrttenu emes, mәngirttenu - avtor.) eken ghoy. Búl termindi ghylymy ainalymgha engizgen - bilikti ústaz, bilgir ghalym Mekemtas Myrzahmetúly. M.Myrzahmetúly bylay deydi: «HH ghasyr basyndaghy ata úrpaqtyng boyyndaghy ruhany qazynanyng agha úrpaqqa beriluge tiyisti dәstýrlik jal­ghasyn kenestik sayasat sanaly týrde kýrt ýzip tastady. 1930-37 jyldardan keyin dýniyege kelgen býgingi agha úrpaq ókilderi tútastay mәngirttenu jaghdayyn bastan keshti. Osy agha úrpaq ókilining biri - mening ózim de qatty mәngirttenip, últtyq sananyng oyanuyna baylanysty esimdi әreng әri keshirek jidym. Bәribir men jazghan dýniyelikterde mәngirttikting belgisi andaghan kisige bayqalyp túratynyn ózim de ishtey sezemin».

Shynayy ghalym shyndyqty eshuaqytta ainalyp ótpeydi. Óte almaydy. Óitkeni, ony ótkizbesi (yaghni, ghalymdyq talanty men ghalymdyq ar-ojdany, ghalymdyq tazalyghy men ghalymdyq prinsiypi) ótkizbeydi. Qanshama ashy bolsa da, tipti últtyng namysyna tiyetindey asa auyr, óte kýizelisti bolsa da, shynayy ghalymdardyng shyndyqty jayyp salatyny da sodan. Mekemtas Myrzahmetúly da «tútastay mәngirttenu» degen terminge beker jýginip otyrghan joq. Úzaq jyl zerttep-zerdelep, tekserip, dengey-dәrejemiz ben óre-órisimizdi ózge júrttyng ziyalylarymen salystyryp, osynday qorytyndy-tújyrymgha kelip otyr. Shynynda da, biz qatty mәngirdik. Tútastay mәngirttenuge agha úrpaq qana úshyrap qoyghan joq. Tútastay mәngirttenuge orta buyn da (onyng ishinde mening ózim de barmyn!), keyingi buyn da úshyrady. Jәne orta buyn men keyingi buynnyng mәngirttenui agha úrpaqtyng mәngirttenuin orta jolda qaldyryp, baya­ghyda-aq basyp ozyp ketti. Barlyq jaghynan: sany jóninen de, «sapasy» jóninen de, qarqyny jóninen de, qaterligi jóninen de. Ayghaq, derek, mysal kerek pe? Minekeyiniz.

Ózim jaqsy tanityn aqsaqaldyng eki úly bar. Aqsaqal - ghalym adam. Qazaq tilinde maqala da jazyp túrady. Bú kisining әieli de - ghalym. Onyng da qazaqshasy men qazaqshylyghy bir kisidey. Biraq, búlardyng eki úly da qazaqsha lәm-mim dep bilmeydi. Qazaqsha bilmegeni bylay túrsyn, búl ekeui de qazir qazaq tiline qarsy qasarysa kýres jýrgizip keledi. Ýlken úl - iri sheneunik. Ózi basshylyq jasaytyn memlekettik mekemege qazaqtildilerdi jolatpaugha tyrysady jәne onysyn ashyq aitady. Eger ertengi kýni osy sheneunik Auyl sharuashylyghy            miy­­n­istri, ne bolmasa Kólik ministri bola qalsa, onda bitti dey beriniz, Auyl sharuashylyghy ministrligining de, Kólik ministrligining de is qaghazdary eshuaqytta qazaq tilinde jýrmek emes jәne jýrmeydi de (Búghan óz basym bәs tige alam!).

Ekinshi úl - joghary oqu ornynda fakulitet dekany. Osy fakulitetten qazaq bólimin ashpaqshy bolghan múghalimdi júmystan qudy. Apyr-ay, ne degen qasaryspalyq, ne degen qas­kýnemdik, ne degen jekkórushilik (qazaq tiline degen) desenizshi, osy dekan tórt jyl tórt ai tynbay jýgirip, aqyr óz degenine jetti: rektorgha kirdi, ministrge bardy, ózi sekildi orystildi oqytushylar men professorlardy úiymdastyryp, preziydent әkimshiligine hat jazdy, Qazaqstanda taraytyn Resey gazetterine dýrkin-dýrkin maqalalar jariyalady, fakulitetting ishinde birneshe ret jiyn-jiylys ótkizdi, ne kerek, «qazaqsha oqu qúraldary joq...», «ghylymy terminder әli qazaqshagha audarylmaghan...» degen qisynsyz әri qiqy-jiqy sebeppen ózi basqaryp otyrghan fakulitetten qazaq bólimin ashtyrmay tastady. Búl «qayratker» tiri túrghanda, búl fakulitetten eshuaqytta qazaq bólimi ashylmaq ta emes jәne ashylmaydy da (Búghan da bәs tigem!).

Orayy kelip túrghanda aita ketken de oryndy shyghar, múnday mәngirt qazaqtar qazir Almatyda ýlke-e-en qauymgha aynalghan. Qauymynyz ne, búlardyng kýsheygeni, qargha tamyrlanghany, qanatyn kenge jayghany sonshalyq, búlar qazirgi kýni qazaqtildilerding óris-qonysyn bir-aq uys qylyp tastady...

Mine, osy eki úldy, qazaqqa jәne qazaqtyqqa qany da qas, jany da qas osy eki úldy, qazaq tiline (yakiy, ózining ana tiline!) qarsy qasarysa kýres jýrgizip kele jatqan eki mәngirtti aqsaqal men әieli keremet maqtan tútady. Eki kisi bas qosqan jerde aldymen úldaryn aityp, artynan úldarynyng qyzmetin aityp, údayy marqayyp otyrady. Búlardy ózgelerge ýlgi qyla sóileydi. Shyn niyetimen. Bar peyilimen. Meyirlene әri mereylene.

«Men óz anamdy óz qolymmen bauyzdap óltirdim!» dep maqtanugha, masattanugha, ne bolmasa marqaygha bola ma? Bolmaydy, әriyne. Endeshe, aqsaqal men onyng әielining ózining ana tiline qarsy qasarysa kýres jýrgizip kele jatqan eki úlyn maqtanysh etui - «Men óz anamdy óz qolymmen bauyzdap óltirdim!» dep maqtanumen parapar tirlik emes pe?! Ana tilimiz - bizding anamyz emey kim?

Qazaq tili joghalsa, qazaq últy da joyylady. Óitkeni, últtyng ózegi - últtyq til. Ózek ketkennen keyin ózge komponentter (memlekettilik, territoriyalyq tútastyq, gendik birónkeylik: betimizding jalpaqtyghy men týsimizding qonyrqaylyghy jәne t.b.) últty saqtay almaydy jәne últtyng saqtaluyna kepil de bola almaydy. Últty saqtaytyn jәne últtyng saqtaluyna kepil bola alatyn jalghyz-aq shart, jalghyz-aq qúndylyq bar. Ol - últtyq til. Ol - bizding ana tilimiz. Demek, ana tilimizge qarsy qarysa әri jarysa kýres jýrgizip kele jatqan jogharydaghy eki mәngirtting tirligin «óz anasyn óz qolymen bauyzdap óltirgenge» ghana tenegen jón. Ózge teneu olqy soghady. Mәngirttenudin, onyng ishinde tútastay mәngirttenuding bizdi qay qiyrgha aparyp tastaghanyn, qay dengeyge deyin qúldyratqanyn bile jýru hәm esten shygharmau ýshin de biz osy teneudi qolay kórdik.

Eger osy aqsaqal men әieli esi dúrys elde ómir sýrse, ne ister edi? Óz halqynan keshirim súrar edi. Ne dep? Bylay dep: «Biz tәrbiyelep ósirgen eki úl da ózining ana tilderin bilmeydi jәne búlar ana tilimizding ósip-órkendeuine qarsy әreketter jasap baghuda. Sol ýshin de biz óz halqymyzdan keshirim súray otyryp, ózgelerge, әsirese, jelkildep ósip kele jatqan jas úrpaqqa kesiri men kesapaty tiymeui ýshin ýkimetten myna eki úldy da memlekettik qyzmetten jәne qoghamdyq-kópshilik is-sharalardan shettetuin súraymyz...». Biz múny oidan shygharyp otyrghan joqpyz. Juyrda ghana eston jurnalisterimen kezdesken edik. Múny solar aitty. Áriyne, múnday jaghday Estoniyada әste de bolmaydy ghoy, «Eger bola qalsa, bizding estondar osylay jasaydy. Óitkeni, eston ýshin birinshi orynda әmanda últtyq mýdde túrady. Otbasylyq, tuysqandyq mýdde - odan keyin...» dedi estondar.

Aytpaqshy, biz estondargha «elimizde negizinen qazaqsha habar taratatyn eki memlekettik telearna («Qazaqstan», «Habar») bar ekenin, biraq búl eki telearnanyng basshylary da orystildi ekenin» aityp, «eger sizderde osynday jaghday oryn ala qalsa, ne ister edinizder?» dep súradyq (orystildiler Estoniyada da barshylyq). «Bizde múnday bolmaydy!» dedi olar ýzildi-kesildi. «Joq, bola qalsa degenimiz ghoy?» dedik biz múnday jaghdaydyng eshbir elde bolmasa da, Qazaqstanda jii bolyp jatatynyn estondargha úzaq әri qinala týsindirip. «Múnday taghayyndaugha jol bergen Mәdeniyet ministri ornynan ketedi». «Eger joghary biylik búl túrghyda Mәdeniyet ministrin qoldap shyqsa she?» deymiz ghoy biz bayghús taghy da ózimizdi de tómendetip, jýzimizdi de tómenshiktetip. «Qoldamaydy jәne qoldauy da mýmkin emes!» deydi estondar taghy da ýzildi-kesildi. «Qalay desek eken, ghayyptan tayyp qoldap shygha qalsa degenimiz ghoy...». «Onda múnday taghayyndaugha qarsylyq retinde estonnyng telejurnalisteri týgel júmysqa shyqpay qoyady». «Al bizding elimizde qazaq tilin damytugha, órkendetuge, órisin keneytuge tiyisti memlekettik telearnalardyng basshylyghyna orystildiler tagha­yyndala beredi. Jәne búghan qazaqtildi telejurnalister eshuaqytta qarsy kelmeydi. Tipti qazaqsha habarlar men baghdarlamalar qysqaryp jatsa da! Ábden kóndigip ketken. Mәselen, sizder osyny toleranttylyqqa jatqyzar ma edinizder?». «Búl - toleranttylyq emes!». «Endi ne?». «Bizde múnday pәle aty-zatymen joq, sondyqtan búghan ózderiniz at qoyyp, aidar taghyp alynyzdar!».

At qoyyp, aidar taqsaq, búl da - tútastay mәngirttenu. Nemese tútastay mәngirttenuding bir týri. Tútastay mәngirttenip ketpesek, eng bolmasa ejelden mandayymyzgha basqan jalghyz últtyq telearnamyz - «Qazaqstannyn» basyna qazaqtildi azamatty otyrghyzar edik qoy.

Aytylyp ta, jazylyp ta jýrgen endigi bir derek mynaday: Astanadaghy asa lauazymdy qazaq sheneunikterining birde-bireuining (!) balalary men nemereleri qazaq mektebinde oqymaydy. Búl da - tútastay mәngirttenuding bir kórinisi. Psiholog-ghalymdardyng aituyna sensek, adamdy algha jeteleytin, ómir sýruge iytermeleytin eki nәrse bar: onyng biri - ýmit, ekinshisi - senim. Ýmit pen senim joghalghan kezde, adam da myna ómirmen qoshtasady eken: ne ózine-ózi qol júmsaydy, ne... Demek, ýmit pen senim - adamnyng tirek-tayanyshy. Al endi Astanadaghy asa lauazymdy qazaq sheneunikteri ózderining balalary men nemerelerin nege qazaq tilinde oqytpaydy? Búlar qazaq tilining ózine de, onyng erteni men bolashaghyna da senbeydi. Jәne qazaq tilinen ýmit te etpeydi. Búlar ýshin qazaq tili - óli til. Eger «óli til» dep úqpasa, osy asa lauazymdy sheneunik­terding eng bolmasa bireui (!) ózining úl-qyzyn, ne nemeresin qazaq mektebinde oqytar edi ghoy. Endi derekke jýgineyik. Eki úl, bir qyzy bar asa lauazymdy astanalyq bir sheneunik osy eki úl, bir qyzdan qazir 9 nemere sýiip otyr. 9 nemerening jeteui - mektep jasynda. Ózining úly men qyzyn kezinde oryssha oqytqan búl sheneunik endi ózining nemerelerin de (jeteuin de!) týgel oryssha oqytyp jatyr...

Búlar qazaq tilin eshuaqytta ózine tayanysh ta etpeydi, tirek te etpeydi. Tirek bylay túrsyn, kerek te etpeydi! Sondyqtan da búlar tayanyshty da, tirekti de basqa jaqtan (orys tilinen! aghylshyn tilinen! qytay tilinen! Reseyden! AQSh-tan! Shveysariyadan! odan qalsa, Kursheveliden!) izdeydi jәne basqa jaqtan tabady. Endi qarapayym logikagha jýginelikshi, qazaq tilin bilmeu jәne ony bilgisi de kelmeu, qazaq tilining ertenine senbeu jәne odan ýmit etpeu, qazaq tilin tirek-tayanysh etpeu (qyzmette de, kýndelikti ómirde de, ýide de, týzde de) degenimiz ne? Búl - qazaqtyng ózinen de, onyng ómir-tirshiliginen de, qazaqtyng maqsat-mýddesinen de, qazaqtyng óneri men әdebiyetinen de, qazaqtyng mәdeniyeti men mentaliytetinen de tys ómir sýru, qysqasy, qazaq halqynan tysqary ómir sýru, qazaq últynan tysqary túru degen sóz. Qazaq últynan tysqary túratyn, qazaq halqynan tysqary ómir sýretin qazaq sheneunikteri qalay el basqarady?! Qaytip qana el basqaryp jýr?! Búl, Qúday-au, logikagha da qayshy, qoghamtanugha da tompaq, sayasatqa da syimaytyn, el basqarudyng ýlgi-ýrdisine de jatpaytyn, eng ayaghy adamgershilikke de janaspaytyn mýlde jat, ersi әri oghash tirlik qoy?! Tipti, búlay boluy mýmkin de emes... Joq, mýmkin eken. Bizde, Qazaqstanda búlar qamsyz-múnsyz, jayma-shuaq, jaybaraqat el basqaryp jýr. Paradoks pa? Paradoks! Tútastay mәngirttenu tughyzghan, tútastay mәngirt­tenuden kelip tughan paradoks!

***

Jalghyz-jarym adamnyng mәngirt­tenui bir basqa da, tútastay mәngirttenu - ekinshi basqa. Tútastay mәngirttenuding ziyany men zardaby ólsheusiz auyr. Tútas­tay mәngirt­tenuimiz­ding sipaty qanshalyq, syqpyty neshik, endi osyny anyghyraq-qanyghyraq tanu ýshin ózimizdi kórshiles eldermen salystyryp kó­relik­shi. Ázirbayjan osydan eki jyl búryn óz elinde reseylik telearnalardyng kórsetiluin toqtatty. Tek Reseyding bir ghana telearnasyn («RTR-Planeta») qaldyrdy. Onyng ózin de arnayy kelisim-shartpen uaqytsha ghana qaldyrdy. Ózbekstanda Reseyding birde-bir telearnasy kórsetilmeydi, birde-bir gazet-jurnaly jaryq kórmeydi. Tәjikstan men Týrikmenstanda, Ukrainada, Baltyq elderinde, Gruziyada, Armeniyada «Resey­din aqparat qúraldaryn óz elderinde taratudy sayasy túrghydan da, ruhany túrghydan da asa ziyandy qúbylys» dep ta­uyp, búghan birjolata tyiym salyp tastady. Jogharyda aty atalghan elderde mem­leketting býkil tirlik-tynysy bir ghana tilge, yaghny memlekettik tilge kóshirildi (balabaqshadan bastap joghary oqu oryndaryna deyin, auyl kensesinen bastap preziydenttik әkimshilikke deyin!). Qazaqstanda últsyzdyqqa bastaytyn kýmәndi ortalyqtar men kýdikti instituttar esepsiz әri sebepsiz ashylyp jatsa, Ózbekstanda ózbek últynyng tarihyn, tilin, dәstýrin, saltyn, etnografiyasyn jeke-jeke zertteytin janadan 17 últtyq ghylymiy-zertteu instituttary ashyldy (Ózbekstan Ghylym akademiyasynan tys jәne ondaghy instituttardan bólek). Ózbekstanda dәl qazir 31 telearna (respublikalyq, oblystyq, qalalyq telearnalardy qosa eseptegende) júmys isteydi. Múnyng barshasy da tek ózbek tilinde kórsetedi. Ukrainada 39 telearna bar. Búlar da bastan-ayaq (24 saghat boyy!) tek ukrain tilinde kórsetedi. Qaysybirin aitayyq, kezinde Qazaqstanmen birge KSRO qúramynda bolghan búl elder otarsyzdanu prosesin óte sәtti ótkizip, qazirgi kýni últtyq damudyng danghyl jolyna týsti. Al biz she?

Dәl qazir qalmaqtar, chuvashtar, udmurttar ózderinin últtyq tilderin joghaltyp aldy. Osy elderding birsypyra aituly túlghalary kýizele, kýnirene otyryp, ózderining últtyq tilderin qalay joghaltyp alghany jóninde Reseyding gazet-jurnaldarynda maqalalar jariyalady. Sonyng birazymen biz de tanystyq. Salystyryp bayqasaq, búlar úrynghan qatelikterden, búlar jibergen kem­shilikterden biz de sau emes ekenbiz. Key tústarda tipti asyp týsip te jatqandaymyz. Soghan qaraghanda, biz osy Qalmaqstan, Chuvashiya, Udmurtiya úrynghan soqyr soqpaqqa kózdi júmyp qoyyp kettik-au dep qatty qauiptenemin (Layym, men-aq qa­te­leseyin!).

"Jas Alash" gazeti